gujarati world

 ‘ચીનની સરકારે શાંતિમય ઇરાદાઓની જાહેરાતોથી આપણને છેતરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે...આપણે આપણી જાતને ભલે ચીનના મિત્ર માનતા હોઇએ, ચીનાઓ આપણને એમના મિત્ર માનતા નથી. ‘એમની સાથે નથી તે એમની સામે છે’ એવી સામ્યવાદી મનોવૃત્તિ હોવાથી આ એક અર્થસૂચક ચિહ્ન છે અને આપણે એની યોગ્ય નોંધ લેવી જોઇએ.’ આ વાક્યો સરદાર પટેલે ૭ નવેમ્બર, ૧૯૫૦ના રોજ, અવસાનનાં માંડ પાંચ અઠવાડિયાં પહેલાં, વડાપ્રધાન નેહરુને એક પત્રમાં લખ્યાં હતાં.

તિબેટના મુદ્દે ચીને ભારતના એલચીને અંધારામાં રાખીને, તેમને શાંતિપૂર્ણ કાર્યવાહીનું આશ્વાસન આપીને,  તિબેટ પર સૈન્ય મોકલ્યું. એ કાર્યવાહીને સરદારે ‘વિશ્વાસઘાત’ ગણાવી અને ચીને ભારતને આપેલા ઉદ્ધત-ઉડાઉ જવાબ વિશે લખ્યું, ‘એમ દેખાય છે કે જાણે આ ભાષામાં કોઇ મિત્ર નહીં, પણ ભાવિ દુશ્મન બોલી રહ્યો છે.’

ચીન વિશે સરદારની ચિંતા બેધારી હતી : સરહદી અને આંતરિક. ભારત અને ચીન વચ્ચેથી તિબેટનું ‘બફર’ નાબૂદ થઇ ગયા પછી, ભારતના સામ્યવાદીઓ માટે ચીન પાસેથી શસ્ત્રોની અને બીજી સહાય મેળવવાનું સહેલું બની જાય. એને સરદારે ‘ગંભીર આંતરિક સમસ્યા’ ગણાવી, જ્યારે સરહદી વિસ્તારોમાં ચીનની ઘૂસણખોરી  કે આક્રમણ ચિંતાજનક બાહ્ય શક્યતા હતી. આટલું થયા પછી પણ શાંતિદૂતની ભૂમિકામાં રજૂ થવા આતુર પંડિત નેહરુ યુનોમાં ચીનના સભ્યપદના દાવાને ટેકો આપવાના મતના હતા. તેની સામે ચેતવણી આપવાની સાથોસાથ સરદારે પત્રમાં ચીની ખતરા અંગે અગિયાર મુદ્દા મૂક્યા હતા. તેમાં પહેલો મુદ્દો હતો : ‘ભારતની સરહદ પર અને આપણી આંતરિક સલામતી પર ચીનના જોખમ અંગે એક લશ્કરી અને જાસૂસી મૂલ્યાંકન.’ નેહરુએ શાંતિપ્રિય દેખાવા માટે સૈન્યસજ્જતાને તડકે મૂકી દીધી, ત્યારે સરદારે ૧૯૫૦માં ચીનના સંદર્ભે લખ્યું હતું,‘આપણે શસ્ત્રો, દારૂગોળો અને બખ્તરિયાં વાહનોનો આપણો પુરવઠો પાકો નહીં કરીએ, તો આપણી સંરક્ષણ સ્થિતિ કાયમ માટે નબળી બનાવી દઇશું...’

