gujarati world

એમાં ન માનવા જેવું કશું નથી. જનલોકપાલ ખરડાથી ભ્રષ્ટાચાર નાબુદ થઇ જવાનો હોય તો ‘ગાંધીવાદી’ અન્ના પર ગાંધીજીનો ફોન ન આવી શકે? ધારો કે ગયા અઠવાડિયે ગાંધીજીએ અન્નાને ફોન કર્યો હોત તો કેવો સંવાદ થયો હોત?

***

અન્નાઃ હલો, કોણ?

ગાંધીજીઃ બાપુ. ગાંધી.

અન્નાઃ આ ગમ્મતનો સમય નથી. અત્યારે તો હું જ ગાંધી છું. એવું હું નથી કહેતો. લાખો-કરોડો-અબજો લોકો કહે છે. કેજરીવાલ અને કિરણ બેદી પણ કહે છે. તો આ બીજો ગાંધી વળી ક્યાંથી આવ્યો? અરે અરવિંદ (કેજરીવાલ)- કિરણજી (બેદી), જુઓ તો જરા, કોઇ પાગલ માણસનો ફોન છે. કહે છે કે હું ગાંધી છું.

ગાંધીજી (મનોમન)- ગાંધી એક જ હોય એટલું તો આમને હજુ યાદ છે. સારું કહેવાય. હવે પહેલો ગાંધી કોણ એ જ સવાલ રહે છે. એ તો જોયું જશે.

કિરણ બેદીઃ (અન્નાને) કોણ ગાંધી? રાહુલ ગાંધી? ખબર જ હતી કે ગાંધીને એક દિવસ નીચી મુંડી કરીને અહીં આવવું પડશે.

(અન્ના નકારમાં ડોકું ધુણાવીને કિરણ બેદીને ફોન આપે છે. ત્યાર પછી ફોન પર)

કિરણ બેદીઃ હલો, ક્યાંથી બોલો છો? સરકારના માણસ છો કે સિવિલ સોસાયટીના? અન્નાના ઉપવાસ છોડાવવા માટે ફોન કર્યો હોય તો મૂકી દેજો. અન્ના એમ ઉપવાસ છોડવાના નથી અને આજ પછી અમને બાયપાસ કરીને અન્ના સાથે સીધી વાત કરવાની કોશિશ ન કરતા.

ગાંધીજીઃ હવે તમે રજા આપો તો હું કંઇક કહું...

કિરણ બેદીઃ એક મિનીટ...એક મિનીટ...હજુ મારી વાત પૂરી થઇ નથી. તમે ગમે તેના માણસ હો, તમારી પાસે લોકપાલનો ગમે તેટલો સારો ડ્રાફ્ટ હોય, પણ એટલું સમજી લેજો કે તમે અમારી સાથે નહીં હો, તો કોઇ તમારો ભાવ પૂછવાનું નથી અને તમે શું કહો છો એ કોઇ સાંભળવાનું નથી. અત્યારે આખા દેશમાં એક જ નામ ચાલે છે.

ગાંધીજીઃ હજુ કંઇ બાકી રહે છે?

કિરણ બેદીઃ હા, આટલો જનજુવાળ ભારતમાં જોયો છે કદી? જયપ્રકાશ આંદોલન પછી જન્મેલા અમારા ઘણા સમર્થકો માને છે કે અત્યારનો માહોલ આઝાદીના આંદોલન જેવો છે અને અન્ના બીજા ગાંધી છે. બોલો, તમે કોણ છો? ને તમારે શું કહેવાનું છે? હું ઉતાવળમાં છું.

ગાંધીજીઃ બહેન, હું પહેલો ગાંધી છું- જેને તમે મહાત્મા ગાંધી કહો છો તે.

કિરણ બેદીઃ અરરર...સરકાર આટલી હદે નીચે ઉતરી જશે એ મેં ધાર્યું ન હતું. અન્નાના ઉપવાસ તોડાવવા માટે એ તમારા જેવા મહાત્માને પણ મેદાનમાં ઉતારે...ખરેખર, અન્નાના ઉપવાસે રંગ રાખ્યો. ‘મરેલાં બેઠાં થઇ જાય’ એવી અસર આને કહેવાય. મહાત્માજી, તમે એકલા આવ્યા છો કે સાથે જવાહરલાલ-વલ્લભભાઇ છે? આ તો.અન્નાના ઉપવાસ એટલા હાઇ પ્રોફાઇલ છે કે તમે એકલા કદાચ પહોંચી ન વળો ને મંત્રણાઓ માટે બીજા સાથીદારોની જરૂર પડે...’ટીમ અન્ના’ જોડે પનારો પાડવો એ કાચાપોચાનું કામ નથી.

ગાંધીજીઃ બહેન, મારું નામ ગાંધી છે. હું કેવળ મેસ્કોટ (પ્રતીક) નથી, બીજાની વ્યૂહરચનાઓમાં મેસ્કોટ તરીકે સેવાઓ આપીને હું ગાંધી બન્યો નથી. આખી જિંદગી મારા અંતરાત્માના અવાજ પ્રમાણે વર્ત્યો છું. પહાડ જેવડી ભૂલો પણ કરી છે ને એમાંથી શીખ્યો છું.

કિરણ બેદીઃ અમે પહાડ જેટલી તો નહીં, પણ ટેકરી જેટલી ભૂલ કરેલી. પહેલી વાર આંદોલન ટૂંકમાં સમેટી લીધું ત્યારે. પછી અમારા પહેલી વારના સાથીદાર બાબા રામદેવ સાથે સરકારે જે વ્યવહાર કર્યો તેનાથી અમે ચેતી ગયાં અને નક્કી કર્યું કે આ વખતે તો સરકારને બતાવી દેવું છે.

