gujarati world

Share

અસ્મિતા એટલે 'હું'પણાનો કે હોવાપણાનો ભાવ. પોતાના અસ્તિત્ત્વ વિશેની સભાનતા. અમુક હદે તે જરૂરી ને હદ વટાવે તો જોખમી. તેની ભાવનાનો વિસ્તાર સ્વમાનથી અભિમાન અને મિથ્યાભિમાન સુધી વિસ્તરેલો છે. ગુજરાતના સંદર્ભે પ્રાદેશિક-સાંસ્કૃતિક અસ્મિતાનો ખ્યાલ પ્રચલિત બનાવવાનું શ્રેય કનૈયાલાલ મુનશીને જાય છે. ભરૂચમાં જન્મેલા ને વ્યવસાયે વકીલ એવા મુનશી મિજાજે અસલ મુંબઈગરા હતા. સંઘર્ષ કરીને આગળ આવેલા, સ્વપ્નદૃષ્ટા, ગુલાબી મિજાજ અને કંઈક અંશે નર્મદની યાદ અપાવે એવો જોસ્સો. ઉંમરની રીતે એ ગાંધીયુગમાં થયા, પણ તેમનાં સાહિત્યિક લખાણો ગાંધીપ્રભાવથી ઘણાં દૂર. તેમની સૌથી પ્રસિદ્ધ અને ગુજરાતની અસ્મિતાનો ખ્યાલ દૃઢ કરનારી ત્રણ નવલકથા એટલે 'પાટણની પ્રભુતા’, 'ગુજરાતનો નાથ' અને 'જય સોમનાથ’.

K.M.Munshi / કનૈયાલાલ મુુુુનશી

ખુદ મુનશીને ગુજરાતની અસ્મિતાનો ખ્યાલ તેમના માર્ગદર્શક એવા રણજિતરામ મહેતા પાસેથી મળ્યો હતો (જેમના નામે ગુજરાતી સાહિત્યનું સર્વોચ્ચ સન્માન અપાય છે.) રણજિતરામ મહેતાનું અકસ્માતે, અકાળે મૃત્યુ થયા પછી મુનશીએ ગુજરાતની અસ્મિતાના વિચારને બરાબર લાડ લડાવ્યાં અને આજીવન તેના પ્રખર પુરસ્કર્તા બની રહ્યા. તે એટલી હદ સુધી કે 'ગુજરાતની અસ્મિતા એટલે મુનશી' એવું સમીકરણ દૃઢ બન્યું અને નવલકથાઓ દ્વારા ગુજરાતની અસ્મિતાની વાત કરનારા તે પહેલા લેખક હોય એવી છાપ ઉભી થઈ. મુનશીએ આવો દાવો કર્યો હોવાનું જાણમાં નથી, પણ ચર્ચામાં અને સ્મૃતિમાં તો એવો જ ખ્યાલ રહી ગયો.

શબ્દને બદલે ભાવની વાત કરીએ તો, ગુજરાતના અભિમાન કે સ્વાભિમાનની વાત નવલકથાઓના માધ્યમથી કરનારા મુનશી પહેલા ન હતા. તેમનાથી અડધી સદી પહેલાં થઈ ગયેલા મહીપતરામ રૂપરામ નીલકંઠે તેમની ઐતિહાસિક કથાઓ સધરો જેસંગ (૧૮૮૦) અને વનરાજ ચાવડો (૧૮૮૧)માં ગુજરાતના ગૌરવની ગાથાઓ રચી. મુનશીએ પછીથી કર્યું હતું તેમ મહીપતરામે પણ ઇતિહાસનો આધાર લઈને, તેમાં કલ્પનાના રંગ પુરીને ગુજરાતનો મહિમા ગાયો. ('વનરાજ ચાવડો'ને તેમણે સત્ય, અટકળ અને કલ્પનામિશ્રિત કથા તરીકે ઓળખાવી હતી) એ વખતે ગુજરાતનું અલગ ભૌગોલિક એકમ તરીકે અસ્તિત્ત્વ ન હતું.  ગુજરાત, કચ્છ અને અસંખ્ય દેશી રજવાડાંનું બનેલું સૌરાષ્ટ્ર મુંબઈ પ્રાંતનો હિસ્સો હતું. ત્યારે મહીપતરામે લખેલી કથા 'વનરાજ ચાવડો'નું છેલ્લું વાક્ય હતું : ગુજરાતનો જય થાઓ.

તેમનો ધોખો એ હતો કે આપણે કંઈક રાજાઓ ને બાદશાહોના ઇતિહાસ ભણ્યા, પણ ગુજરાતના પ્રતાપી રાજાઓ વિશે ન જાણ્યું. તેમને આપણે ભૂલાવી દીધા. તેનાં પાટણ જેવાં નગરોની સમૃદ્ધિ વિસારી બેઠા. મહીપતરામના મતે, આ કારણે 'ગુર્જર પ્રજામાંથી પ્રજાભિમાન જતું રહ્યું.’ છેવટે વિદ્યાપ્રેમી અંગ્રેજ અફસર અૅલેક્ઝાન્ડર ફાર્બસે ગુજરાતી રાજાઓની કથાઓ શોધી કાઢી. મહીપતરામના શબ્દોમાં કહીએ તો, ‘આ ભલા વિદ્વાને આપણા દેશનું ધન ખોદી કાઢી ગુર્જરોને વાપરવા આપ્યું.’ મુનશીની જેમ જ, મહીપતરામને કેવળ ઐતિહાસિક વાર્તા લખવા ખાતર આ પુસ્તકો લખવામાં રસ ન હતો. એ લખવા પાછળ તેમનો ચોક્કસ હેતુ હતો. ‘ગુજરાતમાં સત્યધર્મ, સ્વદેશાભિમાન, સંપ, વિદ્યા, સદગુણો, હુન્નર અને ઉદ્યમની વૃદ્ધિ થાય, દેશી દરબારો સુધરે, લોક રાજકાજમાં મન ઘાલે, દેશમાં ધંધોરોજગાર વધારવાનું ચિત્ત પર લે, વિનાશકારી રૂઢિઓ તજી સુધારા કરે એ મારી ઇચ્છા છે.’ એ વખતે 'દેશ' શબ્દનો પ્રયોગ પ્રાંતના અર્થમાં થતો હતો. મહીપતરામે લખ્યું હતું, ‘ગુર્જરો સ્વદેશકલ્યાણની પાછળ ઉમંગથી લાગે, રાજાપ્રજા હળીમળીને વર્તી દેશને પાછો ઊંચી પદવીએ ચઢાવે એવી ઈશ્વરને પ્રાર્થના કરવામાં મારી જોડે સામેલ થવાની આ ગ્રંથ વાંચનારને વિનંતી કરું છું.’

નર્મદની જેમ મહીપતરામની વાતમાં 'સ્વદેશાભિમાન' કેળવવાની ભાવના પર ભાર મુકાયેલો જોવા મળે છે અને એ સ્વદેશાભિમાન એટલે મુનશીએ આલેખેલી ’અસ્મિતા’. તેમણે લખ્યું હતું કે માત્ર પ્રાર્થના કરીને બેસી રહેવાને,  'દ્વારકાથી દાહોદ સુધીમાં અને ડીસાથી દમણ સુધીમાં રહેનારા તથા મુંબઈ વગેરે જઈ વસનારા ગુર્જરી ભાષા બોલનારા સ્વદેશીઓના દિલમાં સ્વદેશાભિમાનનો જુસ્સો પ્રદીપ્ત કરવો. તેમના હૈયાંમાં બંધુભાવ આણવો, આપણે સર્વ એકદેશી અને એક પ્રજા છીએ એમ તેમના મનમાં લાવવું અને ગુજરાતનું રૂડું કરવાની ઇચ્છા જગાડવી, એ મહાન હેતુઓ આ ગ્રંથ રચવામાં યાદ રાખ્યા છે. ધર્મભેદ અને જાતિભેદ છતાં સ્વદેશની પીડા ઓછી કરવામાં, આપણા વહાલા દેશની (એટલે કે ગુજરાતની) ચઢતી કરવામાં આપણે હિંદુ, મુસલમાન અને પારસી સંપથી ચાલી શકીએ. બેફિકરાઈ છોડી દઈ આપણે સર્વે જાગૃત થવું જોઈએ.’

મહીપતરામ સુધારકયુગના હતા. તેમણે જ્ઞાતિની ઉપરવટ જઈને દરિયો ઓળંગ્યો ને પછી માફી માગી ને પછી માફી દિલથી નથી માગી, એવા તાનપલટા દ્વારા ઘણી ટીકા વહોરી લીધી હતી. છતાં, અમદાવાદની સુધારાપ્રવૃત્તિના અગ્રણીઓમાં તેમની ગણના થતી હતી. (તેમના પુત્ર એટલે 'ભદ્રંભદ્ર'ના સર્જક રમણભાઈ નીલકઠં) મહીપતરામે ગુજરાતનું 'સ્વદેશાભિમાન' જગાડવા માટે ઇતિહાસનો આછોપાતળો આધાર ધરાવતી કલ્પનારંગી કથાઓ લખી, ત્યારે ૧૮૫૭ના સંગ્રામને બે દાયકા વીતી ચૂક્યા હતા. છતાં એ સમયના ઘણા સાક્ષરોની જેમ તેમને અંગ્રેજી રાજ અકારું લાગતું ન હતું.  રાજના તે વફાદાર સેવક-અધિકારી હતા. તેમને મન સ્વદેશાભિમાનનો ખ્યાલ નકરો ભૂતકાળના ગૌરવમાં રાચવાનો ન હતો. અંગ્રેજી સંસ્કાર પ્રમાણે તેમણે 'પબ્લિક સ્પિરિટ' શબ્દનો ઉલ્લેખ કરીને લખ્યું હતું, ‘એ બે અંગ્રેજી શબ્દોમાં જે ભાવાર્થ રહ્યો છે તે ગુજરાતી ભાષામાં સમજાવવો કઠણ પડે છે. તેનું કારણ એ કે એ ભાવ આપણા દેશમાં હાલ નથી.’ એ માટે તેમણે સંસ્કૃત ભાષાની સમૃદ્ધિ યાદ કરીને 'સ્વદેશસુખ સંબંધી ઉત્સાહ', ‘દેશહિતકાળજી અને ઉત્સાહ’ જેવા વિકલ્પ આપ્યા.

સુધારક મહીપતરામે આખી વાતને ગૌરવ ઉપરાંત સમાજસુધારાની દિશામાં લઈ જતાં લખ્યું, 'ધર્મના બખેડામાં, નાતની લડાઈઓમાં, લગ્ન કે મરણના જમણવારોમાં અને માત્ર સ્વાર્થમાં જેમનાં મન દટાઈ ગયાં છે, કૂવામાંનાં દેડકાં જેટલું જેમનું જ્ઞાન છે, એવી જ્યાં વસ્તી છે, ત્યાં સ્વદેશાભિમાન, સ્વદેશપ્રીતિ, સ્વદેશકલ્યાણેચ્છા અને સ્વદેશબંધુતા ક્યાંથી હોય. પરંતુ હું નિરાશ થતો નથી...સારા કે નઠારા જેવા છે તેવા એ આપણા સ્વદેશી ભાઈ છે, માટે તેમનું ભલું કરવું એ આપણો ધર્મ છે.’

મુનશીના રોમેન્ટિક ગૌરવયુક્ત અસ્મિતાખ્યાલની સરખામણીએ તેમનાથી પચાસ વર્ષ પહેલાં જન્મેલા મહીપતરામનો સ્વદેશાભિમાન અને 'દેશહિતઉત્સાહ'નો ખ્યાલ વર્તમાન નાગરિકધર્મથી વધારે નજીક નથી લાગતો? 

Share

(નવાજૂની, સંદેશ સંસ્કાર પૂર્તિ, ૧૦-૬-૧૮)
ધર્મ, ઇશ્વર, શ્રદ્ધા જેવા શબ્દો એટલા 'ભરેલા' હોય છે કે તુંડે તુંડે તેના ભિન્ન અર્થ થાય. જેમ કે, ધાર્મિક વ્યક્તિ કોને ગણી શકાય? જે ઇશ્વરમાં માને તેને? જે ધર્મસ્થાને નિયમિત જાય તેને? જે આ કશું કર્યા વિના પોતાની મેળે સેવાપૂજા કરે તેને? જે આટલું પણ ન કરે, છતાં કોઈ સર્વોચ્ચ શક્તિ હોવાનું માને તેને?

સવાલોનો આ સિલસિલો હજુ લંબાવી શકાય. પણ મુદ્દો એ જ છેઃ આ બધા શબ્દોની કોઈ એક વ્યાખ્યા નથી અથવા કોઈ એક વ્યાખ્યા વિશે એકમતી નથી. નુસરત ફતેહઅલીખાને ગાયેલી અને નાઝ ખિયાલવીએ લખેલી કવ્વાલીમાં કહ્યું છે તેમ, 'જિસકી પહુંચ જહાં તલક, ઇસકે લિયે વહીં પે તુ' એવું માનનારને ધાર્મિક કહી શકાય અને ઈશ્વરના વિરોધાભાસ ચીંધીને 'તુમ એક ગોરખધંધા' કહેનારને પણ ધાર્મિક કહી શકાય.

યુરોપ-અમેરિકા વિજ્ઞાનમાં ઘણાં આગળ હોવાથી આપણે ઘણી વાર એવું માનવા પ્રેરાઈએ છીએ કે  તે દેશોમાં ધાર્મિકતા કે અંધશ્રદ્ધાનું પ્રમાણ ઘણું ઓછું હશે. પરંતુ હકીકત એટલી સીધી નથી. યુરોપના દેશોમાં નવજાગરણ (રેનેસાં) અને રાજ્યસત્તા સાથે ધર્મસત્તાના છૂટાછેડાની લાંબી પરંપરાને કારણે સેક્યુલરિઝમનાં મૂળીયાં ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં ફેલાયેલાં જોવા મળે છે, જ્યારે અમેરિકાનો મામલો અલગ છે. વાત આગળ વધારતાં પહેલાં એ સ્પષ્ટતા કરી લઈએ કે સાચાખોટા કારણસર બદનામ થયેલા સૅક્યુલરિઝમનો મૂળ અર્થ હતોઃ બિનધાર્મિકતા એટલે કે ધાર્મિક માન્યતાઓ અને સંસ્થાગત ધર્મથી અલગાવ. ધાર્મિક લોકો માને છે કે નીતિમત્તા ધર્મમાંથી જ આવે, જ્યારે સૅક્યુલરિઝમ માને છે કે માણસ ધર્મના ટેકા વિના પણ નૈતિક હોઈ શકે-રહી શકે. પ્રચંડ વૈવિધ્ય ધરાવતા ભારતમાં સૅક્યુલરિઝમ સર્વધર્મસમભાવના અર્થમાં આવ્યું. તે સહઅસ્તિત્ત્વ માટેનો આધાર બની શકે એમ હતું, પણ ગંદા રાજકારણનો અખાડો બન્યું.