ચીનની દાનત વિશે સરદારે વ્યક્ત કરેલી બધી આશંકાઓ તેમના મૃત્યુ પછી કરુણ રીતે સાચી પડી. ચીને તિબેટ હડપ કર્યા પછી પણ શાંતિનો દંભ ચાલુ રાખ્યો, પંચશીલના સિદ્ધાંતો પર સહી કરી અને પંડિત નેહરુને સુખદ ભ્રમમાં રાખ્યા. બન્ને દેશો વચ્ચે વ્યાપારી અને સાંસ્કૃતિક સંબંધો સ્થપાયા. પરંતુ ચીની દૈત્ય એમ જંપે? તેણે લદ્દાખ અને સિક્કિમના પ્રદેશો પર પોતાનો દાવો કર્યો. ૧૯૬૨માં થયેલા પૂરા કદના યુદ્ધ પછી ચીને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં ગણાતો અક્સાઇ ચીનનો આશરે ૩૮ હજાર ચોરસ કિલોમીટરનો પ્રદેશ ભારત પાસેથી પડાવી લીધો, જે હજુ ચીનના કબજામાં છે અને ભારત કશું કરી શક્યું નથી. પાકિસ્તાને ભારત પાસેથી આંચકી લીધેલા કાશ્મીરમાંથી ૫,૧૮૦ ચોરસ કિલોમીટરનો પ્રદેશ ચીનને ભેટ ધર્યો. તેની સામે પણ ભારતનો વિરોધ છે. દરમિયાન, અરુણાચલ પ્રદેશને (ચીનના તાબામાં રહેલા) તિબેટથી અલગ પાડતી મેકમોહન રેખા ચીનને સ્વીકાર્ય નથી. અરુણાચલ પ્રદેશ પર ચીનનો ડોળો મંડાયેલો છે અને ચીનનાં તેવર વધુ ને વધુ આક્રમક બની રહ્યાં છે. લશ્કરી તાકાતની અને દાંડાઇની બાબતમાં ચીન કોઇને ગાંઠે એમ નથી, તો સસ્તા ભાવે તકલાદી માલ ઠાલવીને વ્યાપારી સંબંધોના નામે ભારત જેવા દેશોના અર્થતંત્રને નુકસાન પહોંચાડવામાં ચીન પાવરઘું છે.

ચીનના પ્રતિકાર માટે લાંબા ગાળાની, ઠરેલ અને મક્કમ નીતિની આવશ્યકતા છે. કોંગ્રેસની આગેવાની હેઠળની અગાઉની સરકારો તેમાં નિષ્ફળ નીવડી હતી, તો વિપક્ષમાં રહીને  રાષ્ટ્રવાદની મર્દાના વાતો કરતા ભાજપ અને તેની આગેવાની હેઠળની સરકારના વડાપ્રધાને ચીનના મુદ્દે શું કર્યું છે? દોઢ વર્ષના સમયમાં તેમના અગાઉના હાકોટાને અનુરૂપ એકેય કદમ ભરાયું હોય એવું લાગ્યું નથી. ઉપરથી તેમણે ચીની વડાને સાબરમતીના રીવરફ્રન્ટ પર સંખેડાના હિંચકે ઝુલાવ્યા અને ચીનવિજય કર્યો હોય એવા ઉત્સાહથી ચીનયાત્રાના સચિત્ર ટ્‌વીટ કર્યા. હવે સમાચાર આવ્યા છે કે વિશ્વમાં સૌથી ઊંચા પૂતળા તરીકેનો રેકોર્ડ સર્જવા માટે તૈયાર થનાર સરદારના પૂતળાનો (સ્ટેચ્યુ ઓફ યુનિટીનો) મહત્ત્વનો હિસ્સો ચીનમાં બનવાનો છે. પૂતળું બનાવવાનો સરકારી કોન્ટ્રાક્ટ તો ભારતીય કંપનીને મળ્યો હતો, પણ એ કંપનીએ પૂતળાનું સ્ટીલનું માળખું અને તેની ઉપરના કાંસાના આવરણ (બ્રોન્ઝ ક્લેડિંગ)નો પેટાકોન્ટ્રાક્ટ ચીનની કંપનીને આપ્યો છે. આ ઉપરાંત, પૂતળા માટે કોન્ક્રીટનો પાયો બનાવવામાં મદદ કરવા માટે ચીનથી કારીગરો ગુજરાત આવવાના છે.