ગાંધીજીઃ મહાદેવ (દેસાઇ) દિવસમાં એકાદ વાર ચેનલો જોઇ લે છે. એ મને કહેતો હતો કે ભારતમાં બીજી ઓગસ્ટક્રાંતિ ચાલે છે અને અન્ના એના નેતા છે. મેં એવું સાંભળ્યું હતું કે આખું આંદોલન ભ્રષ્ટાચારનાબૂદી માટેનું છે.

કિરણ બેદીઃ તમે બરાબર સાંભળ્યું છે. દેશમાં ઘણા બધાએ એવું જ સાંભળ્યું હતું. એટલે જેમ તમે આવી પહોંચ્યા એમ સૌ આવી પહોંચ્યા...ભ્રષ્ટાચારીઓ સામેનો ગુસ્સો વ્યક્ત કરવા...તમારા રસ્તે...,

ગાંધીજીઃ મારા રસ્તે એટલે એમ.જી.રોડ પર થઇને?

કિરણ બેદીઃ એમ નહીં. તમારા ચીંધેલા રસ્તે...પણ એક મિનીટ. તમે ખરેખર ન સમજ્યા કે મશ્કરી કરો છો? મશ્કરી કરતા હો તો, 74 વર્ષનો એક માણસ દોઢ અઠવાડિયાથી જાહેર હિત માટે જીવ જોખમમાં મૂકી રહ્યો છે ત્યારે તમને મશ્કરી કરતાં શરમ આવવી જોઇએ.

ગાંધીજીઃ તમે નાહક નારાજ થઇ ગયાં. મેં 78મે વર્ષે સરકારને સુધારવા નહીં, આપણા લોકોને હિંસા કરતા રોકવા ઉપવાસ કર્યા હતા. એટલે ઉપવાસની વાત જવા દઇએ. નકામો તમારો સમય બગડશે. મને થયું કે ભારતમાં મારો રસ્તો કહેતાં હવે એમ.જી.રોડ જ બચ્યા છે. એટલે તમે એની વાત કરો છો. અચ્છા.. મારો રસ્તો એટલે કયો? સાધનશુદ્ધિનો?

કિરણ બેદીઃ જનમેદની સામે તમે જોયું? આટલા લોકો રસ્તા પર આવવા છતાં ક્યાંય હિંસાનો બનાવ બન્યો નથી. આટલી મોટી લડાઇ આટલી અહિંસક રાખવી એ મોટી સિદ્ધિ નથી?

ગાંધીજીઃ હા, એ સિદ્ધિ તો ખરી. મને પણ યાદ આવ્યું. 15 ઓગસ્ટે ટીવી પર અમે ‘ગાંધી’ ફિલ્મ જોતા હતા એમાં ધરાસણાના સત્યાગ્રહીઓ લાઇનબંધ પોલીસની લાઠી ખાવા જતા હતા ને લાઠી ખાઇને ઢળી પડતા હતા. તમારે ત્યાં ‘ગાંધી’ બતાવી હતી?

કિરણ બેદીઃ હા, પણ ફિલ્મમાંથી બધું લેવાનું ન હોય. અત્યારના જમાનામાં આટલુંય ક્યાંથી?

ગાંધીજીઃ એટલે તો મને રાજી થઇને વાત કરવાનું મન થયું. તમે મારા રસ્તાની વાત કરતા હતા. એ કયો?

કિરણ બેદીઃ કેમ આવા ભોળા થાવ છો? આમરણ ઉપવાસ, સવિનય કાનૂનભંગ, અંતરાત્માનો અવાજ- આ બધા તમારા રસ્તા નથી?

ગાંધીજીઃ હા, આ બધા શબ્દો મારા છે, પણ મારો રસ્તો....

કિરણ બેદીઃ કેમ? તમે ભ્રષ્ટાચારની વિરુદ્ધ ન હતા? તમે સવિનય કાનૂનભંગ અને અસહકારનાં આંદોલન કર્યાં ન હતાં? તમે અંતરાત્માના અવાજને અનુસરીને આમરણ ઉપવાસ કર્યા ન હતા?

ગાંધીજીઃ એની ક્યાં ના છે? પણ તમે બધું ભેગું કરી નાખ્યું એટલે હું ગુંચવાયો.

કિરણ બેદીઃ ગુંચવાય એનું કશું કામ નથી. અત્યારની સરકારો એવી છે કે બધું અલગ અલગ કરવા બેસીએ તો પાર ન આવે.

ગાંધીજીઃ સરકારની-નેતાઓની નાદારી વિશે તો મેં સાંભળ્યું છે. જવાહર ને વલ્લભભાઇ પણ બહુ ધૂંધવાયેલા ફરે છે. જવાહર અન્નાની તબિયતની ચિંતા કરે છે અને કહે છે કે રાહુલે જઇને અન્નાને સમજાવા જોઇએ. વલ્લભભાઇ એ વાતે નારાજ છે કે આટલા બધા નેતાઓ ભેગા થઇને એક ઉપવાસીને સમજાવી નથી શકતા. આવા નેતાઓનું શું કરવું જોઇએ તે પણ એમણે કહ્યું હતું.

કિરણ બેદીઃ એમ? શું કહ્યું હતું?