ભારતમાં સૅક્યુલરિઝમ ધર્મના કે ઇશ્વરના ઇન્કારનું નહીં, બધા ધર્મો પ્રત્યે આદરનું સૂચક ગણાયું. પરંતુ અમેરિકામાં સૅક્યુલરિઝમ અને નિરીશ્વરવાદ શંકાનો વિષય બન્યાં. ખાસ કરીને બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી. એ સમયે આખું વિશ્વ અમેરિકા અને રશિયા એમ બે સુપરપાવરની છાવણીઓમાં વહેંચાઈ ગયું અને થોડા દાયકા પૂરતો સામ્યવાદનો દબદબો રહ્યો. સામ્યવાદીઓ સૈદ્ધાંતિક રીતે નિરીશ્વરવાદી હોય. એ સમીકરણને ઉલટાવીને અમેરિકા નિરીશ્વરવાદીઓમાં સામ્યવાદીઓ જોવા લાગ્યું. રશિયાના સામ્યવાદનો અમેરિકાના લોકોને રંગ લાગી જાય તેની અમેરિકાના નેતાઓને ભારે ચિંતા હતી. એટલે તેમણે ખ્રિસ્તી ધર્મના લાભાર્થે નહીં, પણ સામ્યવાદના વિરોધાર્થે અમેરિકાને આસ્તિકતાના રંગે રંગી નાખ્યું. ભારતનો રાષ્ટ્રીય ધ્રુવમંત્ર 'સત્યમેવ જયતે' છે, તો વિજ્ઞાનની પ્રગતિનો મુલક ગણાતા અમેરિકાનો રાષ્ટ્રીય ધ્રુવમંત્ર છેઃ ઇન ગૉડ વી ટ્રસ્ટ.

ગ્રાન્ડ ઓલ્ડ પાર્ટી (GOP) તરીકે ઓળખાતો અમેરિકાનો રૂઢિચુસ્ત રીપબ્લિકન પક્ષ ફક્ત ધર્મની બાબતમાં જ નહીં, ધાર્મિક અંધશ્રદ્ધાની બાબતમાં પણ ભારત સાથે ઠીક ઠીક હરીફાઈ કરી શકે એમ છે. અમેરિકામાં દરેક રાજ્ય પોતાના કાયદા બનાવી શકે છે. એ સત્તા પ્રમાણે એકવીસમી સદીના  અમેરિકાનાં ઘણાં રાજ્યોમાં ડાર્વિનનો ઉત્ક્રાંતિવાદ નહીં, પણ બાઇબલનો સર્જનવાદ ભણાવાય છે. અમેરિકામાં પ્રચંડ અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા છે. એટલે ધર્મ અને ધાર્મિક માન્યતાઓની ટીકા બહુ આકરા શબ્દોમાં અને જાહેરમાં થઈ શકે છે. (રીચાર્ડ ડૉકિન્સ જેવા અભ્યાસીને વાંચવા-સાંભળવાથી એ સામગ્રી કેવી તમતમતી હોઈ શકે તેનો ખ્યાલ આવી શકે.) છતાં,  અમેરિકામાં ધર્મ અને ધાર્મિકતાના પાયા હજુ ડગમગ્યા કે હચમચ્યા નથી.

અમેરિકા અને યુરોપના લોકોની ધાર્મિક માન્યતાઓને લગતું એક સર્વેક્ષણ ગયા મહિને પ્રગટ થયું. પશ્ચિમી યુરોપના પંદર દેશોના પચીસ હજાર લોકોના અભિપ્રાય અને એવા જ પ્રકારનું સર્વેક્ષણ અમેરિકામાં કર્યા પછી મળેલા અભિપ્રાય—આ બંનેનું તેમાં સંકલન કરવામાં આવ્યું હતું. તેમાં એક બાબત સ્પષ્ટપણે ઉભરીને આવી કે યુરોપના લોકો કરતાં અમેરિકાના લોકો ઘણા વધારે ધાર્મિક છે.  ધાર્મિકતા નક્કી કરવા માટે તેમાં બે સવાલ મુખ્ય હતાઃ તમે સો ટકા ખાતરીથી માને છો કે ઇશ્વર છે? અને તમે રોજ સેવાપૂજા કરો છો?

મઝાની વાત એ થઈ કે ધાર્મિકતા જેવી વિશાળ અર્થો ધરાવતી બાબતને આ બે માપદંડોથી નક્કી કરવામાં કેટલાંક વિશિષ્ટ અને વિચિત્ર લાગે એવાં પરિણામ પણ મળ્યાં. તેમાં એક તારણ તો એવું હતું કે યુરોપના આસ્તિકોમાંથી ફક્ત ૨૩ ટકા ઈશ્વરના હોવા વિશે સો ટકા ખાતરી ધરાવે છે, જ્યારે અમેરિકાના નાસ્તિકોમાંથી ૨૭ ટકા લોકોને લાગે છે કે ઈશ્વર છે.  આ ગુંચવાડો જેટલો ધર્મ-આસ્તિકતા-અધ્યાત્મ-નાસ્તિકતાની વ્યાખ્યાઓનો છે, એટલો જ અમેરિકા-સ્પેશ્યલ કહેવાય એવો પણ છે.  અમેરિકામાં છેલ્લા થોડા સમયથી 'અૅથિસ્ટ ચર્ચ'નું પ્રમાણ વધી રહ્યું છે. તેનું ગુજરાતી શું કરીશું? નાસ્તિકો માટેનું ચર્ચ? આવું કેવી રીતે બને?

પરંતુ માણસજાત માટે બધું જ શક્ય છે. માણસ ધર્મ પાસે ઘણાં કારણથી જાય છે. ઈશ્વર પરની શ્રદ્ધા તેનું એક મજબૂત કારણ છે, પણ એકમાત્ર કારણ નથી. સંસ્થાગત ધર્મમાં જોવા મળતો જનસમુહ માણસની સમુહજીવનની ઝંખના સંતોષવામાં મદદ કરી શકે છે. 'અૅથિસ્ટ ચર્ચ'માં જનારા ભગવાનના અલૌકિક ચમત્કારોમાં નથી માનતા, પણ ભેગા મળવું, નૈતિકતા વિશેની વાતોનું આદાનપ્રદાન કરવું, સાથે મળીને ધાર્મિક કે શુભ ભાવના ધરાવતાં ગીતો ગાવાં-- આ બધું તેમને આકર્ષે છે. ભારતમાં જોવા મળતા ઘણાબધા સાચાખોટા આશ્રમો અને અાધ્યાત્મિક ગુરુઓ પોતપોતાની બ્રાન્ડના અધ્યાત્મ દ્વારા આ જ કોશિશ નથી કરતા? સ્થાપિત ધર્મના પરંપરાગત માળખાથી કંટાળેલા કે તેની પરથી શ્રદ્ધા ગુમાવી બેઠેલા લોકોને તે બીજા આકર્ષક, સમુહજીવનની અને સાત્વિક સાર્થકતાની લાગણી પૂરી પાડતા રસ્તે લઈ જવાનો દાવો કે વાયદો કરે છે. તેમને સફળતા મળવાનું મોટું કારણ એ છે, જે યુરોપ-અમેરિકામાં થયેલા સર્વેક્ષણમાં પણ બહાર આવ્યું છેઃ લોકોને ધર્મસંસ્થાથી કે ભગવાનથી પરંપરાગત કલ્પનાથી કંટાળો આવી શકે છે, પણ એક યા બીજા પ્રકારે ભેગા મળવું અને સામુહિક પ્રવૃત્તિ તરીકે પોતાની માન્યતાને કે માનસિક જરૂરિયાતને સંતોષવી, એ માણસની મૂળભૂત પ્રકૃતિ છે.

સમાજને નુકસાનકારક બને એવી ધાર્મિકતા કે અંધશ્રદ્ધા સામે ઝુંબેશ ચલાવનારાએ પણ તેમની વ્યૂહરચના માટે આ બાબત ધ્યાનમાં રાખવા જેવી નથી લાગતી?

Share

(નવાજૂની, સંસ્કાર પૂર્તિ, 'સંદેશ', ૩-૬-૧૮)

કેટલાંક સત્યો દરેક જમાને નવેસરથી 'શોધાતાં' રહે છે. લોખંડી મહિલા તરીકે ઓળખાતાં બ્રિટનનાં ભૂતપૂર્વ વડાપ્રધાન માર્ગારેટ થૅચરે કહ્યું હતું કે ત્રાસવાદ અને ત્રાસવાદીઓ માટે પ્રસિદ્ધિ પ્રાણવાયુનું કામ કરે છે.  તેમને ખતમ કરવા હોય તો તેમને પ્રસિદ્ધિના પ્રાણવાયુથી વંચિત રાખવા જોઈએ.  તેમનો વિરોધ કરતી વખતે એ ધ્યાન રાખવું જોઈએ કે ભલે શત્રુભાવે, પણ આપણે જ તેમને મોટા ન બનાવી દઈએ. ભૂતકાળમાં દાઉદ જેવા ગેંગસ્ટર-ત્રાસવાદીઓના કિસ્સામાં એ બોધપાઠ મુંબઈના લોકોને, ખાસ કરીને પત્રકારોને મળી ગયો હશે. મુંબઈના ભાઈલોગ કેવા ખતરનાક, તેનાં આલેખનો કર્યે રાખવાથી ગુંડાઓને પ્રસિદ્ધિ મળે છે અને તેમનું કદ વધી જાય છે. (હિંદી ફિલ્મોએ હજુ એ બોધપાઠ શીખવાનો બાકી છે)

અનિષ્ટ બાબતોને પ્રસિદ્ધિનો ઑક્સિજન પૂરો પાડવાનું કેટલું જોખમી છે, તે ગયા મહિને વધુ એક અભ્યાસમાં સ્પષ્ટ થયું. અમેરિકાની ‘ડેટા અૅન્ડ સોસાયટી રીસર્ચ ઇન્સ્ટીટ્યુટ’ અંતર્ગત વ્હિટની ફિલિપ્સે પ્રગટ કરેલા અભ્યાસનું મથાળું છે : ‘ધ ઑક્સિજન ઑફ અૅમ્પ્લિફિકેશન’. એક વાતને ગાઈવગાડીને રજૂ કરવામાં આવે, તેને જરૂર કરતાં વધારે મહત્ત્વ આપવામાં આવે એટલે કે અૅમ્પ્લિફાય કરવામાં આવે, તો તેની અવળી અસર થાય છે.  અમેરિકામાં ટ્રમ્પની ચૂંટણી અને તેમાં સોશ્યલ મિડીયાએ ભજવેલી ભૂમિકા પછી સમાજનો નોંધપાત્ર વર્ગ આઘાત ઉપરાંત અભ્યાસ અને આત્મખોજ પણ કરી રહ્યો છે. હજુ દસ વર્ષ પહેલાં અમેરિકામાં જમણેરી અંતિમવાદીઓ 'ટી પાર્ટી’ તરીકે ઓળખાતા હતા. તેમને કોઈ ગંભીરતાથી લેતું ન હતું અને અચાનક એવું તે શું બન્યું કે તે મુખ્ય ધારાની ચર્ચાનો હિસ્સો બની ગયા?

આ સવાલ ફક્ત અમેરિકા માટે જ નહીં, ભારત સહિતના બધા દેશો માટે અગત્યનો છે. કારણ કે વિશ્વભરમાં જુદાં જુદાં કારણે જમણેરી અંતિમવાદ છવાયો છે. તેનો મુકાબલો શી રીતે કરવો અને તેના વિશે લખતી વખતે શું ધ્યાન રાખવું, એવી ઘણી બાબતોની ચાવી વ્હિટનીના અભ્યાસમાં છુપાયેલી છે. તેમાં કશું રૉકેટ સાયન્સ નથી. સામાન્ય સમજની વાત છે. છતાં, જુદી જુદી મુલાકાતો અને પદ્ધતિસરના અભ્યાસ પછી એ વાત કહેવાય, ત્યારે તેનું મહત્ત્વ અને માહત્મ્ય વધે છે.

અભ્યાસનો એક સાર છેઃ કોઈ ધીક્કારપ્રેરક અફવાની કે મામુલી મહત્ત્વ ધરાવતા વિવાદાસ્પદ પગલાની વધુ પડતી ટીકા કરવાથી અવળું પરિણામ આવી શકે છે. બલકે, અમેરિકામાં અને ભારતમાં પણ ઘણા કિસ્સામાં એવાં પરિણામ સામે આવ્યાં છે. (એ જુદી વાત છે કે નેતાઓ તેને આફતને અવસરમાં પલટી નાખવાની કળા તરીકે ખપાવીને, તેને પોતાની આવડત તરીકે ખપાવે છે.) આ જાણ્યા પછી એવો વિચાર સહજ આવે કે ઝેરીલા પ્રચાર અને અમુક પ્રકારની અફવાઓનું ખંડન કરવું જરૂરી ન ગણાય? તેમના વિશે જાણ્યા પછી તેમની સામે આંખ આડા કાન કેવી રીતે કરી શકાય? એ શાહમૃગવૃત્તિ ન ગણાય?

જવાબ છેઃ ના, બધા કિસ્સામાં આ તર્ક સાચો નથી. સોશ્યલ મિડીયાના જમાનામાં અને અમેરિકા-ભારત જેવા દેશોના અનુભવથી કહી શકાય કે ઘણા કિસ્સામાં સાવ ખૂણેખાંચરેથી શરૂ થયેલું 'પડીકું' અમુક જ ગ્રુપના લોકો થોડું આગળ વધારે અને જો તેને કોઈ જાણીતા પત્રકાર કે સમાચારસંસ્થાનો  સ્પર્શ થઈ જાય, તો તેમનું કામ થઈ ગયું.  તેના વિશે લખનારે ભલે એ અફવાના કે ખોટી માહિતીનાં-ફેક ન્યુઝનાં છોતરાં કાઢ્યાં હોય, પણ 'બદનામીમૈં ભી નામ હોતા હૈ’ એ ન્યાયે ખુલાસા કરતાં જૂઠાણું અનેક ગણું વધારે જાણીતું બની જાય. મર્યાદિત વર્તુળોમાંથી પેદા કરાયેલા જૂઠને તોડી પાડવાના આશયથી પણ તેને બીજા લોકો ચર્ચાનો વિષય બનાવે તો, સાચ વિરુદ્ધ જૂઠની એ મૅચમાં જૂઠ ધડાકાબંધ જીતી જાય છે. કારણ કે જૂઠને તો વકરો એટલો નફો છે, પ્રસિદ્ધિ એ જ પુરસ્કાર છે.