આખી વાતમાં ગુજરાત સરકારે એમ કહીને હાથ ઊંચા કરી દીધા છે કે એમણે તો ભારતીય કંપનીને કોન્ટ્રાક્ટ આપ્યો હતો. ક્યાં કામ કરાવવું એ હવે કંપની જાણે. પરિણામે બનશે એવું કે ભારતનો ૩૮ હજાર ચોરસ કિલોમીટર વિસ્તાર પચાવી પાડનાર ચીનમાં ભારતની એકતા અને અખંડિતતાના શિલ્પી એવા સરદારના પૂતળાનું મુખ્ય માળખું બનશે. ભારતની યુનિટી પર ભૂતકાળમાં તરાપ મારી ચૂકેલા અને ભવિષ્યમાં ખતરા તરીકે ઝળુંબતા ચીનમાં ભારતનું સ્ટેચ્યુ ઓફ યુનિટી આકાર લેશે અને તેના વિશે ભારતીયોએ તેનું ગૌરવ લેવાનું રહેશે. આ સ્થિતિના સર્જનમાં સરકારનો ભલે સીધો વાંક ન હોય, પણ આ સ્થિતિ નભાવી લેવામાં અને તેને ‘કોન્ટ્રાક્ટરનો નિર્ણય’ ગણીને હાથ ખંખેરી નાખવા બદલ સરકાર પૂરેપૂરી દોષી ન ગણાય? ધારો કે આ પેટાકોન્ટ્રાક્ટ ચીનને બદલે પાકિસ્તાનની કોઇ કંપનીને અપાયો હોત તો, ગુજરાત સરકારનું વલણ આવું જ હોત?

આ શરમજનક પરિસ્થિતિમાં રહેલી અને નરી આંખે જોઇ શકાય એવી વક્રતાઓની અછડતી યાદી :

૧) ભારતની એકતા-અખંડિતતાના શિલ્પીની વિશ્વવિક્રમી પ્રતિમાનું સર્જન ભારતની ભૌગોલિક એકતા ખંડિત કરનારા દેશમાં.

૨) અખંડિતતાના શિલ્પીનું પૂતળું ચીનથી જુદા જુદા ભાગોમાં ભારત આવશે. ભારતનું વિલીનીકરણ કરનાર સરદારના પૂતળાના વિવિધ ભાગોનું ‘વિલીનીકરણ’ કરવા માટે ચીનથી ખાસ કારીગરો ગુજરાત આવશે અને સરદારના પૂતળાને એકતા-અખંડિતતા પ્રદાન કરશે.

૩) આવા વખતે  કેન્દ્રમાં અને રાજ્યમાં, ભારતની એકતા-અખંડિતતા વિશે અને જમ્મુ-કાશ્મીર વિશે સૌથી વઘુ રાજકીય ઘોંઘાટ મચાવનાર ભાજપની સરકાર છે.

૪) વડાપ્રધાનની ‘મેક ઇન ઇન્ડિયા’ ઝુંબેશ હજુ ચાલુ છે, પણ તે વિશ્વભરમાં ભારતનો જયજયકાર કરવાના હેતુથી ઊભા થનારા પૂતળાને લાગુ પડતી નથી.

૫) અત્યંત સાદગીપૂર્ણ જીવન જીવનાર અને પૂતળાંબાજીના વિરોધી સરદારના પૂતળા પાછળ ત્રણ હજાર કરોડ રૂપિયાનો ઘુમાડો.

૬) દેશભરના ખેડૂતો પાસેથી ખેતનાં ઓજારસ્વરૂપે લોખંડ મેળવવાના (અને એનો સ્ટેચ્યુ ઓફ યુનિટીમાં ઉપયોગ કરવાના) દાવા સાથે બધાં રાજ્યોમાં ખટારા રવાના કરવામાં આવ્યા હતા. પણ આ કિસ્સામાં વડાપ્રધાનની આબાદ ઇવેન્ટ મેનેજરી કામયાબ ન થઇ.

૭) દાવો વિશ્વનું ઊંચામાં ઊંચું પૂતળું બનાવીને અમેરિકાના વિશ્વવિખ્યાત સ્ટેચ્યુ ઓફ લિબર્ટીના પૂતળાને ઢાંકી દેવાનો છે, પણ લધુતાગ્રંથિમાંથી જન્મેલી નકલવૃત્તિને લીધે તેનું નામ પાડ્યું છે : ‘સ્ટેચ્યુ ઓફ યુનિટી’/statue of unity--જે બોલતી વખતે સતત સ્ટેચ્યુ ઓફ લિબર્ટી/statue of liberty યાદ આવતું રહે.