ગાંધીજીઃ એમણે કહ્યું કે અન્નાની વાજબી અને મુદ્દાની માગણીઓ સ્વીકાર્યા પછી પણ આ લોકો ત્રાગું અટકાવી ન શકે તો એ બધાને અન્નાના ઉપવાસ ચાલે ત્યાં સુધી ભૂખે મારવા જોઇએ..

કિરણ બેદીઃ શું? ફરી કહો તો? ત્રાગું? અન્નાના ઉપવાસ ત્રાગું છે? તમે એવું માનો છો?

ગાંધીજીઃ હું શું માનું છું એની વાત જવા દો. આ દેશમાં એનો કોને ખપ છે? ન સરકારને, ન પ્રજાને. ન ઉદ્યોગપતિઓને, ન સંસ્થાવાળાઓને. બધાને મારી છબીઓમાં- મને પ્રતીક તરીકે વાપરવા પૂરતો ને મારા નામનો ધંધો કરી નાખવામાં જ રસ હોય છે.

કિરણ બેદીઃ હશે, પણ અમે એવા નથી. એવું ફક્ત અમે નહીં, લોકો પણ કહે છે.

ગાંધીજીઃ સારું કહેવાય. અંતરાત્માનો અવાજ સાંભળતા રહેવું અને માની ન લેવું કે આંદોલન શરૂ થાય ત્યારે જે અવાજ હોય તે છેવટ સુધી એકસરખો જ રહેશે- જે ઘડીએ અવાજ બદલાય ત્યારથી ટેકેદારો શું વિચારશે એની પરવા કર્યા વિના, અંતરના અવાજનો અમલ કરવો...પણ આ બધી ચર્ચા મારે અન્ના જોડે કરવાની હતી. અન્નાને ફોન આપશો?

કિરણ બેદીઃ સોરી, અન્ના હમણાં નહીં મળી શકે. એક કામ કરો. ઉપવાસ પૂરા થઇ જાય પછી હું જ તમારો સંપર્ક કરીને અન્ના સાથે તમારી વાત કરાવીશ. બસ?

(એ સાથે જ ફોન મુકાઇ જાય છે અને ગાંધીજી તેમના હાથમાં રહેલા, નિષ્પ્રાણ થઇ ગયેલા રિસીવર સામે જોઇ રહે છે.)

(લખ્યા તા. 27 ઓગસ્ટ, શનિવાર)

ટોચે પહોંચેલા બલ્કે ગયા અઠવાડિયે ટોચે અટવાઇ ગયેલા અન્ના આંદોલનનાં વિવિધ પક્ષ વિશે થોડું પુનરાવલોકન જરૂરી બન્યું છે. આ સરવૈયાનો આશય કોઇ એક પક્ષની આંખે મળતું ખંડિત નહીં, પણ વિવિધ દૃષ્ટિબિંદુના સમન્વય જેવું, બને એટલું સંપૂર્ણ ચિત્ર મેળવવાનો છે.

સરકારપક્ષ

યુપીએ સરકારે દાખલ કરેલો લોકપાલ ખરડો એટલો નબળો હતો કે સાધારણ સમજણ ધરાવતી કોઇ પણ વ્યક્તિને તેની સામે વાંધો પડી શકે. અનેક શરમજનક કૌભાંડોથી ખરડાઇ ચુકેલી યુપીએ સરકારની મેલી મથરાવટીનું પ્રતિબિંબ અને રાજકીય ઇચ્છાનો અભાવ એ ખરડાની નબળી-મોળી જોગવાઇઓમાં વ્યક્ત થયાં. એ ખરડાને અન્ના હજારે અને તેમના જૂથ તરફથી પડકાર ફેંકાયો અને તેની સામે આકરી જોગવાઇઓ ધરાવતો જનલોકપાલ ખરડો રજૂ કરવામાં આવ્યો, ત્યારે અન્ના-આંદોલનને મળેલા ટેકાથી સરકાર ચકિત બની હતી, પરંતુ 16 ઓગસ્ટથી શરૂ થયેલા આંદોલન વખતે સરકાર ઘાંઘી બની.

અન્ના-આંદોલનને મળેલા ભારે લોકસમર્થન અને મીડિયા-સમર્થનને લીધે સરકારે ડગલે ને પગલે કડવા ઘુંટડા નહીં, આખેઆખા પ્યાલા ગટગટાવવા પડ્યા. કંઇક વાર બાંયો ચડાવ્યા પછી, નીચી મુંડીએ બાંયો ઉતારીને બે હાથ જોડવા પડ્યા. નાકલીટી તાણવી પડી અને તાણેલી નાકલીટી લંબાવવી પડી. સરકારની સત્તાશાહીનું સંપૂર્ણપણે ‘વિઘટન અને ચૂર્ણીકરણ’ થયું. લોકસભામાં અન્નાને આજીજીઓ કરવી પડી. ફક્ત સરકારની જ નહીં, ભાજપ સહિત બીજા પક્ષોની પણ કરોડરજ્જુ વગરની પીઠ ઉઘાડી પડી ગઇ. આ પ્રતાપ અન્નાને મળેલા લોકસમર્થનનો હતો.