ઘણા પત્રકારો સાથેની વાતચીત પરથી વ્હિટનીને સમજાયું કે એ સૌનો આશય ઝેરી ગપગોળા કે ફેક ન્યૂઝનું ખંડન કરવાનો,  ટૂંકમાં, પવિત્ર હતો. પરંતુ તેનું પરિણામ વિપરીત આવ્યું. તેમણે ન ઉપાડી હોત તો કદાચ બાળમરણ પામી હોત એવી ઘણી અફવાઓ અને ફેક ન્યૂઝની સ્ટોરી ખંડન પામ્યા પછી વધારે ચર્ચાતી થઈ, પ્રસિદ્ધ બની અને એકંદરે જાહેર ચર્ચાનો મોટો હિસ્સો પચાવી પાડનારી બની રહી. એ દરેક વખતે જૂઠાણાં ફેલાવનારા અંતિમવાદીઓના હાથ વધારે મજબૂત થયા અને એમ કરતાં જેમને કોઈ ગંભીરતાથી લેતું ન હતું એવા લોકો મુખ્ય ધારાનો હિસ્સો બન્યા.

તેનાથી બીજા છેડાની હકીકત એ પણ છે કે ઘણા લોકો ઇન્ટરનેટ પર ચાલતા ઝનૂની, હિંસક કે પહેલી દૃષ્ટિએ અવાસ્તવિક-ચક્રમ જેવા લાગતા પ્રચારને અવગણવાની ભૂલ કરે છે. તેમાં રહેલો ખતરો તે સમજી શકતા નથી. જેમ કે, અમેરિકામાં ધોળા લોકોની જ બોલબાલા રહેવી જોઈએ, એવો  છડેચોક પ્રચાર કરતાં વ્હાઇટ સુપ્રીમસિસ્ટ જૂથો. શરૂઆતમાં તેમને અવગણવામાં આવ્યાં. ઘણા પત્રકારો ત્યારે તેમની ઠેકડી કરતા હતા.  અને તેમની ગંભીરતાથી નોંધ લેવાતી થઈ ત્યારે ઘણું મોડું થઈ ચૂક્યું હતું.

સવાલ એ થાય કે જૂઠાણાં કે ધીક્કારની અવગણના કરવામાં જોખમ ને તેમને અપ્રમાણસરનો ભાવ આપવામાં પણ ખતરો. તો પછી કરવું શું? એ અંગે અભ્યાસમાં કેટલાંક સૂચન કરવામાં આવ્યાં છે. તેમાનું એક છેઃ જૂઠાણાનું મહત્ત્વ નક્કી કરવું. તેનું ખંડન કરવા જેટલું અગત્યનું એ છે? કે પછી કંઈ નહીં કરીએ તો તે આપમેળે ભૂલાઈ જશે? અંતિમવાદ કે ધીક્કાર ફેલાવતી નાનામાં નાની, મામુલીમાં મામુલી બાબતનો એકસરખા ઉત્સાહ કે જોશથી પ્રતિકાર કરવાની જરૂર નથી. એમ કરવાથી જાણેઅજાણે તેમને સમાચારમાં ચમકવાનો મોકો મળી જાય છે. યાદ કરી જોજોઃ નજીકના ભૂતકાળમાં ચગેલા ઘણા વિવાદ જેની સાથે કશું જાહેર હિત સંકળાયેલું ન હોય એવા હતા. પરંતુ ચોતરફ બ્રેકિંગ ન્યૂઝની કાતિલ હરીફાઈ ચાલતી હોય અને કોણ વધારે મસાલેદાર સ્ટોરી સૌથી પહેલી લઈ આવે તેની હુંસાતુંસી હોય, ત્યારે એટલું સમજાય છે કે વ્હિટની ફિલિપ્સનો અભ્યાસ નિદાન કરતાં વધારે પોસ્ટમોર્ટમ તરીકે ખપ લાગે એવો છે. 

Share

પત્રકારત્વમાં આવતાં પહેલાં જે લેખકોના પરિચય થયા અને પછી વડની જેમ વિસ્તર્યા, ઊંડા થયા તેમાં રજનીકુમાર પંડ્યા ઉપરાંત બીજું નામ વિનોદ ભટ્ટનું. અમારા (મોટા ભાઈ બીરેન કોઠારીના અને મારા) વિનોદભાઈ સાથેના પરિચયની શરૂઆત પત્રોથી થયેલી. બીજા ઘણાની જેમ તે અમારા પ્રિય લેખક. તેમની 'વિનોદની નજરે'ની અમારા બંને પર પ્રચંડ અસર. એ વાંચીને, તેની અસર હેઠળ છેક ૧૯૮૫માં બીરેને એકાદ મહિના જેટલા ગાળામાં તેના અંગત મિત્રવર્તુળનાં એવાં મસ્તીભર્યાં શબ્દચિત્રો આલેખ્યાં હતાં. (ત્યારે બીરેનની ઉંમર હતી ૨૦ વર્ષ)

વાચકોના પત્રોના વિનોદભાઈ સૌજન્યથી જ નહીં, પ્રેમથી પણ જવાબ આપે. પંદર પૈસાના પોસ્ટકાર્ડ પર વિનોદભાઈના મોટા, સહેજ ત્રાંસા અક્ષર લખાઈને અમારા સુધી પહોંચે ત્યારે અમારા માટે એ પોસ્ટકાર્ડનું મૂલ્ય પંદર પૈસા કરતાં સહસ્ત્ર ગણું વધી ગયું હોય. અમારી પર આવેલું તેમનું પહેલું પોસ્ટ કાર્ડ.

Vinod Bhatt/ વિનોદ ભટ્ટ, ૨૨-૨-૧૯૯૧

આ અંજલિ તેમના વિશેનો લેખ નથી. તેમાં વિનોદભાઈ વિશે વિશ્લેષણાત્મક કે વિગતપ્રચુર લખવાનો ખ્યાલ ઓછો ને તસવીરો મુકવાનો ઉપક્રમ વધારે છે. એટલે વિનોદભાઈ સાથેની પહેલી મુલાકાત વખતનો ફોટો મુકું છું. એ રજનીકુમાર પંડ્યાના ભાણેજ ચંદ્રેશના લગ્નના રીસેપ્શનમાં, લગભગ ૧૯૯૩માં થઈ હશે.

પહેલી મુલાકાત વખતે વિનોદભાઈ, તેમના સ્ટાન્ડર્ડ સફારીમાં / Vinod Bhatt

પહેલી મુલાકાતમાં તેમની સાલસતા અને પ્રેમાળપણાની છાપ પડે એવી હતી. અમારા જેવા સાવ સામાન્ય વાચકો સમક્ષ જે સહજતાથી તે રજૂ થયા, તેના લીધે ભાવ વધ્યો. બિનીત મોદી સાથે ત્યારે દોસ્તી થઈ ચૂકેલી. બિનીત મોદી માટે આ બધા 'રજનીકાકા' ને 'વિનોદકાકા' હતા. બિનીત મહેમદાવાદ આવે ત્યારે સાહિત્યજગતની-સાહિત્યકાર જગતની વિગતે વાત કરે. અમને બહુ રસ પડે. જાણવાનું પણ મળે. ૧૯૯૫માં બિનીત મોદીને દુબઈ જવાનું થયું અને મારે (પત્રકારત્વના ક્ષેત્રે) મુંબઈ. એ વખતે અમે મહેમદાવાદમાં તેની ફૅરવૅલ પાર્ટી રાખી હતી અને એક મઝાનું સુવેનિયર બનાવ્યું હતું. એ સુવેનિયર બિનીતે વિનોદભાઈને પણ બતાવ્યું હતું.

Vinod Bhatt- Binit Modi somewhere around 1995 / વિનોદ ભટ્ટ- બિનીત મોદી

Vinod Bhatt- Binit Modi 2015 / વિનોદ ભટ્ટ- બિનીત મોદી બે દાયકા પછી, ૨૦૧૫

પત્રકારત્વમાં આવ્યા પછી, લગભગ પહેલા જ વર્ષે અમદાવાદ આવ્યો હતો ત્યારે વિનોદભાઈનો ઇન્ટરવ્યુ લીધો.હતો. સાથે બીરેન પણ હતો. તેણે ફોટા પાડ્યા. એ વખતે વિનોદભાઈ સ્વસ્તિક ચાર રસ્તા પાસે આવેલા ફેરડીલ હાઉસમાં બેસતા હતા. ભાઈ સાથેની ટેક્સ કન્સલ્ટન્ટની કામગીરીનો કદાચ એ સાવ છેલ્લો તબક્કો હતો. તેમની ઓફિસે ગયા. વાતો કરી. ચા માટે 'મજબૂત' વિશેષણ પહેલી વાર ત્યારે, વિનોદભાઈના મોઢે સાંભળ્યું હતું. એ ઇન્ટરવ્યુ 'અભિયાન'ના બપોરના દૈનિક 'સમાંતર પ્રવાહ'માં પૂર્તિ સંભાળતા મિત્ર કેતન મિસ્ત્રીએ પ્રેમથી, આખા પાનામાં છાપ્યો.

લેખ છપાયા પછી એ તેમને મેં મોકલી આપ્યો. એટલે મારા મુંબઈના સરનામે પોસ્ટ કાર્ડ લખીને વિનોદભાઈએ યથોચિત આનંદ પ્રગટ કર્યો.

મુંબઈથી 'અભિયાન'માં જ અમદાવાદ આવ્યા પછી અને ત્યાંથી અમદાવાદના પત્રકારત્વમાં સફર શરૂ કર્યા પછી, વિનોદભાઈને મળવાના પ્રસંગ થોડા વધ્યા. એ વખતે 'ચિત્રલેખા'માં કાર્યરત અને ધારદાર રીપોર્ટર તરીકે જાણીતી પૂર્વી ગજ્જર સાથેનો મેળાપ પણ વિનોદભાઈએ જ કરાવ્યો, જે પ્રગાઢ દોસ્તીમાં પરિણમ્યો. એક વાર વાતવાતમાં બીરેન સાથે તેમને તેમના સંપાદન 'શ્લીલ-અશ્લીલ' વિશે વાત થઈ હશે. તેમણે કહ્યું કે તેમની પાસે નકલ છે અને આપશે. આવું તો વિવેકમાં બધા કહે. એ વાતને વખત વીત્યો. એક વાર તેમનો એક કાર્યક્રમ હતો (અથવા એ કાર્યક્રમમાં તે પણ મંચ પર હતા) અમે શ્રોતા તરીકે હાજર હતા. કાર્યક્રમ પૂરો થયો એટલે મંચ પરથી ઉતર્યા પછી વિનોદભાઈને મળ્યા. એટલે એમણે અમારા માટે આણેલી 'શ્લીલ-અશ્લીલ'ની નકલ ભેટ આપી. તેમના જેવા પ્રસિદ્ધ અને મોટા લેખક આટલા ભાવથી અમારી  વિનંતી યાદ રાખે અને સંતોષે, એ બહુ મોટી વાત ત્યારે પણ લાગતી હતી અને હજુ પણ લાગે છે.

પ્રતિસાદ અને પ્રોત્સાહન આપવાની બાબતમાં વિનોદભાઈ અત્યંત ઉદાર હતા. એક વાર જ્યોતીન્દ્ર દવેના સદાબહાર લેખ 'મારી વ્યાયામસાધના'ની પ્રતિરચના જેવો મારો લેખ 'મારી કમ્પ્યુટરસાધના' વાંચીને તે એટલા પ્રસન્ન થયા હતા કે...આ પોસ્ટ કાર્ડ.

બધા મિત્રો-સ્નેહીઓને તે ખાસ હોવાનો અહેસાસ કરાવી શકતા હતા. એ તેમની કળા પણ હતી ને તેમનો પ્રેમ પણ. એટલે, તેમના ખાસમખાસ હોવાનો વહેમ પાળવાનું જેટલું ખોટું હતું, એટલું જ ખોટું તેમની લાગણીને કેવળ કળા તરીકે ખપાવી દેવાનું પણ હતું. જમીન પર રહીને, બીજા કોઈ સાથે સરખામણી કર્યા વિના, પોતાની રીતે તેમનો પ્રેમ પામવામાં સાર્થકતાનો હતી. એટલું સમજનારા છાપરે પણ ન ચડી જતા ને ભોંયમાં પણ ન ભંડારાઈ જતા.

સલિલ દલાલ તેમના જૂના મિત્ર અને 'સંદેશ'ની પૂર્તિના છેલ્લા પાનાના પાડોશી. સલિલભાઈ માટે તેમને ઘણો ભાવ. તેમના કારણે અને તેમની સાથે હું વિનોદભાઈના ઘરે સહજતાથી, કશી ઔપચારિકતા વિના, જતો થયો. સલિલભાઈ અને હું ટ્રેનમાંથી સાથે ઉતરીએ અને સ્કૂટર પર રજનીભાઈના, વિનોદભાઈના, અશ્વિનીભાઈના ઘરે જઈએ. ૧૯૯૯થી મારું હાસ્યલેખન શરૂ થયું. મારા તમામ પ્રકારના લેખન અને કામોમાં વિનોદભાઈ એક પ્રેમાળ વડીલની મુદ્રામાં રહેતા. અમારી છેલ્લી થોડી મુલાકાતોમાં મેં તેમને અનેક વાર કહ્યું તેમ, તેમના જેવા વડીલો હોવાથી માથે છાંયડાની અનુભૂતિ રહેતી હતી.