આને ‘મેડ ઇન ચાઇના’ રાષ્ટ્રવાદ કહેવાય? 

ભદ્રંભદ્રને ‘ભદ્રેશભાઇ’ તરીકે ઉલ્લેખીને તેમનો ઇન્ટરવ્યુ કરી રહેલી ‘છબછબિયાં’ ચેનલની એન્કરે પૂછ્‌યું,‘તો ભદ્રેશજી, તમે અનામતની નાબૂદી તમે કેવી રીતે કરશો?’

‘પાંડુપુત્રોએ કૌરવોને પરાજયી કર્યા, શ્રી લક્ષ્મણે ઇન્દ્રજીતને અને શ્રી રામે રાવણને પરાસ્ત કર્યા, તેવું જ મારું આરક્ષણ વિશે જાણવું.’ ભદ્રંભદ્રે પ્રચંડ આત્મવિશ્વાસથી કહ્યું.

‘પણ તમે જે ગણાવ્યાં એ બધાં માણસોનાં નામ હતાં. અનામત  માણસ નથી, વ્યવસ્થા છે...’

‘વ્યવસ્થા? એ સનાતનધર્મદ્રોહી, પાપાચારી, આર્યબાલકોના ચિત્તમાં પારાવાર વિક્ષોભ પ્રેરિત કરનારી અવસ્થાને વ્યવસ્થા કહીને હું સ્વર્ગમાંથી સ્થાનભ્રષ્ટ થવા ઇચ્છુક નથી...આર્ય કૌટિલ્યે જેમ ધનનંદના સામ્રાજ્યનું ઉચ્છેદન કર્યું હતું, તેમ હું...’

‘પણ સર? કેવી રીતે? હાઉ? કૈસે?’ એન્કરે ‘બડી ખબર’ની અધીરાઇ અને તેમાં ભળેલી ચીડ પર માંડ કાબૂ રાખતાં કહ્યું.

‘શિષ્યશિરોમણી અંબારામના વિનીત અનુરોધ છતાં હું ભીષણ પ્રતિજ્ઞાઓ પૂર્વે કે પશ્ચાદ્‌ મનન એવમ્‌ આયોજનના વિપક્ષમાં છું. આર્યાવર્તની ઉજ્જવલ પરંપરા રહી છે કે વીરજનો પરાક્રમ પૂર્વે મનન કરીને ચિત્તવૃત્તિ અસ્થિર કરતા નથી અને હે પ્રશ્નમાલાધારિણી, તું જાણ કે મહાજનો આયોજનને નહીં, આયોજન મહાજનોને અનુસરે છે... યવનસંસ્કૃતિનાં દુષ્પરિણામ સમાન મુદ્દાશક્તિપ્રણાલિદાસત્વ તપોબલને કારણે મને સ્પર્શી શક્યું નથી.’

‘શું? શું નથી સ્પર્શ્યું? મુદ્દાશક્તિ? એ રક્ષાશક્તિ જેવી કોઇ નવી યુનિવર્સિટી છે?’ એન્કરે ગુંચવાઇને પૂછ્‌યું.

અંબારામે કહ્યું,‘એ પાવરપોઇન્ટ  પ્રોગ્રામ (મુદ્દાશક્તિ પ્રણાલિ)ની વાત કરે છે. એના ગુલામ બની ગયેલા અને એ વિના કશું કરી શકતા લોકો સામે આર્ય ભદ્રંભદ્રને સખત રોષ છે.’

‘ઓકે. ગોટ ઇટ. તો ભદ્રેશભાઇ, સાંજની સભામાં અનામત નાબૂદ કરશો એ તો નક્કી છે. રાઇટ?’