માત્ર ફાયદા-ગેરફાયદાની દૃષ્ટિએ વિચારવા ટેવાયેલા સત્તાધારી અને બીજા પક્ષો વાજબી-ગેરવાજબીના ધોરણે વિચારી શકતા હોત તો સત્તાધીશોએ પોતાનો લોકપાલ ખરડો સાવ મોળો ન રાખ્યો હોત અને વિપક્ષોએ એ ખરડામાં પોતાના તરફથી ઉમેરવાના દાંત-નહોરનું કાચું કામ તૈયાર રાખ્યું હોત. પરંતુ એવું બન્યું નહીં. પોતાના મનમાં રહેલો અવઢવનો-નૈતિકતાના અભાવનો ‘ચોર’ સરકારના વર્તનમાં ડગલે ને પગલે દેખાઇ આવ્યો. મુખ્ય વિરોધ પક્ષ તરીકે ભાજપ પણ આ બાબતમાં સરકારની સાથે હતો. સાવ છેલ્લે, ભાજપે અન્નાના જનલોકપાલને સંપૂર્ણ ટેકો જાહેર કર્યો ત્યારે તેણે વાજબી-ગેરવાજબીને બદલે ફાયદા-ગેરફાયદાનું ગણિત જ માંડ્યું હતું.

પોતાની અનેક સમસ્યાઓ માટે આક્રોશ વ્યક્ત કરી રહેલા લોકોના રોષ સામે સરકાર વામણી પુરવાર થઇ. તેમ છતાં, પહેલાં ક્રર્ણાટકના ભ્રષ્ટાચારી મુખ્ય મંત્રી યેદીયુરપ્પા અને છેલ્લા તબક્કે લોકાયુક્ત વિરુદ્ધ ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી મોદીના મામલે ભાજપ એવી કફોડી દશામાં મુકાયો કે સરકારની અભૂતપૂર્વ અવદશાનો લાભ લેવા જતાં તેનું મોં પણ કાળું થયા વિના ન રહે.

ટૂંકમાં, આખા અન્ના આંદોલને રાજકીય પક્ષોની રહીસહી મહત્તાને ભારે ઘસારો પહોંચાડ્યો અને ‘બદ્ધા ચોર છે અને સરકાર મહાચોર છે’ની લોકપ્રિય લાગણી ઘુંટી આપી. રાજકારણીઓ માટે ‘આ દિવસ પણ વીતી જશે’ એવા જ્ઞાનવચન સિવાય બીજો કોઇ આશરો કે આશ્વાસન રહ્યાં નહીં. લોકોની ટૂંકી યાદદાસ્ત ‘અગાઉ અનેક વાર ફળી છે, તેમ હવે પણ ફળો’ એવી પ્રાર્થના જ તે મનોમન કરતા હશે.

અન્નાપક્ષ

તેમાં મુખ્ય ત્રણ વિભાગ પાડી શકાયઃ 1) અન્ના 2) તેમના વ્યૂહકારો અને 3) બાકી બધા. અન્નાએ અસરકારક લોકપાલ અંગેના આંદોલન માટે જોઇતો ચહેરો બનવાનું સ્વીકાર્યું ત્યારે ઘણાના મનમાં એવી અવઢવ હતી કે ભ્રષ્ટાચાર સાથે પનારો પાડવા માટે ઘણી જોગવાઇઓ અને સંસ્થાઓ છે. તેમાં વધુ એકનો ઉમેરો કરવાથી શો દહાડો વળશે? છતાં, સરકારે દાખલ કરેલા મોળા લોકપાલ ખરડા સામે તેમને વાંધો હતો અને થવાનો જ હોય તો અસરકારક રીતે થવો જોઇએ, એવી લાગણી સાથે એ વર્ગ અન્ના તરફ ઝૂક્યો. એ વખતની ધારણા એવી હતી કે અન્ના દ્વારા આગળ કરાયેલા જનલોકપાલ ખરડાની આત્યંતિક માગણીઓ સરકાર સાથે મંત્રણામાં રકઝક ખાતર કામ લાગે એટલા પૂરતી છે. એક વાર સરકાર ઝુકશે અને લોકલાગણી જોઇને વાટાઘાટોના માર્ગે આવશે, એટલે બન્ને પક્ષો પોતપોતાનાં આત્યંતિક વલણ છોડીને વાસ્તવિક બનશે અને સંસદની ભૂમિકા સામે ત્રાગું કર્યા વિના, અમલીકરણના તકાદા વિચારીને એક અસરકારક ખરડો તૈયાર થશે.

એપ્રિલમાં અન્નાના ઉપવાસ સરકારે સમજાવટથી સંકેલાવી દીધા. ત્યાર પછી બન્ને પક્ષના પાંચ-પાંચ સભ્યોની જે સમિતિ રચાઇ તેમાં સરકારે ફક્ત અન્નાની ટુકડીને ‘સિવિલ સોસાયટી’ તરીકે માન્યતા આપી. એ વખતે પ્રશાંતભૂષણ-કેજરીવાલનાં જૂના અને સિનિયર સાથી અરુણા રોય જેવાના મતને પણ સામેલ કરી શકાયા હોત. અરુણા રોય સરકારની સલાહકાર સમિતિનાં સભ્ય હોવાને કારણે ‘સરકારી’ ગણીને તેમનો એકડો કાઢી શકાય નહીં. પરંતુ સરકારે ફક્ત આંદોલને ચડેલા અન્નામંડળ સાથે વાટાઘાટોનો દેખાવ ચાલુ રાખ્યો અને મહત્ત્વના મુદ્દે ગંભીરતાથી ખાસ કશી ચર્ચા કરી નહીં.

પોતાની એ ભૂલનો અહેસાસ સરકારને 16મી ઓગસ્ટે જ થઇ ગયો હશે, જ્યારે 144મી કલમનો ભંગ કરવાનો ઇરાદા બદલ અન્નાની ઉપવાસ પહેલાં જ ધરપકડ કરવામાં આવી. ‘જનલોકપાલ ખરડો આખેઆખો સ્વીકારાય નહીં ત્યાં સુધી આમરણ ઉપવાસ’ના અન્ના-નિર્ણય સામે ઘણાને સવાલ હતા. કારણ કે એવું થાય તો ‘ચેક્સ એન્ડ બેલેન્સ’ની બંધારણીય જરૂરિયાત ન સંતોષતું, સર્વશક્તિમાન માળખું ઉભું થાય, જે છેવટે નવા પ્રકારની બાબુશાહી પેદા કરનારું બની રહે એવી પૂરી આશંકા.