Vinod Bhatt- Salil Dalal  / વિનોદ ભટ્ટ- સલિલ દલાલ, ૨૦૦૮

'આરપાર'માં અમે કાઢેલા અનેક વિશિષ્ટ વિશેષાંક કે ત્યાર પછી ૨૦૦૬-૦૭ની 'દિવ્ય ભાસ્કર'ની ઇનિંગ વખતે કેટલાંક સ્પેશ્યલ પેજ, વિનોદભાઈ તેની મોકળા મને કદર કરતા. ૨૦૦૫માં મેં તૈયાર કરેલા 'આરપાર'ના જ્યોતીન્દ્ર દવે વિશેષાંક નિમિત્તે તંત્રી-માલિક મનોજ ભીમાણીએ એક કાર્યક્રમ યોજ્યો. તેમાં દાયકાઓ પછી (કે કદાચ પહેલી વાર, ખબર નથી) એક મંચ પર બકુલ ત્રિપાઠી, તારક મહેતા, વિનોદ ભટ્ટ અને રતિલાલ બોરીસાગર ઉપસ્થિત રહ્યા.

૨૦૦૮માં મારા પહેલા હાસ્યસંગ્રહ 'બત્રીસ કોઠે હાસ્ય'ના પ્રકાશનની ઉજવણી અમે વિશિષ્ટ રીતે કરવાનું વિચાર્યું. મિત્ર પ્રણવ અધ્યારુએ મોક કોર્ટનો આઇડીયા આપ્યો. મેં તેની આસપાસ મારાં શક્ય એટલાં પ્રિયજનોનું એક મંચ પર અભૂતપૂર્વ મિલન ગોઠવવાનું વિચાર્યું-- એવું મિલન, જે મારી પેઢીના ગુજરાતી સાહિત્ય-લેખન માટે 'ન ભૂતો, ન ભવિષ્યતિ' બની રહે. બધાના પ્રેમ અને આત્મીયતાથી એ શક્ય બન્યું પણ ખરું. એ કાર્યક્રમની મોક કોર્ટમાં ભટ્ટસાહેબ અને બોરીસાગરસાહેબ અમારા માનનીય ન્યાયાધીશ હતા. બીજા ઘણા ગુરુજનો-મિત્રો સાક્ષી અને વકીલ તરીકે ધમાલ મચાવતા હતા, ત્યારે આ બંનેએ આખા કાર્યક્રમમાં સતત તોફાની બેટિંગ કર્યું. એ યાદગાર કાર્યક્રમની ઝલક જેવી વિનોદભાઈની કેટલીક પછીની યાદગાર તસવીરો.

Ratilal Borisagar-Vinod Bhatt / રતિલાલ બોરીસાગર- વિનોદ ભટ્ટ

વિંગમાં બેેઠેલા ગુરુજનો-પ્રિયજનો ઃ વિનોદ ભટ્ટ, તારક મહેતા, (પાછળ) બકુલ ટેલર, અશ્વિની ભટ્ટી, રતિલાલ બોરીસાગર, ચંદુ મહેરિયા, પ્રકાશ શાહ, રજનીકુમાર પંડ્યા (પાછળ) અશ્વિન ચૌહાણ, (ટેબલ પર) બીરેન કોઠારી, સલિલ દલાલ, પૂર્વી ગજ્જર, સોનલ કોઠારી (પાછળ ઢંકાયેલા) દીપક સોલિયા

આમ ચાલી તોફાની અદાલત : વિનોદભાઈને કારણે જેને મળવાનું થયું તે પૂર્વી સાક્ષી તરીકે, સામાવાળાના વકીલો તરીકે હસિત મહેતા (ઉભેલા), પ્રણવ અધ્યારુ (બેઠેલો) મારો વકીલ બિનીત મોદી (બેઠેલો) અને પાછળ બે જજસાહેબોની ભૂમિકામાં રતિલાલ બોરીસાગર તથા વિનોદ ભટ્ટ

...અને એ યાદગાર ગ્રુપ ફોટોઃ (બેઠેલા ડાબેથી) પ્રકાશ ન. શાહ, ઉર્વીશ કોઠારી, રતિલાલ બોરીસાગર, તારક મહેતા, વિનોદ ભટ્ટ, રજનીકુમાર પંડ્યા, અશ્વિની ભટ્ટ, બીરેન કોઠારી (ઉભેલા ડાબેથી) કેતન રૂપેરા, પ્રણવ અધ્યારુ, સોનલ કોઠારી, સલિલ દલાલ, બિનીત મોદી, અશ્વિન ચૌહાણ, ચંદુ મહેરિયા, આયેશા ખાન, પૂર્વી ગજ્જર. કાર્તિકેય ભટ્ટ, બકુલ ટેલર, દીપક સોલિયા, હસિત મહેતા (છેક આગળ) શચિ-ઈશાન-આસ્થા, ૨૦૦૮

એવી જ રીતે, સાર્થક પ્રકાશન શરૂ કર્યું ત્યારે તેના આરંભ કાર્યક્રમમાં એકમાત્ર વકતા તરીકે નગેન્દ્ર વિજય હતા, પણ મંચ પર ઉપસ્થિતિથી આશીર્વાદ માટે રજનીકુમાર પંડ્યા, પ્રકાશ ન. શાહ, રતિલાલ બોરીસાગર અને વિનોદભાઈ પણ હતા.

(ડાબેથી) દીપક સોલિયા, ઉર્વીશ કોઠારી, પ્રકાશ ન. શાહ, હર્ષલ પુષ્કર્ણા, નગેન્દ્ર વિજય વિનોદ ભટ્ટ, રતિલાલ બોરીસાગર, રજનીકુમાર પંડ્યા, કાર્તિક શાહ, ધૈવત ત્રિવેદી, અપૂર્વ આશર

એક સાર્થક મિલનમાં વિનોદભાઈ, વિવેક દેસાઇ, દીપક સોલિયા, જિજ્ઞેશ મેવાણી

પ્રચંડ સૅન્સ ઑફ હ્યુમર ધરાવતા બે વડીલોઃ પ્રકાશ ન. શાહ, વિનોદ ભટ્ટ

આ બધા કાર્યક્રમો હોય કે સાર્થક જલસો નિમિત્તે થતાં મિલનો, વિનોદભાઈ તેમાં પ્રેમથી ઉપસ્થિત હોય જ. એ માટે તેમને જરાય આગ્રહ ન કરવો પડે. તેમની સાથેની અનૌપચારિક, કશા ચોક્કસ હેતુ વગરની મુલાકાતોને લીધે અવનવી વાતો થતી. પત્રકારત્વ-લેખન ક્ષેત્રની અને એ સિવાયની પણ ખરી. એક વાર વાતવાતમાં તેમણે કહ્યું કે તેમના જમણા હાથના અક્ષર બહુ ખરાબ થઈ ગયા હોવાથી તેમણે ડાબા હાથે લખવાની પ્રેક્ટિસ શરૂ કરી છે. મેં તેમને એ વિશે લખી આપવા કહ્યું. એ પરથી સાર્થક જલસો-૪માં તેમણે ડાબા હાથનો ખેલ નામે એક લેખ આપ્યો. તેમાં અમે તેમના જમણા અને ડાબા હાથના અક્ષરના નમૂના પણ મૂક્યા. એ બાબતમાં તે ગાંધીજી નીકળ્યાઃ તેમના જમણા હાથના અક્ષર કરતાં ડાબા હાથના અક્ષર વધારે સારા હતા.

(ડાબેથી) વિનોદભાઈના જમણા હાથના અક્ષર, બગડેલા અક્ષર અને નવેસરથી ડાબા હાથે લખવાનું શરૂ કર્યા પછીના અક્ષર

એક બીજી બાબતમાં પણ તે ગાંધીજી બન્યા હતા. છેલ્લા ઘણા સમયથી તેમનું બહાર નીકળવાનું મર્યાદિત થયું હતું. એટલે કાર્યક્રમમાં જાય ત્યાં તે કોઈ ને કોઈનો હાથ પકડીને ચાલે. એવો લાભ પણ તેમના ઘણા ચાહકોને અથવા સ્નેહીજનોને મળ્યો હશે.

પ્રકાશક મનુભાઈ શાહ ('ગૂર્જર') સાથે વિનોદ ભટ્ટ/ Vinod Bhatt

તેમનાં પુસ્તકો માટે તે થોડો અળવીતરો સ્વપરિચય લખતા હતા. તેમાં થોડો ઉમેરો કરાવીને એ તો અમે સાર્થક જલસો-૫માં આપ્યો. સાથે તેમની અગાઉ કદી પ્રસિદ્ધ નહીં થયેલી અંગત તસવીરો પણ મુકી. જેમાં તેમનાં પહેલા લગ્નની તસવીર પણ હતી.

'સાર્થક જલસો -૫'માં વિનોદભાઈના પાંચ પાનાના પરિચયલેખનું પહેલું પાનું

'સાર્થક જલસો -૫'માં વિનોદભાઈના પાંચ પાનાના પરિચયલેખનું બીજું પાનું

વિનોદભાઈનું ઘર મારાં અમદાવાદનાં જવાલાયક ઠેકાણાંમાંનું એક હતું. એટલે વિદ્યાનગર રહેતો મારો પ્રિય ભત્રીજો નીલ (રાવલ)  ભણતો હતો અને એક દિવસ (૨૦૦૬-૦૭માં) તેને હું આખો દિવસ મારી સાથે અમદાવાદ લઈ ગયો હતો, ત્યારે અમારી મુલાકાતનું એક ઠેકાણું વિનોદભાઈનું ઘર પણ હતું. એવી જ રીતે, પરમ મિત્ર નિશા પરીખ અમેરિકાથી આવી એ પછીના ગાળામાં જોવામળવાલાયક માણસો અને ઠેકાણાંમાં વિનોદભાઈ હોય જ. પછી તો સાર્થકના મિલનમાં વિનોદભાઈને ઘરે જઈને લઈ આવવાનું કામ એ જ કરતી હતી. વિનોદભાઈની કમાલ એ હતી કે તે આ બધી પેઢી સાથે પણ જોડાઈ શકતા હતા -- મોબાઈલ ફોન કે ઇન્ટરનેટ નહીં વાપરતા હોવા છતાં.

Vinod Bhatt- Ratilal Borisagar/  વિનોદ ભટ્ટ- રતિલાલ બોરીસાગર

બીજી તરફ, બોરીસાગરસાહેબ સાથે તેમનો રોજિંદો સંપર્ક. રોજ સવારે બોરીસાગરસાહેબ તેમને ફોન કરે. બંને વચ્ચે ગોષ્ઠિ ચાલે. ઉષ્મા શાહ (અણેરાવ) જેવાં તેમનાં દાયકાઓ જૂનાં સ્નેહી અને મારાં એકાદ દાયકાનાં મિત્ર સાથે તેમને મરાઠી સાહિત્ય અને ફિલ્મોથી માંડીને બીજા અનેક પ્રકારના વાચનની ચર્ચા ચાલે. 'આઉટલૂક'ના દિવંગત તંત્રી વિનોદ મહેતા વિનોદભાઈના પ્રિય લેખકોમાંથી એક. તેમનાં લેખ કે પુસ્તક વિશે પણ ખાસ વાત થાય.

છેલ્લી બિમારીમાંથી મૃત્યુને હંફાવીને તે પાછા આવ્યા અને થોડો વખત એકદમ સ્વસ્થ પણ લાગ્યા. પરંતુ ડાયાબીટીસ અને કીડનીની બિમારીને લીધે મુશ્કેલી વધતી હતી. એક તરફ હું તેમને હતો કે 'મારું જ્યોતીન્દ્રનું કામ પૂરું ન થાય ત્યાં સુધી તમારે ક્યાંય આઘાપાછા થવાનું નથી.' અને બીજી તરફ તેમની બિમારી જોઈને ખેદ થતો હતો. તેમના અવસાનના સમાચાર સાંભળ્યા ત્યારે આઘાત ન લાગ્યો. ટીવી ચેનલોવાળા ભૂતકાળમાં એકાદ-બે વાર તેમના બારણેથી નિરાશ થઈને પાછા ફર્યા હતા ('અરે, આ તો હજુ જીવે છે') આ વખતે નિરાશ થવાનો વારો આપણો હતો.

ઘરે ગયો. બોરીસાગરસાહેબે અંદર જઈને દર્શન કરવા કહ્યું. એ કદી ફાવતું નથી. છતાં અંદર ગયો. પણ તેમના ચહેરા ભણી નજર ન માંડી શક્યો. ફુલપાંખડી ચડાવ્યા વિના એમ ને એમ થોડી સેકંડ, કદાચ એકાદ મિનીટ ઉભો રહ્યો ને પછી સ્વસ્થ નહીં રહી શકાય એવું લાગતાં તેમનો ચહેરો જોયા વિના બહાર નીકળી આવ્યો. તેમના છેલ્લા દર્શન જેવું થોડું હોય? હવે તો છેલ્લી મુલાકાત જેવું પણ ખાસ નહીં. હવે તો એમને જ્યારે યાદ કરીએ ત્યારે અત્યાર સુધીનાં અનેક ચિત્રોમાંથી જુદાં જુદાં ચિત્રો ઉભરતાં ને વિલાતાં રહેવાનાં...હવે એક ક્ષણના, કોઈ ચોક્કસ ક્ષણના વિનોદ ભટ્ટને થોડા યાદ કરવાના છે? હવે તો આખેઆખા વિનોદ ભટ્ટ યાદ આવવાના ને એ દર્શન આપણી આંખ મીંચાય ત્યાં લગી રહેવાનું. એ તો આપણામાં જીવવાના જ છે...આપણે જીવીએ ત્યાં સુધી.

'સાર્થક જલસો-૫'માં વિનોદભાઈના લેખનો છેલ્લો મુદ્દો, તેમના જ હસ્તાક્ષરમાં.

Share

૧૯૯૫માં પત્રકારત્વ ક્ષેત્રે આવી ચડ્યા પછી ૨૦૦૧માં નક્કી કર્યું હતું કે હવે પત્રકારત્વમાં ફુલટાઇમ કામ નહીં કરું અને આજે માર્ચ ૨૦૧૮માં તમારી સામે ઉભો છું ત્યારે નક્કી કર્યું છે કે હવે મિડીયાની ઓફિસમાં જઈને કામ નહીં કરું. આ નિર્ણય તમારી સામે ઉભા રહીને, પ્રસંગના ઉત્સાહમાં લીધો નથી. એ સંપૂર્ણપણે બિનકેફી અવસ્થામાં, અગાઉ ઘેરથી નક્કી કરીને, ફેસબુક પર લખ્યા પછી તમારી આગળ જાહેર કરું છું. હવે લખીશ ખરો, વધારે લખીશ, પણ મિડીયાની ઓફિસમાં ગયા વિના.