‘શત પ્રતિશત નિશ્ચિત. સાયંકાલની સભામાં આરક્ષણ નથી કાં હું નથી.’ છેલ્લા બે શબ્દો બોલતી વખતે ભદ્રંભદ્રનો અવાજ ધીમો પડી ગયો હોય એવો અંબારામને ભાસ થયો. અત્યાર સુધીના અનુભવો પરથી તે જાણતા હતા કે બીજો વિકલ્પ સાચો પડવાની શક્યતા મજબૂત છે. પરંતુ ભદ્રંભદ્રો બોલવા ચડે, ત્યાર પછી અંબારામો પાસે ‘ઉનકે કહનેકે મતલબ યે નહીં થા’ એવા ખુલાસા કર્યા સિવાય બીજા વિકલ્પ રહેતા નથી.

એન્કરના ઉત્તેજનાસભર અવાજથી અંબારામની વિચારમાળા તૂટી. ‘તો દર્શકમિત્રો, તમે છબછબિયાં ચેનલ પર પહેલી વાર સાંભળી રહ્યા છે મોટો ખુલાસો. ભદ્રેશભાઇએ ચોખ્ખેચોખ્ખું કહ્યું નથી, પણ તેમની વાતમાં આત્મવિલોપનનો નિશ્ચય હોય એવું લાગે છે. તેમની આ ધમકીનું શું થાય છે? સાંજની સભામાં તે અનામત નાબૂદ કરી શકે છે કે નહીં? કરે છે તો કેવી રીતે? આત્મવિલોપન માટે તે કયો રસ્તો અપનાવે છે? એ જાણવા માટે જોતા રહેશો છબછબિયાં ચેનલનું નોનસ્ટોપ કવરેજ.’

રેકોર્ડિંગ સ્ટુડિયોની બહાર નીકળ્યા પછી ભદ્રંભદ્ર પ્રસન્ન જણાતા હતા. ભાવિની કોઇ સુખદ ઘટનાનું પૂર્વદર્શન આવતું હોય એવું સ્મિત વારે વારે તેમના ચહેરા પર આવી જતું હતું. થોડી વાર પછી અંબારામે તેમને વિનમ્રતાથી પૂછ્‌યું,‘આપની પ્રસન્નતાનું રહસ્ય જાણીને હું પણ તેમાં આપને અનુસરવા આતુર છું.’

‘અંબારામ, સુધારાના ગઢ સરખી સમાચારવાહિનીમાં વિજયશ્રીને વર્યા પછી મારા આત્મવિશ્વાસે કેવો ધસમસતો વેગ ધારણ કર્યો છે એ સમજાવવું દુષ્કર છે.’

‘પહેલાંના અવતારમાં જમાલપુરથી પસાર થતી વખતે કૂતરાં પાછળ પડ્યાં ત્યારે આપણો જે વેગ હતો એવો?’ અંબારામે પૂછ્‌યું.

ભદ્રંભદ્ર આ સરખામણીથી ખાસ પ્રસન્ન થયા હોય એવું ન લાગ્યું. છતાં તેમણે વિજયી યોદ્ધાને છાજે એવી ઉદારતાથી હસતું મોઢું રાખીને કહ્યું, ‘એથી પણ વિશેષ.’

એવામાં ચેનલનો રીપોર્ટર આવી ગયો. તેણે કહ્યું,‘મહારાજ, હવે આપણે રેલીના સ્થળે જવા નીકળીએ. આમ તો હજુ વાર છે, પણ આજે ટ્રાફિકના લોચા હશે.અને હા, અત્યારે ચેનલની ગાડી બીજા કોઇ ભદ્રેશભાઇને લેવા ગઇ લાગે છે. એટલે આપણે મારી બાઇક પર નીકળી જઇએ. એ જ સારું પડશે.’

ભદ્રંભદ્રે કહ્યું,‘રથ સિવાયના કોઇ પણ દ્વિચક્રી પર સવાર થવું આર્યધર્મને અનુકૂલ નથી. હા, ચતુષ્ચક્રીનો નિષેધ નથી.’

પોતાનું કામ કઢાવવાનું હોય ત્યારે રીપોર્ટરો સહેલાઇથી અંબારામ બની શકતા હોય છે. ચેનલના રીપોર્ટરે કહ્યું,‘આપણે તમારા ધર્મનું મોટું કામ કરવા જઇએ છે, તો આવી નાની બાબતમાં સમાધાન કરી લેવું જોઇએ.’