આ કચવાટ છતાં અન્નાના આંદોલન કરવાના હકની તરફેણમાં અને તેમની ધરપકડના વિરોધમાં પ્રચંડ લોકજુવાળ જાગ્યો અને વાત ‘મૂળભૂત લોકશાહી મૂલ્યો’ પર આવીને ઉભી રહી. સાંજોસાંજ સરકારે અન્નાને છોડવાનો નિર્ણય લેવો પડ્યો. ત્યાર પછી રામલીલા મેદાનમાં આંદોલનના સમયગાળા અંગે સરકાર પોતાની માગણી ન સ્વીકારે ત્યાં સુધી અન્નાએ સ્વૈચ્છિક જેલવાસ ભોગવ્યો અને છેવટે વાજતેગાજતે, સરકારી તંત્રે તૈયાર કરી આપેલા મેદાન અને મંચ પર આંદોલન કરવા માટે બહાર આવ્યા.

ત્યાં સુધીમાં સરકારે અન્નાતરફી જુવાળનો સ્વાદ ચાખી લીધો હતો. અન્ના સાથે વાટાઘાટો માટે સરકારી પ્રતિનિધિઓ આવવા લાગ્યા. પરંતુ અન્નાના વ્યૂહકારો- અરવિંદ કેજરીવાલ અને કિરણ બેદી- તથા તેમના પગલે અન્ના અડગ વલણ લઇને બેઠા હતા. પહેલાં એવું લાગતું હતું કે વડાપ્રધાન અને ઉચ્ચ ન્યાયતંત્રની સામેલગીરીનો મુદ્દો મુખ્ય છે, પણ ગયા અઠવાડિયાના છેલ્લા થોડા દિવસોમાં તમામ સરકારી કર્મચારીઓની સામેલગીરી, સિટિઝન ચાર્ટર અને રાજ્યોમાં લોકાયુક્તની નિયુક્તી જેવા ત્રણ મુદ્દે ગાંઠ પડી. સરકારે જનલોકપાલ ખરડા સહિત એ વિશેનાં બીજાં સૂચનો સંસદમાં ચર્ચવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો. પણ અન્નાની એક જ માગણી હતીઃ ‘આ ત્રણ સૂચન ફક્ત ચર્ચામાં લેવાય એટલું પૂરતું નથી. સંસદમાં તે સ્વીકારાવાં અને પસાર થવાં જોઇએ. મારા ઉપવાસ વહેલી તકે છોડાવવા હોય તો સરકારે આ ત્રણે મુદ્દા સ્વીકારાશે એવો ઠરાવ સંસદમાં પસાર કરવો જોઇએ. ત્યાર પછી હું ઉપવાસ છોડીશ, પણ જનલોકપાલના બાકીના મુદ્દા સ્વીકારાય નહીં ત્યાં સુધી રામલીલા મેદાન પર મારું આંદોલન ચાલુ રહેશે.’

સરકાર ગમે તેવા મોળા કાયદા પસાર ન કરી નાખે, એ માટે તેની પર આવેલા લોકઝુંબેશના દબાણથી રાજી થયેલા ઘણા લોકો માટે પણ અન્નાના આ વલણ સાથે સંમત થવું અઘરું છે. બીજા જૂથો કે અભિપ્રાયોને બાજુ પર રાખીને, ફક્ત એક જ જૂથનાં તમામ સૂચનો ઉપવાસની ધમકી હેઠળ સ્વીકારી લેવામાં આવે તો એ જેવી છે તેવી લોકશાહી માટે પણ ખતરનાક અને ખોટો દાખલો બેસાડનારું નીવડે.

સંસદ અને લોકશાહીની ગરીમાની દુહાઇ આપનારા રાજકારણી-નેતાઓને પોતાનાં સ્થાપિત હિતોની ચિંતા છે. પરંતુ અન્નાના ‘ફક્ત મારી જ શરતો પ્રમાણે કાયદો બનાવો’ના દુરાગ્રહ સામે ઝુકી પડવાથી લોકશાહી અને બંધારણના મૂળભૂત હાર્દનો ભંગ થાય છે, એ સમજવા માટે સ્થાપિત હિત ધરાવતા રાજકારણી હોવું જરૂરી નથી. અસરકારક લોકપાલ લાવવાનું મૂળભૂત ધ્યેય ભૂલીને, લોકજુવાળ અને આંદોલનની સફળતાના પ્રેમમાં પડી ન ગયા હોય- ‘અન્ના ઇઝ ઇન્ડિયા’નાં સમીકરણોમાં ન અટવાતા હોય- એવા સૌ કોઇ આ સમજી શકશે.