મારું પત્રકારત્વ, જેના માટે મને આ સન્માન મળે છે, તે શાનાથી દોરવાયું છે અને તેમાંથી હું શું શીખ્યો તેની થોડી વાત કરવી છે. ૨૩ વર્ષની મારી કારકિર્દીમાં પત્રકાર તરીકે સૌથી વધુ સંતોષ એ વાતનો રહ્યો કે જ્યારે જે કહેવા જેવું હતું, તે મેં કહ્યું છે. અંગ્રેજીમાં જેને 'સ્ટેન્ડ અપ એન્ડ બી કાઉન્ટેડ' કહે છે, તે કરી શક્યો તેનો સંતોષ છે. મારા પત્રકારત્વ માટે મારા મનમાં એવો કોઈ ખ્યાલ નથી કે મેં સમાજસેવા કરી છે. એ મારા માટે વ્યવસાય હતો. મારું ઘર એનાથી ચાલ્યું છે. પણ એન્ટી-એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ એ મારી મૂળ વૃત્તિ. અવિનાશ પારેખ અને કેતન સંઘવીના 'અભિયાન'માં તે સંસ્થાગત રીતે દૃઢ થઈ. ગુજરાતના રાજકારણના અને સાંસ્કૃતિક જીવનમાં, દાઢીવાળાં ને દાઢી વગરનાં સ્થાપિત હિતોની દાઢીમાં હાથ નાખ્યા વિના ૨૩ વર્ષ સુધી મારું ચાલી ગયું, છે.

સંસ્થા હોય એટલે એની મર્યાદા હોવાની—ભલે તે ગાંધીજીનો આશ્રમ કેમ ન હોય. તો મિડીયાની ઓફિસો તેમાંથી બાકાત શી રીતે રહે? પણ એક વાત હું બહુ પહેલાં સમજ્યો હતો કે સંસ્થાની મર્યાદા કદી મારી મર્યાદા બનવી ન જોઈએ અને સંસ્થાની મહત્તાને મેં કદી મારી મહત્તા તરીકે ઓઢી નથી.  હું જે છું, તે આ જ છું.

ટ્રેન સિવાય બીજા કશાની પાછળ દોડ્યો નથી--મહેમદાવાદથી અમદાવાદ અપડાઉન કરવાનું હોય એટલે ટ્રેન તો પકડવી પડે--પણ એ સિવાય રૂપિયા, હોદ્દો...એ કશાની પાછળ દોડ્યો નથી. એવું નથી કે હું સંતમહાત્મા છું. હું એકદમ નૉર્મલ માણસ છું. પણ મને એનું ખેંચાણ નથી... કે આપણી એક કૅબિન હોય ને આપણા હાથ નીચે આટલા માણસ કામ કરતા હોય. મને એ બધું છોકરાં ઘરઘર રમતાં હોય એવું લાગે છે. એ મારો વિષય છે. બધાને એવું લાગે તે જરૂરી નથી. હું જે છું અને જે નથી તેના વિશે જરાય ભ્રમમાં નથી. મને જે મળ્યું છે તે સહજ ક્રમમાં મળ્યું છે અને એનો સૌથી મોટો આનંદ છે.

બે વસ્તુઓ મને બહુ કામ લાગી છેઃ સંતોષ અને સ્પષ્ટતા. એ મારામાં છે એ મને ખબર છે. બીજો બહુ મોટો સંતોષઃ મેં જે ન ઇચ્છ્યું, એ મારે કદી લખવું પડ્યું નથી.  અને આ સંતોષની ક્રેડિટ હું મારા તંત્રીઓને પણ આપવા માગું છું. 'ગુજરાત સમાચાર'માં આઠ વર્ષ શ્રેયાંસભાઈ સાથે કામ કર્યું,પછી 'દિવ્ય ભાસ્કર'ના મિત્રો સાથે કામ કર્યું. તેમણે કદી આવું કહ્યું નથી. પહેલાં ક્યારેક કોઈ લખાણ ન છપાય એવું બને. કોઈ પત્રકારે એવો ફાંકો રાખવાની જરૂર નથી કે આપણે લખીએ તે બધું જ છપાય. પણ એનું એક પ્રમાણ હોય છે. એ તમારે નક્કી કરવું પડે. સોમાંથી નેવુ-પંચાણું લખાણ છપાય તો બરાબર કહેવાય. સો ટકા લખાણ તો આપણું પોતાનું છાપું હોય તો પણ કદાચ ન છપાય. ટૂંકમાં, મને કોઈએ દબાણ કર્યું નથી. કદાચ મારા મોઢા પર લખેલું હશે કે દબાણ ન કરવું.

મારી સમજ માટે મને બીજું કોઈ વિશેષણ મળતું નથી. એટલે હું માનું છું કે મારી સમજ મહેમદાવાદી છે. એ કોઈ વાદમાં બેસતી નથી. હું એકેય વાદી નથી. હું મહેમદાવાદી છું. ડાબેરી-જમણેરી એવું બધું મને ન આવડે. હું એવો પંડિત નથી ને થવા પણ નથી માગતો. દુનિયામાં અડધો દાટ પંડિતોએ વાળ્યો છે. મારી એવી સાદી સમજ છે કે હું મહેમદાવાદમાં રહું અને ત્યાં દાયકાઓથી અમે એકબીજા સાથે શાંતિથી રહીએ. હિંદુમુસલમાન ને બીજા બધા.  બધાાના બે-ત્રણ પેઢીના સંબંધ. અહીં જ્ઞાતિના ભેદભાવની વાત નથી કરતો. એ તો આપણું રાષ્ટ્રીય દૂષણ છે. પણ સામાન્ય હિંદુમુસલમાનની વાત કરું તો, અમે શાંતિથી જોડે રહેવા માટે ટેવાયેલા. અમારી વચ્ચે પેઢીઓનો સંબંધ. એટલે મારી જે કંઈ અન્ડરસ્ટેન્ડિંગ અને મારું જે કંઈ સ્ટેન્ડિંગ છે એ મહેમદાવાદની જમીન પર ઉભા રહીને જોતા માણસનું છે. મહેમદાવાદ અથવા એવાં નાનાં ગામની જે વૈચારિક સંકુચિતતા હોય, એ બહુ બધા મિત્રોને કારણે નીકળી શકી છે-હજુ કાઢી રહ્યો છું. અને મૂળીયાં સતત મજબૂત થયાં છે.

મને કોઈ રાજકીય વિશ્લેષક કહે ત્યારે હસવું આવે છે...હું એ ઓળખાણને કદી અપનાવી શક્યો નથી.  કારણ કે મને કદી એવું લાગ્યું જ નથી કે હું રાજકારણનો માણસ છું.  હું એક દુઃખી નાગરિક છું અને મને લાગે છે કે એટલું પૂરતું છે. મને તો મારા લમણે કોણ લખાયું છે એમાં રસ છે. અને એ કેમ લખાયા છે એમાં રસ છે અને  એ કેવી રીતે બદલવા જોઈએ અને એમાં હું શું કરી શકું ને તમે શું કરી શકો, એમાં રસ છે. મને ઉમાશંકર જોષીનો  પ્રયોગ બહુ ગમે છેઃ પબ્લિક અફેર્સ. મને એ અભિવ્યક્તિ નહોતી મળતી, તે એમનામાંથી મળી. મને જે અડે છે તે પબ્લિક અફેર્સ છે. મને બહુ સ્પષ્ટ સમજાય છે કે આવું થાય અને આવું ન થાય. પછી આપણા જેટલા કે આપણાથી વધુ સજ્જ લોકો સાથે ઉઠીએબેસીએ ત્યારે આપણામાં અનેક સ્પષ્ટતાઓ થતી હોય છે અને મૂલ્યો દૃઢ થતાં હોય છે.

કોઈ પણ પત્રકારત્વના એવોર્ડમાં પરિવારનો હિસ્સો મોટો હોય છે. એ કરવા દે, ત્યારે જ સારું પત્રકારત્વ થઈ શકતું હોય છે. મારાં મમ્મી સ્મિતા કોઠારી, પત્ની સોનલ કોઠારીને એનો જશ જાય છે. મારે પૈસા પાછળ નહીં દોડવું એ મારી પ્રકૃતિ છે-એમની હોવી જરૂરી નથી. એ મને ધંધે લગાડે કે તું ગાડી લાવ, પછી મોટી ગાડી લાવ, પછી બીજી ગાડી લાવ, પછી બીજી મોટી લાવ...તો હું જિંદગીમાં કદી ઉંચો જ ન આવું. પણ મારો સંતોષ છે એ ફક્ત મારો નથી, અમારો બધાનો સહિયારો છે.

બીજું નામ છેઃ મારો ભાઈ બીરેન કોઠારી. મારું બધું જ છે--લખવાનું, વાંચવાનું, બહુ જ વ્યાપક અર્થમાં કહીએ તો સંસ્કાર—એ બધું જ એનું છે.  મારા ઘણા ગુરુજનો  છે. ઘણાને મારા ગુરુજનોની રેન્જ જોઈને ઘણાને નવાઈ લાગે છે. પણ એ તો દરેકની ક્ષમતાનો વિષય છે. એ બધા ગુરુઓ પાસેથી ઘણું પામ્યો છું. તેમનાં નામ આપું તો, રજનીકુમાર પંડ્યા. તેમની પાસેથી હું સાહિત્ય અને જીવનના ઘણા પાઠ શીખ્યો છું. વિનોદ ભટ્ટ, અશ્વિની ભટ્ટ, નગેન્દ્ર વિજય. પત્રકારત્વમાં આવ્યો ત્યારે મને બે જ વસ્તુ લખતાં આવડતી હતીઃ જૂના ફિલ્મસંગીત વિશે અને પ્રોફાઇલ (શબ્દચિત્રો). એમાંથી મને પત્રકારત્વના કેટકેટલા વિષયો કેવી રીતે લખાય તેનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન નગેન્દ્રભાઈ પાસેથી મળ્યું. હર્ષલ પુષ્કર્ણા અને તેની પત્ની ફાલ્ગુની--હર્ષલ પાસેથી હું શીખ્યો છું, એ બંને મિત્રો છે અને મિત્રોથી પણ ઘણાં વધારે છે.  તારક મહેતા અને રતિલાલ બોરીસાગર પણ ગુરુજનો છે.

પબ્લિક અફેર્સવાળી વાત ૨૦૦૨માં શરૂ થઈ, તે પહેલાં હું માર્ટિનભાઈ મેકવાનના પરિચયમાં આવ્યો અને 'નવસર્જન' સાથે પત્રકાર તરીકે સંકળાયો. પછી ચંદુભાઈનો અને પ્રકાશભાઈનો પરિચય થયો. આ ત્રણ જણે જાહેર જીવનને લગતા મારા વિચારોના ઘડતરમાં મોટો ફાળો આપ્યો છે. આ બાબતમાં મારા વિચારોનાં ધરી, ધડો અને ધાર ઘણે અંશે આ ત્રણેને આભારી છે.

મિત્રો મેળવવાની બાબતમાં હું બહુ સમૃદ્ધ છું. મને મારા દુઃખે દુઃખી અને મારા સુખે સુખી થાય એવા  અઢળક સારા મિત્રો મળ્યા છે. છેલ્લાં પચીસેક વર્ષથી દર વર્ષે ઓછામાં ઓછો એક સારો, આજીવન ટકી શકે એવો, મિત્ર મળે છે અને એ સિલસિલો હજુ ચાલુ છે. એ બધા પ્રિય મિત્રો છે. તેમનાં બધાનાં નામ લેવાનો સમય નથી. પણ પત્રકારત્વ સંદર્ભે બે મિત્રોને ખાસ યાદ કરું છું. એક છેઃ પ્રશાંત દયાળ. આ સન્માન પચાસ વર્ષથી નીચેના પત્રકારને આપવાનો નિયમ ન હોત, તો મેં પહેલા વર્ષના સન્માન માટે મારે બદલે પ્રશાંતનું નામ સૂચવ્યું હોત. જે નિર્ભીકતાથી, જીવનું જોખમ ખેડીને છતાં શહીદીના વાઘા પહેર્યા વિના તે પત્રકારત્વ કરી રહ્યો છે, તેની કોઈ જોડ નથી. અમારો બાવીસ-ત્રેવીસ વર્ષનો સાથ છે. એવી બીજી મિત્ર છે પૂર્વી ગજ્જર. બિનીત મોદી પત્રકારત્વથી પણ પહેલાંનો મિત્ર છે. જીવનના તમામ વળાંકે તેની હાજરી અને હૂંફ રહ્યાં છે.

હું ઘણુંબધું સારું કરી શક્યો તે મારામાં રહેલી ખીજને કારણે. મારાં ઘણાં કામની શરૂઆત ખીજમાંથી થાય છે. કોઈ બાબત જોઉં એટલે મને થાય કે આવું કેવી રીતે ચાલે? પહેલાં ફક્ત ખીજ ચઢતી હતી. પછી આવું ન ચાલે તો શું ચાલે, તેના વિકલ્પની દિશામાં જવાનું થયું. પત્રકારત્વનું શિક્ષણ કેવી રીતે અપાવું જોઈએ, એવો એક ખ્યાલ હતો. નડિયાદની મહિલા આર્ટ્સ કોલેજના આચાર્ય અને પરમ મિત્ર હસિત મહેતા સાથે એ વિશે અનેક વાર વાત થઈ હશે. છેવટે એ ખ્યાલ સાકાર કરવાની તક મળી અને બે વર્ષ પહેલાં નડિયાદમાં હસિત મહેતા, કેતન રૂપેરા, પારસ જ્હા અને પારુલ પટેલ સાથે પત્રકારત્વનો ગ્રેજ્યુએશન કોર્સ શરૂ થઈ શક્યો છે. એવી જ રીતે, આપણાં ગમતાં પ્રકાશન થઈ શકે એવી એક પ્રકાશનસંસ્થા હોવી જોઈએ, એવું ઘણા સમયથી લાગતું હતું. તેમાંથી દીપક સોલિયા, ધૈવત ત્રિવેદી અને કાર્તિક શાહ જેવા મિત્રોની સાથે 'સાર્થક પ્રકાશન' અસ્તિત્ત્વમાં આવ્યું. આ એપ્રિલમાં સાર્થકને પાંચ વર્ષ પૂરાં થશે. કાર્તિકભાઈના પ્રતાપે કારણે સાર્થક પ્રકાશન સારી રીતે ટકી શક્યું છે. તેનું છ માસિક સામયિક સાર્થક જલસો અમારું ગમતું મેગેઝીન કેવું હોય, તેના અમારા ખ્યાલનું સાકાર સ્વરૂપ છે.