ભદ્રંભદ્રને મનાવી લેવા માટે આ દલીલ પૂરતી હતી. પણ ફાંસીએ ચડતાં પહેલાં છેલ્લી વાર દયાની માગણી કરતા ગુનેગારની મુદ્રામાં અંબારામે રીપોર્ટરને પૂછ્‌યું,‘તમારે ત્યાં ત્રણસવારીની મનાઇ નથી? પોલીસ પકડશે તો?’

 ‘આમ તો પ્રેસની ગાડી હોય એટલે કોઇ પકડે નહીં, પણ આજે તો (ભદ્રંભદ્ર તરફ ઇશારો કરીને) આ છે. એટલે પોલીસના બાપની પણ ચિંતા નથી. જે કોઇ ટઇડપઇડ કરવા જશે તેની પર આમને છૂટા મૂકી દઇશું.’ રીપોર્ટર આત્મવિશ્વાસથી બોલ્યો.

એકવડિયા બાંધાનો રીપોર્ટર, એવા જ અંબારામ અને તેમની વચ્ચે ભદ્રંભદ્ર બાઇક પર ગોઠવાયા ત્યારે બ્રેડની બે સ્લાઇસ વચ્ચે મોટું બટેટાવડું ગોઠવાયું હોય એવું લાગતું હતું. પણ એ તો દુન્યવી દૃષ્ટિ થઇ. ધર્મદૃષ્ટિથી વિચારતાં એ દૃશ્ય સ્વર્ગમાંથી પુષ્પવૃષ્ટિને લાયક હતું. સનાતન ધર્મના વિજય માટે અનેક યોદ્ધાઓએ અસુવિધાઓ વેઠી હતી, પ્રાણાર્પણ કર્યા હતા, કિંતુ ભદ્રંભદ્ર જે અવસ્થામાં બાઇક પર બેઠા હતા, એ જોતાં સહેલાઇથી કહી શકાય કે તેમની અસુવિધા, તેમનો નિર્ધાર, તેમની નિષ્ઠા, તેમનો ત્યાગ અને તેમનું તપોબલ અસાધારણ હતાં. અલબત્ત, તેમની આગળ અને પાછળ માંડ ગોઠવાયેલા રીપોર્ટરને કે અંબારામને પણ પોતાના વિશે આવું લાગવા સંભવ હતો, પરંતુ એ બન્નેનું પૂરેપૂરું ધ્યાન  બાઇકભ્રષ્ટ ન થવાય એની પર કેન્દ્રિત હતું.

બાઇક ઓફિસના દરવાજાની બહાર નીકળીને મુખ્ય રસ્તા પર પહોંચ્યું. એ સાથે જ એક મોટો બમ્પ આવતાં બાઇક થોડું ઉછળ્યું. ભદ્રંભદ્રનું મન તો આરક્ષણના મુદ્દે આંદોલિત હતું જ, પણ બમ્પને કારણે તેમની સમગ્ર કાયા આંદોલિત થઇ ઉઠી. તેનો ધક્કો અંબારામને લાગ્યો. તેનો આઘાત શમે એ પહેલાં અંબારામની પાછળથી, તેમને સહેજ અડીને એક રીક્ષા સડસડાટ નીકળી ગઇ. રસ્તાની ડાબી બાજુ ઊભેલી એક કાર અચાનક ચાલુ થઇ અને જમણી બાજુ વળાંક લઇને બાઇકના આગળના પૈડાને લગભગ અડીને નીકળી ગઇ. ઉપરાછાપરી બનાવોથી અંબારામનો જીવ અદ્ધર થઇ ગયો, પણ ભદ્રંભદ્ર અવિચલ હતા. ધ્યાનથી જોતાં અંબારામને સમજાયું કે ભદ્રંભદ્રે, તેમના કોપથી આસુરી વાહનચાલકો ભસ્મ ન થઇ જાય એ હેતુથી જ, આંખો મીંચી દીધી હતી. (ક્રમશઃ)