નાગરિકપક્ષ

અન્ના-આંદોલનને અનોખું પરિમાણ આપનાર કોઇ એક તત્ત્વ હોય તો તે મોટા પાયે લોકોની સામેલગીરી. મધ્યમ વર્ગના, જમણેરી, આંદોલન ખરેખર શાનું ચાલે છે એની સમજ રાખવાને બદલે પોતપોતાના અસંતોષ વ્યક્ત કરવા ઉમટી પડેલા, ‘કંઇક કરવું જોઇએ’ નો કચવાટ કાઢવા સહેલા અને કશો ભોગ આપવો ન પડે એવા રસ્તે આવેલા, રાજકારણપ્રેરિત, સરકારવિરોધી, અનામતવિરોધી, ટીવી કેમેરા જોઇને ત્રિરંગો ફરકાવનારા- આવા અનેક પ્રકારના લોકોની સાથે ખરા અર્થમાં દાઝ ધરાવતા અને ગંભીરતાપૂર્વક સામેલ થયેલા, એમ તમામ પ્રકારના લોકો અન્ના-આંદોલનમાં જોડાયા. તેમને કોઇ એક લેબલ તળે મૂકીને અવગણી શકાય નહીં.

‘મારે શું?’ વિચારનારા ‘આવું ન ચલાવી લેવાય’ની ભૂમિકા સુધી આવે તે ઇચ્છનીય જ નહીં, આવકાર્ય છે. આટલી મોટી સંખ્યામાં લોકો જોડાતાં બે-ત્રણ મહિનાના કેટલાક રાજકીય ઘટનાક્રમ પર તેની અસર પડી. ગુજરાતમાં ડો.કનુભાઇ કલસરિયાના આંદોલનને ‘મોદીવિરોધી’ તરીકે ખપાવનારા ભક્તો રાજ્યસ્તરે લોકાયુક્તની એક માગણી ધરાવતા અન્નાઆંદોલનમાં હોંશેહોંશે જોડાયા. (કારણ કે ત્યાર સુધી ‘અન્ના કે મોદી?’નો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયો ન હતો.) ગુજરાતમાં લોકાયુક્તની નિમણૂંક અને તેની સામે મોદી સરકારના આકરા વિરોધ પછી ગુજરાતના હોંશીલા ને જોશીલા, સભ્ય અને ટપોરી- તમામ પ્રકારના અન્નાસમર્થકો કેવું વલણ લે છે અને ભ્રષ્ટાચારવિરોધનો તેમનો ઉત્સાહ કેવો-કેટલો ટકે છે, તે જોવાનું રહે છે.

અન્ના આંદોલનની સમાંતરે કર્ણાટકમાં લોકાયુક્તના અહેવાલ પર લેવાયેલાં પગલાંથી માંડીને માયાવતી મંત્રીમંડળના એક મંત્રીને રવાના કરાયા જેવી ઘટનાઓમાં લોકજુવાળથી પેદા થયેલા માહોલનો મોટો ફાળો રહ્યો છે. સાથોસાથ, એ પણ યાદ રહે કે આવાં ‘સ્વયંભૂ’ અને એક નેતાની છબીથી ઉંચકાયેલા આંદોલનનો માહોલ નવા ખરીદેલા સ્કૂટરમાં કંપની તરફથી ભરવામાં આવતા પેટ્રોલ જેટલો જ ચાલતો હોય છે. (જયપ્રકાશ નારાયણનું આંદોલન, ગુજરાતનું નવનિર્માણ કે ગાંધીજીનું આંદોલન સુદ્ધાં તેનાં ઉદાહરણ છે.) આંદોલનનું બળતણ ખલાસ થઇ જાય ત્યાર પછી ત્રિરંગા અને ‘મૈં અન્ના હું’ના ટોપી-ટી શર્ટ બાજુ પર મૂકીને, નાગરિકોએ પોતાના જોરે ‘ગાડી’ આગળ ધપાવવાની રહે છે. એવું ન થાય તો ભલભલી ક્રાંતિને કાટ ચડતાં ને કાટમાળમાં ફેરવાતાં જરાય વાર લાગતી નથી.

‘પવિત્ર’ શ્રાવણ માસને લીધે નહીં, પણ અન્ના હજારેના આંદોલનને લીધે ઉપવાસનાં શસ્ત્ર અને શાસ્ત્ર ચર્ચા અને સરખામણીનો વિષય બન્યાં છે. ગાંધીજીના સત્યાગ્રહ અને જનજાગૃતિ આંદોલનનાં સાધનોમાં ઉપવાસનું સ્થાન મહત્ત્વનું છે. તેમણે શરીરના ઉપવાસ સાથે જોડેલા ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક-નૈતિક અને આત્માના અવાજને લગતા ખ્યાલોને કારણે દેશ ઉપરાંત વિદેશમાં પણ ગાંધીજીના ઉપવાસ સદા અહોભાવ, આદર, ચર્ચા, વાદવિવાદ અને અમુક અંશે- અમુક પ્રસંગે ટીકા જેવી વિવિધ લાગણી જન્માવે છે. સેંકડો લોકો ભૂખે મરતા હોય એવા દેશમાં ભૂખ્યા રહેવાનું ‘શસ્ત્ર’ કેવી રીતે કામયાબ નીવડે તેનું ઘણા વિદેશીઓને આશ્ચર્ય થતું હતું. ઉપવાસની ભારતીય પરંપરા ઉપરાંત વિદેશોમાં પણ એ શસ્ત્ર પ્રયોજાયેલું હતું. છતાં, ગાંધીયુગ પછી ઉપવાસની વાત આવે એટલે અનિવાર્યપણે સૌથી પહેલા ગાંધીજીને ઉપવાસના શાસ્ત્રી- ઉપવાસના કળાકાર તરીકે યાદ કરવામાં આવે છે.