૨૦૦૨ પછી મારે જે કંઈ લખવાનું થયું, તે મને હેલિકોપ્ટરમાંથી બીજ વેરવા જેવું લાગ્યું હતુંઃ આપણે બીજ વેરીને આગળ વધી જવાનું. ક્યાં શું ઉગ્યું તેની આપણને ખબર ન પડે.  એક વાર અમેરિકાથી એક ભાઈનો ફોન આવ્યો. નામઃ કેતન પટેલ. ચરોતરના. વ્યવસાયે ડેન્ટિસ્ટ. થોડી દોસ્તી થયા પછી તેમણે કહ્યું કે ૨૦૦૨ પછી હું પણ અમુક રીતે વિચારતો થઈ ગયો હતો, પણ તમારા લેખ વાંચ્યા પછી ધીમે ધીમે મને સમજાયું કે એ રીતે વિચારવા જેવું છે. પછી મારો અભિપ્રાય બદલાયો. કેતનભાઈએ જે કહ્યું, એ કહેવામાં હિંમત જોઈએ. આવી હિંમતવાળા વધારે લોકોની જરૂર છે.

પત્રકારત્વમાં આવ્યો ત્યારે મારા ઘણા મિત્રો ૭૦ વર્ષની સરેરાશ વયના હતા. પાંચ વર્ષ પહેલાં પત્રકારત્વની માસ્ટર્સ ડિગ્રી માટે ભણવા ગયો, તેમાં મારાથી વીસબાવીસ વર્ષ નાનાં મિત્રો મળ્યાં. શૈલી ભટ્ટ, નિશા પરીખ, આરતી નાયર જેવાં મારાથી એક પેઢી નાનાં મિત્રોને કહી રાખ્યું છે કે અત્યારે તો મારું ઠેકાણે છે. પણ જ્યારે તમને લાગે કે ઠેકાણે નથી રહ્યું, ત્યારે મહેરબાની કરીને કહી દેજો. લખવાનું બંધ કરીશ અને બોલવાનું તો પહેલી તકે બંધ કરીશ. કારણ કે જાહેર જીવનમાં મોટી ઉંમરના ઘણા લોકોને જોઈએ છે. તે એક સમયે સરસ હોય છે. પણ પછી તે બોલ્યા જ કરે છે, બોલ્યા જ કરે છે, લખ્યા જ કરે છે, લખ્યા જ કરે છે. આમન્યાને કારણે કોઈ એમને કહેતું નથી, પણ એ જાય ત્યારે પોતાની આબરૂનો મોટો હિસ્સો પોતાના જ હાથે ભૂંસીને જાય છે. એમની આબરુ તો બહુ હશે, એટલે એમને પોસાતું હશે. મારી એટલી બધી નથી. એટલે મને એ ન પોસાય.

હવે છાપાંની ઓફિસમાં જવાનું નથી. પણ લખવાનું ચાલુ જ રહેશે. ફ્રીલાન્સ લેખન ઉપરાંત લખવાનાં ઘણાં કામ રાહ જુએ છે. ગાંધીજી વિશેનાં એક-બે લાંબાં કામ, જ્યોતીન્દ્ર દવેના જીવન અને અગ્રંથસ્થ સાહિત્ય વિશે દોઢેક દાયકાથી ચાલતું કામ અને એ બધાથી પહેલાં, આવતા મહિને પીએચ.ડી.નો મહાનિબંધ જમા કરાવી દેવાનો છે.  કામ કરવામાં હું બહુ ઉત્સાહી અને ઝડપી છું. ઘરનો મોરચો મજબૂત હોય—આર્થિક નહીં, માનસિક રીતે-તો દુનિયા જોડે પહોંચી વળાય છે. એટલે એની ચિંતા નથી.

નીરુભાઈ દેસાઈના નામ સાથે સંકળાયેલા આ સન્માનની શરૂઆત માટે મારી પર વિશ્વાસ મુકવા બદલ અને મારી પસંદગી કરવા બદલ આભાર.
(સ્વીકાર પ્રવચનનો સંપાદિત પાઠ, 'નિરીક્ષક'માંથી)
તા. ૨૫-૩-૨૦૧૮, અમદાવાદ 

Share

Raag Darbari

કોઈ ફોટો સદાબહાર હોઈ શકે, પણ એક્સ-રે સદાબહાર હોય? હિંદી વ્યંગ નવલકથા 'રાગ દરબારી'થી પરિચીત હોય એવા સૌ કોઈનો જવાબ હશેઃ હા, પાંચ-પાંચ દાયકા વીત્યા પછી પણ 'એક્સ-રે'  એટલો જ તરોતાજા લાગી શકે. શ્રીલાલ શુક્લલિખિત 'રાગ દરબારી' માટે જોકે 'આઝાદ ભારતનો એક્સ-રે'ને બદલે 'ભારતનું ડીએનએ'  જેવી ઓળખ વધારે યોગ્ય ગણાશે. કારણ કે 1968માં લખાયેલી એ નવલકથામાં પાને પાને નહીં, લીટીએ લીટીએ ઇન્ડિયા ધેટ ઇઝ ભારતની બારીક લાક્ષણિકતાઓ ગુંથાયેલી છે. એટલે જ, આ પુસ્તક વાંચનારે જેમાં ગમતાં વાક્યો નીચે લીટી દોરવાની કોશિશ કરવી નહીં. આખું પુસ્તક ચીતરાઈ જશે.

'રાગ દરબારી'માં વાત તો ઉત્તર પ્રદેશના એક કાલ્પનિક ગામ શિવપાલગંજની છે, પણ હકીકતમાં એ ભારતની લઘુઆવૃત્તિ-મિનિએચર છે. આ ગામડું આર. કે. નારાયણનાં લખાણોમાં નિર્દોષ ગ્રામ્યજીવન માટે વિખ્યાત બનેલા કાલ્પનિક માલગુડી જેવું નથી અને મુનશી પ્રેમચંદનાં લખાણોમાં અમર બનેલાં શોષણ-ગરીબી-દરિદ્રતા અને એ બધાની વચ્ચે પીસાતી માનવ સંવેદના ધબકાવતાં ગામડાં જેવું પણ નથી. તે હિંદી ફિલ્મોનું ભોળુંભાળું, દિલનું સાફ ગામડું પણ નથી. શિવપાલગંજ એ રીતે દિલ્હી-ગાંધીનગરની વધારે નજીક છે.

એક નવલકથા તરીકે 'રાગ દરબારી'ની મોટી ખૂબી એ છે કે તેનાં અઢળક પાત્રોમાં કોઈ નખશીખ હીરો નથી અને લગભગ બધા જ એક યા બીજી રીતે નકારાત્મક અંશ ધરાવે છે. (તેના પહેલા પાને સામાજિક ચેતવણી મુકાવી જોઈએઃ આ નવલકથા પોઝિટિવ થિંકિંગના નામે વાસ્તવિકતાથી આંખ આડા કાન કરવાની ટેવ ધરાવનાર લોકોના માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક નીવડી શકે છે.) મોટા કદનાં 330 પાનાંની આ નવલકથામાં એક પણ હીરોઇન નથી અને સ્ત્રીપાત્રો સમ ખાવા પૂરતાં જ છે. તે એક રીતે ત્યારના ગ્રામજીવનની વાસ્તવિકતા પણ સૂચવે છે.

કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી દ્વારા પુરસ્કૃત થયા પછી આ નવલકથાનો ઘણી ભારતીય ભાષાઓમાં   અનુવાદ થયો. ગુજરાતીમાં તેનો અનુવાદ હરિન્દ્ર દવેએ કર્યો હતો. દૂરદર્શનના સુવર્ણયુગમાં આ નવલકથા પરથી ૧૩ હપ્તાની એક શ્રેણી પણ બની હતી. પરંતુ 'રાગ દરબારી’ જેવું નામ અને તેના ટાઇટલમાં પંડિત ભીમસેન જોશીનો કંઠ હોવાને કારણે તેને શાસ્ત્રીય સંગીતની શ્રેણી સમજીને બંધ કરી દેનારા પણ હશે. બાકી, તેમાં ઓમ પુરી, મનોહરસિંઘ, દિનેશ શાકુલ જેવા મજબૂત કલાકારો હતા. (આ શ્રેણીનું રેકોર્ડિંગ ક્યાંયથી ઉપલબ્ધ બને એમ હોય તો તેની ભાળ આપવા વિનંતી.)

'રાગ દરબારી'ની ખરી ચોટ તેનાં ઘટનાપ્રસંગોમાં નહીં, આલેખન અને સંવાદોમાં છે. એટલે જ ટીવી શ્રેણી હોય કે ગુજરાતી સહિતના તેના અનુવાદ, પણ હિંદી વાંચી શકતા લોકોએ થોડી જહેમત લઈને આ કૃતિ હિંદીમાં જ વાંચવી જોઈએ. આવી મહાક્લાસિક કૃતિને મૂળ ભાષામાં વાંચવાનો આનંદ અને મૂળ ભાષામાં આપણે વાંચી શક્યા એનો સંતોષ અવર્ણનીય હોય છે. 'રાગ દરબારી'નું કથાવસ્તુ ટૂંકમાં આપી દેવાનો કોઈ આશય નથી. તેનું હાર્દ અને તેનો કેન્દ્રીય ધ્વનિ છેઃ ભારતનાં ગામડાં. ગાંધીજીની ગ્રામસ્વરાજની વિભાવના અને ડૉ. આંબેડકરની 'ગામડાં છોડો'ની હાકલ, એ બંનેમાંથી, પ્રચલિત છબીમાં ગામડાં ફુલગુલાબી ગણાતાં હતાં, પણ ડૉ.આંબેડકરે તેમને સંકુચિતતાનાં કેન્દ્રો ગણાવ્યાં હતાં. 'રાગ દરબારી'નું શિવપાલગંજ એવું જ છે. કાવાદાવા, ખટપટો, નાનામાં નાની બાબતોમાં બેઇમાની અને તેની શરમને બદલે ગૌરવ અનુભવતાં પાત્રો, ઉંડે સુધી ઉતરી ગયેલો જ્ઞાતિવાદ, સિદ્ધાંતો અને મૂલ્યોની બડી બડી વાતોની ઓથે રહેલી હળહળતી ધૂર્તતા, સગવડીયો અતીતરાગ...'રાગ દરબારી' વાંચતાં લાગે કે 'દુનિયા આટલી બધી ખરાબ છે?’ છતાં, એ વાંચીને નિરાશા નથી આવતી કે નકારાત્મકતા નથી ઉગતી. કારણ કે તે ઝેર ઓકતો દસ્તાવેજ નથી, પોતાના વ્યવસાયને વફાદાર એવા ડોક્ટરે કાઢેલો મેડિકલ રીપોર્ટ છે. 'રાગ દરબારી' પર ક્રૂર અને કેટલેક ઠેકાણે 'ક્રુડ' (crude-ભદ્દી અભિવ્યક્તિવાળી) હોવાનો આરોપ છે, પણ દર્દીને કૅન્સર છે એવું કહેનાર ડૉક્ટરને ક્રૂર કહી શકાય, તો જ 'રાગ દરબારી'ને ક્રૂર કહી શકાય—અને ચોખલિયા માપદંડથી ભદ્દાપણું માપનારા એ ભૂલી જાય છે કે તે લેખકના મનની પેદાશ નથી, વાસ્તવિકતા સામે ધરાયેલો આયનો છે.

આટલું વાંચ્યા પછી 'રાગ દરબારી' ભારેભરખમ, નકારાત્મક કે કરુણ હોવાની છાપ પડી હોય તો એ વેળાસર ખંખેરી નાખવા જેવી છે. કારણ કે વ્યંગના સટાકા બોલાવવામાં અને ખડખડાટ હસાવવામાં આ નવલકથા જેટલો ઊંચો સ્ટ્રાઇક રેટ ભાગ્યે જ બીજી કોઈ કૃતિનો હશે. 330 પાનાં સુધી દરેક પાને, દરકે ફકરામાં અને ઘણે ભાગે તો દરેક લીટીમાં વ્યંગનો આટલો દારૂગોળો ઠાંસવાનું કામ અશક્યવત્ લાગે એવું છે--અને તે પણ નવલકથાના સ્વરૂપમાં રહીને તો વિશેષ. ટ્વિટરયુગમાં રોજના એક લેખે 'રાગ દરબારી'નાં વન લાઇનર્સ કે અવતરણો કાઢવામાં આવે તો વર્ષો સુધી ચાલે--અને કમનસીબે પચાસ વર્ષ સુધી તો તે અપ્રસ્તુત પણ નથી બન્યાં અને હજુ નજીકના ભવિષ્યમાં અપ્રસ્તુત બની જાય એવાં લાગતાં પણ નથી.

જેમ કે, 'પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતની શોધ ભારતની દીવાની અદાલતોમાં થઈ હશે' આવી એક જ વાત અદાલતી કાર્યવાહીના વિલંબનો આખો ચિતાર આપી દે છે. ગામની કો-ઑપરેટિવ સોસાયટીમાં ઉચાપત થાય છે ત્યારે એક પાત્ર કહે છે, 'સારું થયું. બાકી અત્યાર સુધી લોકો આપણી ઇમાનદારીને શંકાની નજરે જોતા હતા. હવે આપણે વટકે સાથ કહી શકીશું કે અમારી મંડળીમાં ઉચાપત થઈ અને અમે પ્રામાણિકતાથી તેનો સ્વીકાર પણ કર્યો.’ સાહિત્યમાં ખેડૂતોને દુઃખિયારા ચીતરવાનો રિવાજ છે અને તેમાં ઘણું તથ્ય પણ છે. છતાં 'રાગ દરબારી' કહે છે કે 'આપણા ખેડૂતોને પોતાની જમીન બહુ વહાલી હોય છે અને પોતાની જમીન કરતાં પણ પારકી જમીન વધારે વહાલી લાગે છે’, ત્યારે એક સાથે સેંકડો છબીઓ ધ્વસ્ત થઈ જાય છે અને આપણે નવેસરથી વિચારતા થઈ જઈએ છીએ. ગાંધીજીની હત્યાનાં વીસ જ વર્ષ પછી પ્રગટ થયેલી આ નવલકથા કહે છે, “ગાંધી, જૈસા કિ કુછ લોગોં કો આજ ભી યાદ હોગા, ભારતવર્ષ મેં હી પૈદા હુએ થે ઔર ઉનકે અસ્થિ-કલશ કે સાથ હી ઉનકે સિદ્ધાન્તોકોં સંગમ મેં બહા દેને કે બાદ યહ તય કિયા ગયા થા કિ ગાંધી કી યાદ મેં અબ સિર્ફ પક્કી ઇમારતેં બનાયી જાયેંગી ઔર ઉસી હલ્લે મેં શિવપાલગંજ મેં યહ ચબૂતરા બન ગયા થા.”

આવી એક ઉત્તમ અને ચિરંજીવ કૃતિ પ્રત્યે આંગળી ચીંધવા સાથે અને ધાર્મિક કથાઓમાં કહે છે તેમ, 'રાગ દરબારી' આ લખનારને ફળી એવી એ સૌને ફળો એવી આશા સાથે, આ કૉલમની સફર અહીં વિરામ પામે છે.  અલવિદા.

'રાગ દરબારી' અને તેના લેખક શ્રીલાલ શુક્લ સાથેની મુલાકાત અંગેની અન્ય પોસ્ટ
‘રાગ દરબારી’ના લેખક શ્રીલાલ શુક્લને જ્ઞાનપીઠ સન્માનઃ આનંદ અને સંભારણાં
‘રાગ દરબારી’ના સર્જક શ્રીલાલ શુક્લને અલવિદા

Share

સાદા શબ્દોમાં તેને બાદબાકી પણ કહેવાય. છતાં, શરૂઆત તરીકે જાહેર જીવનમાંથી રાજકારણનો હિસ્સો ઓછો થાય તેની આ વાત છે. જેમ આખી સરકારની માલિકીની કંપનીનો અમુક હિસ્સો ખાનગી કંપનીઓને વેચવામાં આવે છે-ડિસઇન્વેસ્ટ કરવામાં આવે છે, એવી રીતે જાહેર જીવનમાં સંપૂર્ણપણે ઘુસી ગયેલા અને વાઇરસની જેમ ફેલાઈ ગયેલા પક્ષીય રાજકારણને ધીમે ધીમે કરીને કાઢી શકાય?

આ સવાલનો જવાબ મેળવતાં પહેલાં એ હકીકતનો અહેસાસ કરવો પડે કે હવે જાહેર જીવન અને પક્ષીય રાજકારણ એકાકાર બની ગયાં છે. બંને વચ્ચે અડીખમ-અભેદ્ય દિવાલ તો ક્યારેય ન હતી, હવે સમ ખાવા પૂરતી આડશ પણ રહી નથી. આ પરિસ્થિતિ પક્ષીય રાજકારણમાં રાચતા લોકોને સૌથી વધારે ફાયદાકારક અને નાગરિકો તથા લોકશાહી માટે સૌથી વધારે નુકસાનકારક છે. તેનો અહેસાસ પક્ષોની કે નેતાઓની વફાદારીમાં મગ્ન એવા નાગરિકોને ન થાય, તે ઓર ચિંતાજનક છે.

જાહેર જીવન એટલું શું? અને તેમાં ક્યાં ક્યાં ઘુસી ગયું છે રાજકારણ? આ કૉલમની અત્યાર સુધીની સફરમાં એક યા બીજા પ્રકારે પક્ષીય રાજકારણને બદલે નાગરિકધર્મની ભૂમિકા ચીંધવાનો પ્રયાસ થતો રહ્યો છે. તેના સંદર્ભે આગળ મુકાયેલા સવાલ વિશે વધુ એક વાર, બને એટલી સાદીસરળ રીતે વિચારી જોઈએ. આ કવાયત એટલા માટે જરૂરી છે, કારણ કે આપણને-નાગરિકોને વધુમાં સ્પર્શતા મોટા ભાગના મુદ્દા જાહેર જીવનના છે, પણ આપણે તેમને રાજકારણના ગણીને, એ પ્રમાણે સામસામી બાંયો ચડાવીએ છીએ. સરવાળે, એ નાગરિકી સુવિધાની કે અપેક્ષાઓની ચર્ચા નહીં, રાજકીય વફાદારીની લડાઈ બની જાય છે.

દાખલા તરીકે, શિક્ષણ. ખાનગી શાળાઓમાં બેફામ ફી ન લેવાય, ડિગ્રીઓ વહેંચતી કૉલેજોમાં અને અઢળક નાણાં ખંખેરતી નિશાળોમાં શિક્ષકોની ગુણવત્તાનાં ધોરણ જળવાવાં જોઈએ. એક સમયે ટ્યુશનક્લાસમાં થતું હતું, એવું હવે ખાનગી કૉલેજોમાં થતું સાંભળવા મળે છેઃ પૂરી લાયકાત ધરાવતા શિક્ષક નહીં, આગલા વર્ષોમાં ભણાવી ગયેલા વિદ્યાર્થીઓ જ કેટલીક ‘જવાબદારી’ સંભાળી લે. તેમને મામુલી તો મામુલી, શિક્ષણને અનુરૂપ નહીં તો એમ સહી, પણ રોજગારી મળી જાય—અને રૂપિયા ખંખેરવા બેઠેલી શિક્ષણસંસ્થાઓની ટીચિંગ સ્ટાફની ઘટ સાવ સસ્તામાં પુરાઈ જાય. આ પરિસ્થિતિમાં નુકસાન કોને છે? નાગરિકોને. કારણ કે તેમને સંતાનોના શિક્ષણ પાછળ અઢળક નાણાં ખર્ચવાં પડે છે અને બદલામાં સારું શિક્ષણ મળતું નથી. એટલે તે અઢળક રૂપિયા ખર્ચીને પણ રોજગારક્ષમ બની શકતા નથી.

તો આ મુદ્દે વાલી તરીકે અથવા નાગરિક તરીકે વિરોધ કરવામાં પક્ષીય રાજકારણ ક્યાં આવ્યું? તમે સત્તાધારી પક્ષના સમર્થક છો? તો વધુ સારું. તમે જેને તમારી સરકાર ગણો છો, તેની પર દબાણ આણો. તેને સમજાવો કે અમે તમારા રાજકીય સમર્થક છીએ, વર્ષોથી તમારા મતદાર છીએ. બદલામાં તમે અમારું આટલું જરૂરી, અગત્યનું અને તમને રાજકીય રીતે કશું નુકસાન ન થાય, એવું કામ પણ નહીં કરો?
જો તમે આ મુદ્દે સરકાર પાસે નાગરિકહિતનું કામ કરાવી શકો, તો કયો વિરોધ પક્ષનો મતદાર પણ નારાજ થવાનો? સીધી વાત છેઃ છોકરાંની ફી ઘટે તેમાં બધા એકસરખા રાજી થાય. એવી જ રીતે, સરકાર ગામમાં ખોટેખોટાં પાટિયાં ચડાવી દે, જાતે ને જાતે પોતાનો વાંસો થાબડી લે, પણ સરવાળે આપણું કશું ભલું ન થાય, તો બધાએ દુઃખી થવું પડે કે નહીં? સરકારનો કાન ભેગા થઈને આમળવો પડે કે નહીં? તેમાં કોંગ્રેસ-ભાજપ ક્યાં આવ્યાં?

એવો જ સવાલ પંચાયત-મ્યુનિસિપાલિટી-કૉર્પોરેશનના સ્તરે થતાં કામનો, જે આપણી રોજિંદી જિંદગીમાં મોટો હિસ્સો ધરાવે છે. વડાપ્રધાન ને મુખ્ય પ્રધાન જે બને તે, મોટા ભાગના નાગરિકો માટે ફળિયાનો કે સોસાયટીનો કોર્પોરેટર કોણ છે ને કેવો છે, તે વધારે અગત્યનું છે. એ માણસો (ભાઈ કે બહેન) કામ કરી શકે અને કરાવી શકે એવાં જોઈએ. પોતાના વૉર્ડના લોકો સાથે તેમનો મત લેવા ઉપરાંતનો સંબંધ પણ હોવો જોઈએ. એ સ્તરે કોંગ્રેસ-ભાજપના આધારે, નરેન્દ્ર મોદી-અમિત શાહ ને રાહુલ ગાંધી-સોનિયા ગાંધીના ફોટા પ્રચારમાં વપરાવા લાગે, તેમના નામે મત માગવામાં અને આપવામાં આવે, તે નાગરિકો માટે ખતરનાક છે. મોદી-શાહના કે ગાંધી-ગાંધીના ફોટા જોઈને મત ધરબી દીધા પછી સોસાયટીમાં રોડનું કે સ્ટ્રીટલાઇટનું કામ પડશે ત્યારે કોને ફોન કરશો? મોદીને? ગાંધીને? કે પછી કૉર્પોરેટરને? તો પછી મત કોનું મોઢું (પક્ષ નહીં, મોઢું) જોઈને આપવો પડે?

રાજકીય પક્ષોની સરકારો જશભૂખી અને મતભૂખી છે. ચાલો, એટલું માફ. પણ એ મેળવવા માટે તેમણે કામ તો કરવું પડે કે નહીં? આપણે નાગરિક તરીકે એટલા બધા ગાફેલ ને ઘેલા કે કામ કરવાને બદલે એ લોકો આપણી બે-ચાર દુઃખતી નસો દબાવીને ચૂંટણી વખતે આપણો મત કઢાવી જાય? રાજકીય રીપોર્ટિંગના જાણકારો કહે છે કે સરકારો ગમે તે પક્ષની હોય, મોટા ભાગનું રાજ અધિકારીઓ ચલાવે છે. સામાન્ય સંજોગોમાં એ સારી વાત ગણાવી જોઈએ. કારણ કે તેનો અર્થ તો એવો થયો કે સરકાર ગમે તે હોય, સમાજનો બિનરાજકીય હિસ્સો ગણાતા અધિકારીઓ ઇચ્છે તો ઘણું સારું કરી શકે અને ખોટું થતું અટકાવી ન શકે તો પણ તેનાથી પોતે દૂર રહી શકે. એવા ઇમાનદાર અને કાર્યક્ષમ અફસરો તંત્રમાં હોય છે, પણ તેમનું પ્રમાણ એક કોળા સામે એક ટમેટા જેવું હોય છે.

નાગરિક તરીકે આપણે ફક્ત નેતાઓને બધો ‘લાભ’ આપવાને બદલે જવાબદાર સરકારી અફસરો પાસેથી પણ હિસાબ માગવો જોઈએ. તેમની નોકરીમાં સાહેબને વહાલા થવાનો સમાવેશ થતો નથી અને નિવૃત્ત થયા પછી, સાહેબોની કૃપાદૃષ્ટિ ન પડે અને બીજે ક્યાંય ગોઠવાય નહીં, ત્યારે તેમના ડહાપણની સમાજને જરૂર નથી. (સિવાય કે એ સાચા દિલના પસ્તાવાનું પરિણામ હોય.) તેમણે નોકરીમાં હોય ત્યારે જ એ સુવિચાર કરવાની ને અમલમાં મુકવાની જરૂર છે. આ સરકારી અફસરો આપણામાંથી જ કોઈના સગાવહાલામિત્રોસ્નેહીઓ હોય છે. ભ્રષ્ટાચાર કરીને અઢળક રૂપિયા કમાયેલા અફસરો પ્રત્યે આપણે કેવો ભાવ રાખીએ છીએ? તેમનાં કરતૂતોથી દુઃખી થઈએ છીએ કે આડા રસ્તે આવેલી તેમની દોમ દોમ સાહ્યબીથી આપણે અંજાઈ જઈએ છીએ?

પાણી અને વીજળીની સમસ્યાઓથી માંડીને સરકારી યોજનાઓના અમલીકરણ અને મહેસુલ ખાતા જેવાં કેટલાંક ખાતાંના સરકારી દફતરોમાં ચાલતી ભયંકર અરાજકતા નરેન્દ્ર મોદીની ધાકથી કે રાહુલ ગાંધીની પ્રેરણાથી દૂર થઈ જશે? એવું માનવું ભોળપણ છે કે મૂર્ખામી, તે જાતે નક્કી કરી લેવું. આપણી  રોજિંદી બાબતોમાંથી મોટા ભાગની રાજકીય મોટાસાહેબોના નહીં, આપણા જેવા-આપણામાંના લોકોના હાથમાં હોય છે. તેને કોંગ્રેસ-ભાજપના રંગે રંગવાનું ટાળીને, સહિયારા, બિનરાજકીય ઉકેલ માટે પ્રયાસ કરીએ, એવી આશા-અપેક્ષા સાથે અલવિદા

('દિવ્ય ભાસ્કર'ના તંત્રીપાને દર મંગળવારે આવતા મુખ્ય લેખનો સિલસિલો આજના આ લેખ સાથે સમાપ્ત થાય છે. નાગરિકધર્મની આ સફર આગળ ક્યાં ચાલુ રહેશે, તે જણાવીશ. આભાર.)

Share

Share

While editing a film-special issue of ‘Dalitshakti’ magazine—a Gujarati monthly dedicated to Dalit issues, I found a glaring absence of heartfelt movies based on caste discrimination. Of course there are movies right from ‘Acchut Kanya’(1935), ‘Acchut’(1940) to ‘Aarakshan’ (2011), but they are more focused on sympathy than talking about rights or equality. How would a film portraying the bitter reality and wide sweep of caste discrimination look? I could not find the answer.

Nick Clooney (Hollywood actor George Clooney’s Dad, a noted journalist) must have faced a similar predicament while writing ‘The Movies That Changed Us’. He could not find a single film doing complete justice to the discrimination faced by the Blacks in the US. Clooney included many films and discussed its social impact in the book. Then he wrote a chapter called “The Film That Was Never Made”, to stress absence of a genuine movie depicting evil of racism.

I am not sure about Clooney, but for me, I found answer in Girish Makwana`s ‘The Colour of Darkness’. This film brings two issues – racism and casteism in one fold, in one story. This is probably the first film to link both kinds of discrimination, and portray a nuanced reality. For this very reason, it can be called The Film That Was Never Made.

Color of Darkness : A film by Girish Makwana

Girish Makwana (Music,Writer, Director) himself was a fighter from young age. He not only fought casteism but also polio, to be where he is today. He possesses a distinct personality which sticks in your mind after just one meeting. He is classically trained to play tabla and his hair falls like that of Ustad Zakir Hussain. He always has a scarf-like gamchha around his neck and a distinct way of talking. His first impression might be filmy but that is far from reality. As soon as you get to know him, you realise how grounded and talented he is. Warmth and happiness reflect in personal interaction with him. He can swiftly and easily switch between Australian English and Charotari Gujarati.