ઉપવાસની શરૂઆત ગાંધીજીએ દક્ષિણ આફ્રિકાથી કરી હતી. તેનો આશય રાજકીય નહીં, પણ ‘દેહદમન’ અને ‘બ્રહ્મચર્યના વ્રતને ટેકો આપવા’નો હતો. એ માટે તેમણે અગિયારસના દિવસે ફક્ત પાણી પીને ઉપવાસની શરૂઆત કરી. ‘આ મહત્ત્વના પ્રયોગનો આરંભ ટોલ્સ્ટોય આશ્રમમાં થયો.’ એમ જણાવીને ગાંધીજીએ ‘સત્યના પ્રયોગો’માં નોધ્યું છે,’શ્રાવણ માસના પ્રદોષ કુટુંબમાં કોઇક તો દર વર્ષે રાખતું જ. તેથી આ શ્રાવણ માસ રાખવાની મેં ઇચ્છા કરી.’ પરંતુ એ પ્રકરણના અંતે ગાંધીજીએ દેહદમન માટે ઉપવાસના અનુભવનું પરિણામ આ શબ્દોમાં લખ્યું, ‘ઉપવાસીના વિષયો (ઉપવાસ દરમિયાન) શમે છે. તેનો રસ જતો નથી...એટલે કે ઉપવાસાદિ સંયમીના માર્ગમાં એક સાધનરૂપે આવશ્યક છે, પણ તે જ બધું નથી અને જો શરીરના ઉપવાસની સાથે મનનો ઉપવાસ ન હોય, તો તે દંભમાં પરિણમે અને નુકસાનકારક નીવડે.’

ત્યાર પછી આશ્રમવાસીઓના વર્તનની નૈતિક જવાબદારી લઇને તેમણે સાત દિવસના અને ચૌદ દિવસના ઉપવાસ કર્યા હતા. સાત દિવસના ઉપવાસ વખતે તેમણે કહ્યું હતું, ‘આજ આખો દિવસ મેં ખૂબ વિચાર કર્યો અને છેવટે એ નિર્ણય પર આવ્યો છું કે...જ્યાં સુધી છોકરાઓ આવી પોતાની મેળે ચોખ્ખી વાત મારી પાસે નહીં કરે ત્યાં સુધી હું નથી મારા મોઢામાં અન્નનો દાણો મૂકવાનો કે નથી પાણીનું ટીપું મૂકવાનો...આ ઉપવાસ હું એમને સજા કરવા માટે કરું છું એમ કોઇ ન માની લેતા. મારી કચાશ દૂર કરવા માટે જ એ કરું છું...સાત દિવસના ઉપવાસ પૂરા થતાંની સાથે જ મારું ચાર મહિનાનું એકટાણું ચાલુ થશે. અને હવે બીજી વાર આ જ વ્યક્તિઓની ભૂલને માટે પ્રાયશ્ચિત કરવાનું આવશે તો મારે ચૌદ દિવસના ઉપવાસ અને એક વર્ષનાં એકટાણાં કરવાં પડશે. ’

જાન્યુઆરી, 1915માં ભારત આવ્યા પછી મૃત્યુ સુધી ગાંધીજીએ કેટલા ઉપવાસ કર્યા તેનો ચોક્કસ આંકડો પાડવાનું ‘ગાંધીજીની દિનવારી’ના અભ્યાસી સંકલનકાર ચંદુલાલ દલાલને પણ અશક્ય લાગ્યું છે. તેમણે ગાંધીજીના 30 ઉપવાસની ટૂંકી વિગતની સાથે મૂકેલી નોંધમાં લખ્યું છે, ‘ગાંધીજીએ અનેક વખત ઉપવાસ કર્યા હતા. એની મુદત ચોવીસ કલાકથી માંડીને એકવીસ દિવસની હતી અને કોઇક તો અમુક શરત ન પળાય તો આમરણ હતા. સંભવ છે કે બધા ઉપવાસ વિશે જાહેરાત ન પણ થઇ હોય. તેથી જેટલાની માહિતી મળી શકી છે તેટલા વિશે અહીં નોંધ લેવામાં આવી છે.’ આ અનિશ્ચિતતાનું કારણ ગાંધીજીએ જે કારણથી ઉપવાસ કર્યા તેની પરથી પામી શકાય.

જેમ કે, ભારતમાં આવ્યા પછી પહેલા ઉપવાસ તેમણે 1 જૂન, 1915ના રોજ, આશ્રમમાં રહેતા છોકરાં જૂઠું બોલતાં હતાં તેના વિરોધમાં કર્યા. એ જ વર્ષે 12 સપ્ટેમ્બરના રોજ એક આશ્રમવાસીએ બીડી પીધી તેના પ્રાયશ્ચિત તરીકે તેમણે ઉપવાસ કર્યા. 1940 (12-13 નવેમ્બર)માં સેવાગ્રામના એક સાથીએ ચોરી કરી છે એવો વહેમ પડવાથી, તો 1946 (20 ઓક્ટોબર)માં મુસ્લિમ લીગ સાથેના પત્રવ્યવહારમાં પોતે લખેલા પત્રની પાકી નકલ ઉતારવામાં ઉતારનારની થયેલી ભૂલના પ્રાયશ્ચિત તરીકે તેમણે ઉપવાસ કર્યા. યરવડા જેલમાં 1933માં સરકારે તેમને અગાઉની જેમ જેલમાં હરિજનકાર્ય માટેની સગવડ આપવાની ના પાડી. એ વખતે ‘બે દિવસમાં માગણી માન્ય રાખવામાં નહીં આવે તો’ ઉપવાસ કરવાની ચીમકી આપી અને સાત દિવસ સુધી ઉપવાસ કર્યા પણ ખરા. એ વખતે તેમની તબિયત લથડી ગઇ હતી. તેમને મળવા ગયેલા કુટુંબી-સાથી મથુરાદાસને તેમણે કહ્યું હતું, ‘હવે સ્વધામ જવાનું છે.’. મથુરાદાસને પણ ‘એમની આંખનું નૂર અસલ જેવું ન જણાયું...બાપુના ચહેરા પર ઉલ્લાસ ન જોયો...’

અસહકારની પહેલી ચળવળ વખતે (1921-22માં) ચૌરીચૌરામાં થયેલા હત્યાકાંડ પછી તેમણે ચૌદ દિવસના ઉપવાસ કરવાનું વિચાર્યું ત્યારે આટલા લાંબા ઉપવાસનો વિરોધ કરનાર મથુરાદાસને તેમણે કહ્યું હતું,’‘જે ઉપવાસથી કષ્ટ ન થાય એ વ્રત કે પ્રાયશ્ચિત ન હોય. મારા ઉપવાસથી મને કષ્ટ તો થવું જોઇએ.’ છતાં દેહ છોડવાનો ઇરાદો ન હોવાથી એ વખતે એમણે પાંચ દિવસના ઉપવાસ કર્યા. 1924માં હિંદુ-મુ્સ્લિમ તોફાનો અંગે ઉપવાસ- એ અટકાવવા માટે મોતીલાલ નેહરુના પ્રમુખપદે દિલ્હીમાં પરિષદ મળી. પરિષદે કરેલી ઉપવાસ ન કરવાની વિનંતી ગાંધીજીએ માન્ય ન રાખી. પણ મોતીલાલને એક પત્રમાં તેમણે લખ્યું, ‘મેં મરવા માટે ઉપવાસ શરૂ નથી કર્યા, પણ દેશ અને ઇશ્વરની સેવા માટે વિશેષ સારું અને શુદ્ધ જીવન જીવવાને લીધા છે...મારે મરણ અને પોષણ વચ્ચે પસંદગી કરવી પડે તો હું જરૂર ઉપવાસ છોડીશ.’

ઉપવાસ માટે ગાંધીજીના હેતુઓમાં કોમી ઐક્ય, હિંસાનો વિરોધ, આત્મશુદ્ધિ, સાથીદારોની ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત મુખ્ય હતાં. ‘દિનવારી’માં એક ઉપવાસ ‘(બીજા પુત્ર) મણિલાલે (આડી લાઇને ચડેલા મોટા પુત્ર) હરિલાલને મદદ તરીકે થોડા પૈસા મોકલ્યા’ એ માટેનો પણ નોંધાયેલો છે. દલિતોના હકના મુદ્દે ગાંધીજીના ઉપવાસ સૌથી વિવાદાસ્પદ અને અત્યારે પરસ્પર વિરોધી લાગે એવા હેતુઓ માટે હતા. આશ્રમમાં તેમણે એક દલિત કુટુંબને રાખ્યું ત્યારે સનાતનીઓ અને રૂઢિચુસ્ત માન્યતા ધરાવતા ઘણા નિકટના લોકોએ પણ ગાંધીજીના આ પગલાનો તીવ્ર વિરોધ કર્યો. કેટલાક આશ્રમવાસીઓએ ગાંધીજીની સામે એમનું જ શસ્ત્ર અજમાવીને, દલિત પરિવારની સામેલગીરીના વિરોધમાં ઉપવાસ કર્યો. એ વખતે ગાંધીજીએ પણ સામો ઉપવાસ કર્યો. તેમના જીવનના સૌથી વિવાદાસ્પદ કહી શકાય એવા ઉપવાસ દલિતોને અપાયેલા અલગ મતદાર મંડળના વિરોધમાં હતા.

દલિત પ્રતિનિધિની ચૂંટણી દલિતોના મતથી જ થાય અને દલિત પ્રતિનિધિને ચૂંટાવા માટે બિનદલિત મતો પર આધાર ન રાખવો પડે, એ માટે અંગ્રેજ સરકારે મુસ્લિમો ઉપરાંત દલિતો માટે પણ અલગ મતદાર મંડળની જાહેરાત કરી. દલિતો માટે સહાનુભૂતિ કે દયા નહીં, પણ કાનૂની હક માગતા ડો.આંબેડકરને અલગ મતદાર મંડળ રાજકીય હકની દિશામાં મહત્ત્વનું પગલું લાગ્યાં, પણ ગાંધીજીએ તેમાં હિંદુ સમાજના વિભાજનની શક્યતા જોઇ. આ જાહેરાત સામે ગાંધીજીએ યરવડા જેલમાં આમરણ અનશનની જાહેરાત કરી. ડો.આંબેડકરે તેમના ઉપવાસને ગેરવાજબી ત્રાગું ગણાવીને આકરી ટીકા કરી. પરંતુ ચોતરફથી ગાંધીજીનો જીવ બચાવવાનું દબાણ થતાં ડો.આંબેડકરને કમને ઝૂકવું પડ્યું. પરંતુ આ પ્રસંગ ઉપવાસ અને વિશેષતઃ આમરણ ઉપવાસના હથિયારના વાજબીપણા અંગે ઉગ્ર ચર્ચા અને મતાંતર ઉભાં કરનારો બની રહ્યો. ગાંધીજીએ જે પ્રસંગને સમસ્ત હિંદુ સમાજની કસોટીરૂપ ગણાવ્યો, તે બીજી રીતે ઉપવાસના શસ્ત્ર અને તેમાં આરોપવામાં આવેલી પવિત્રતાની કસોટી કરનારો પણ બની રહ્યો.