In 2009, when attacks on Indian students happened in Melbourne, Girish was there. The Indian media was calling Australia a racist country but Girish himself wasn’t quite sure. While he condemned the attacks, he himself had rarely faced racism in all the years he had stayed in Australia. Besides, Girish thought who were Indians really to call anyone racist? A system as old and as atrocious as the caste system doesn’t exist anywhere else in the world. With due apologies to Gujarati poet Khabardar who wrote  “Wherever a Gujarati lives, there is one Gujarat there”, and only a little exaggeration, I can say that – anywhere an Indian lives, the caste system also lives there. Indians practice the idea of casteism wherever they live. Even when they migrate overseas, they carry it with them. And then, they complain about racism. Doesn’t anyone else see the irony in this?

This is the central idea of the movie. Girish developed the story with this as its core theme. He has studied in Australia taking his Masters degree in Film and Television, so directing was not an issue but production was! Budget requirements were in dollars which was a problem because there were so few and his resources were so limited. But how can something like money stop Girish! He was determined to make this movie, and on his own terms. He started the journey to make this film and met people of different kinds from all across the globe who believed in his story, his vision.

Girish Makwana

Girish is patient, hardworking and talented which made possible to work on meager funds. He found his biggest support in Lorraine Grigg. In spite of not being a producer, or having spare money, she agreed to produce this movie. Like Lorraine, Girish found other supporters who invested in his passion. But before all of this capital rolled in, Girish had cashed out his five-digit credit limit on all his credit cards and started shooting the movie in India.


The Indian part of movie is shot in Gujarati and the rest in English. (A Hindi edition of the film was also made). The music of the film draws your attention almost immediately and then holds it throughout the film. It is imbedded in the story and becomes part of storytelling process. The songs, which are composed by Girish, stay in your mind even after the movie is over. When this film was released in India, Ravish Kumar (NDTV’s top Hindi news anchor) did an interview with Girish and made a special mention of its music. :Prime time Link

Biren Kothari (well regarded Gujarati journalist/satirist/blogger) has written a piece on the process of creating songs in this film, in Gujarati. (:Link)

While watching the film, it is impossible to know that it was made on such a limited budget, or the know efforts made to make all the ends meet. (According to imdb, the movie is made on budget of approx. 30 Lakh AUD). The movie feels like it has been produced by an experienced production house (in terms of production value). The English part of the film holds attention through vividness, performance and scenes. There are some issues with dialogue and acting in Gujarati part but they are somewhat necessary for the story to be told as they reflect a time of past and village life.


For novelists it is said, the first few novels written are a reflection of their personal life and life history. This film as well, is a reflection of Girish’s life. The Gujarat part of film is inspired by the life experience of Girish’s father, Kantibhai Makwana. We can also see Girish himself twice in this film (one is a long shot of him play tabla in a concert performance and the other as the hero’s roommate) but his subtle presence can be felt in many places – from the hero’s dressing style, which is similar to Girish in real life, to the real name of the village in Gujarat, Tundel. The hero of the film is also called Giriraj and called Giri in the film. Sahil Saluja, who plays Giri displays good acting skills while Vidya Makan looks very comfortable and impressive in her performance.


This film aims to make its audience think consider issues of racism and casteism and its success lies in the fact that it does achieve that.

I congratulate Girish Makwana, Lorriane Grigg and all others associated with this film for a well-made, balanced and visually spectacular film on such distinct topic. The movie has been released and we now have to wait for its DVD to come out. I recommend everyone to watch this film on DVD whenever it comes out.


(Original blogpost in Gujarati)

Share

સંસ્કૃત કહેણી એવી છે કે વાદે વાદે જાયતે તત્ત્વબોધ (વાદસંવાદમાંથી તાત્ત્વિક સમજ અને બોધ પેદા થાય છે) પણ રાજકીય વાદોમાંથી તત્ત્વબોધ ઓછો ને તકરારો વધારે પેદા થઈ. માણસ પહેલો કે વાદ? એ સદભાગ્યે ‘પહેલી મરઘી કે પહેલું ઇંડું?’ એવો સવાલ નથી. તેનો જવાબ સ્પષ્ટ છેઃ પહેલાં માણસ અને પછી વાદ. તેનો એક અર્થ એ કે વાદ કરતાં માણસ (માણસાઈના અર્થમાં) વધારે મહત્ત્વનો છે. બીજો અર્થઃ માણસે વાદ બનાવ્યો છે. માણસ કોઈ વાદ અપનાવવા જેટલો મોટો થાય ત્યાં સુધીમાં તેની મૂળભૂત પ્રકૃતિને અનેક પરિબળો ઘણી હદે ઘડી ચૂક્યાં હોય છે. એટલે, કોઈ પણ વ્યક્તિ પોતે અપનાવેલા વાદ જેટલી નહીં, પણ પોતાની મૂળભૂત પ્રકૃતિ જેટલી જ સારી કે ખરાબ હોય.

પણ એવું બનેઃ ચોક્કસ વાદ સાથે વ્યક્તિ પોતાની જાતને એટલી હદે સાંકળી લે કે વાદની મર્યાદાઓમાં વ્યક્તિની મર્યાદાઓ ઉમેરાઈ જાય. અને વાદ સર્વાંગસંપૂર્ણ હોય તો પણ, વાદીઓની મર્યાદાને લીધે તેની આબરૂમાં ઘસરકા પડે. જેમ કે, બ્રહ્મચર્યનો આગ્રહ ગાંધીવાદની સંભવતઃ સૌથી જાણીતી અને ટીકાસ્પદ બાબત ગણાય છે. એમાં વળી કોઈ દંભી કે અસ્વાભાવિક ગાંધીવાદી બ્રહ્મચર્યપાલક સાથે આપણો પનારો પડે, ત્યારે બ્રહ્મચર્યનો આગ્રહ પહેલાં લાગતો હોય એના કરતાં પણ વધારે અકારો લાગી શકે. કારણ કે, મૂળ સિદ્ધાંતની મર્યાદામાં તેના અનુયાયી હોવાનો દાવો કરનારાની વ્યક્તિગત મર્યાદા ભળી ગઈ હોય. ડાબેરીઓનો મિલકતની સમાન વહેંચણીનો આગ્રહ કોઈને આદર્શવાદી અને અવ્યવહારુ લાગતો હોય, તો માલદાર ડાબેરીના મોઢેથી એ આદર્શની વાત સાંભળ્યા પછી અકળામણ વધી શકે. રાષ્ટ્રવાદના નામે ચાલતું કોમવાદનું જમણેરી રાજકારણ આકરું લાગતું હોય. પણ જેમની ગુંડાગીરી વિશે ખાતરી હોય એવા કોઈ રાષ્ટ્રવાદ કે ગોરક્ષાની વાત કરે ત્યારે, એ મૂળ ‘સિદ્ધાંત’ કરતાં પણ વધુ અસહ્ય લાગે.

મતલબ, જેમ વાદના અનુયાયીઓ પોતાની મૂળભૂત તથા સંજોગોથી ઘડાયેલી પ્રકૃતિ કરતાં ઝાઝાં સારાં કે ખરાબ નથી હોઈ શકતાં, એવી જ રીતે વાદ પણ વ્યવહારમાં તેમના બહુમતી અનુયાયીઓની ખૂબીખામીઓ જેટલો જ સારો કે ખરાબ નીવડે છે.

ભારતના, ખાસ કરીને ભારતના ઉત્તર ભાગના, રાજકારણની વાત કરીએ તો, શરૂઆત કૉંગ્રેસના સર્વસમાવેશક રાજકારણથી થઈ હતી. કેમ કે, કૉંગ્રેસમાં ડાબેરી-જમણેરી બધાં પરિબળો-પ્રવાહો હતા. છતાં તેનું ચાલકબળ શંકા કે ધીક્કાર ન હતું. એટલે, ઘણા લોકો શુદ્ધ કોમવાદને બદલે દંભી બિનસાંપ્રદાયિકતાને નાનું દૂષણ ગણીને લાંબા સમય સુધી તેની સાથે સંકળાયેલા રહ્યા. પરંતુ સમય જતાં બિનસાંપ્રદાયિકતાની વાત કોંગ્રેસ માટે જમણેરી પરિબળોનો રાજકીય વિરોધ કરવાનો ચૂંટણીનારો માત્ર બની ગઈ. ‘અમને મત આપો. નહીંતર કોમવાદીઓ સત્તામાં આવી જશે.’ એવા પ્રચાર હેઠળ પોતાની મોટી મર્યાદાઓ છુપાવવાની કોંગ્રેસને ટેવ પડી.

કોમવાદ સામે તેનો આ વિરોધ રાજકીય અને સગવડીયો હતો. સામાજિક સ્તરે જમણેરી અંતિમવાદની સામે સર્વસમાવેશકતા-સર્વધર્મસમભાવ ફેલાવવા માટે કોંગ્રેસે જોશભેર પ્રયાસ ન કર્યા. ‘આપણને ચૂંટણી જીતાડી આપે એટલા લોકો તો પ્રકૃતિગતરીતે મધ્યમમાર્ગી-કોમવાદવિરોધી રહેશે જ અને તેમના જોરે આપણે, આપમેળે (બાય ડીફૉલ્ટ) ચૂંટણી જીતી જવાના છીએ. તો મધ્યમ માર્ગને-સાચા સમભાવને દૃઢ બનાવવામાં મહેનત શા માટે કરવી?

બીજી તરફ, સામાજિક રીતે મધ્યમમાર્ગી વલણ ધરાવતા લોકોને કોંગ્રેસની નકલી-વોટબેન્કલક્ષી-અક્રિય બિનસાંપ્રદાયિકતા સામે વાંધો પડી જ શકે. પણ તેની પ્રતિક્રિયા તરીકે અસલી બિનસાંપ્રદાયિકતા ખપે કે કોમવાદ? કૉંગ્રેસની દંભી બિનસાંપ્રદાયિકતાની ટીકા કરતી વખતે આપણો વાંધો ‘દંભી’ સામે હોવો જોઈએ—’બિનસાંપ્રદાયિકતા’ સામે નહીં. પરંતુ બન્યું તેનાથી અવળું. ભાજપ કાગળ પર અને ડાહ્યાંડમરાં નિવેદનોમાં ગમે તે કહે, તેના અને કોંગ્રેસ વચ્ચેના રાજકારણનો એક મુખ્ય તફાવત કોમવાદનો હતો. ભાજપે દંભી બિનસાંપ્રદાયિકતાના વિરોધ અને (તેની વ્યાખ્યા પ્રમાણેના) રાષ્ટ્રવાદની હિમાયતના નામે ખુલ્લેઆમ કોમવાદનું રાજકારણ આદર્યું. ત્યારે કોંગ્રેસની દંભી બિનસાંપ્રદાયિકતાથી દુઃખી ઘણા લોકો જાણે કે અજાણે કોમવાદી વિકલ્પના ખોળામાં જઈ પડ્યા.

એક રાજકીય વિકલ્પ તરીકે કોંગ્રેસના બદલે ભાજપને મત આપવો એક વાત છે અને ભાજપને તેના કોમવાદ સહિત સ્વીકારવો-રાષ્ટ્રવાદના અંચળા હેઠળના તેના કોમવાદી અભિગમનો બચાવ કરતા રહેવું- તેના હિમાયતી બનવું, તે બીજી વાત છે. કોંગ્રેસની જે કંઈ દંભી બિનસાંપ્રદાયિકતા છે તેનો વિરોધ સામાજિક સ્તરે સાચી બિનસાંપ્રદાયિકતા ઝંખીને અને બતાવીને થઈ શકે--પ્રગટ કે પ્રચ્છન્ન કોમવાદના તરફદાર બનીને નહીં.

જાડી સમજ લેખે કહીએ તો, કોંગ્રેસના વંશવાદ સામે કે દંભી બિનસાંપ્રદાયિકતા સામે કે તેના રાજમાં થયેલા ભ્રષ્ટાચાર સામે વિરોધ હોય એવી વ્યક્તિ ભાજપને મત આપે એ સમજી શકાય છે.  પણ તે ભાજપના કોમવાદી એજેન્ડાની કે વડાપ્રધાન મોદીનાં સગવડીયાં અર્ધસત્યોની કે ઠાઠઠઠારા તળે છુપાયેલી કરુણ વાસ્તવિકતાઓની પણ પ્રેમી બની જાય, તેનો વિરોધ કરનાર વિરુદ્ધ ઝેર ઓકે, એ સમજી શકાય એવું નથી. તેમણે એ વિચારવાનું છે કે કોમવાદ (અથવા તથાકથિત રાષ્ટ્રવાદ) સિવાય બીજી કઈ બાબતમાં ભાજપ કોંગ્રેસથી અલગ છે? અને હા, કોંગ્રેસના ભ્રષ્ટાચારની સામે ભાજપની સ્વચ્છતાના દાવા કરનારાને વિનંતી કે વડાપ્રધાન મોદીએ જ્યાંથી ‘ખાતો નથી અને ખાવા દેતો નથી’નું આભાસી સૂત્ર ઉભું કર્યું એ ગુજરાતમાં સરકારી તંત્રમાં ભ્રષ્ટાચારી કેવી સ્થિતિ છે, તેની જાણકાર માટે ગાંધીનગરના કોઈ અંદરના માણસને પૂછી જોજો. એ લખવા માટે સ્ટીંગ ઓપરેશન કરવાં પડે, પણ જાણવા માટે એવી જરૂર નથી. ઘણા લોકો પાસેથી અડધી ચાની સાથે એ માહિતી મેળવી શકાશે.

આ ચર્ચાનો આશય ધ્રુવીકરણને દૃઢ બનાવવાનો નહીં, પણ ફરી એક વાર બિનઝનૂની, ‘મિશ્ર’, સામાજિક રીતે મધ્યમમાર્ગી ઓળખ પાછી મેળવવાનો અને તેને દૃઢ બનાવવાનો છે. ચોતરફ ફુંકાયેલા ઓળખના ધ્રુવીકરણના વાવાઝોડામાં આપણે કોઈ એક પક્ષ સાથે છેડાછેડી બાંધી ન બેસીએ, તેના માનદ્ પ્રવક્તા બની ન બેસીએ, તેના મુગ્ધ અને એટલે જ આક્રમક બચાવકાર ન બની જઈએ, આપણે રોજિંદા જીવનમાં નરેન્દ્ર મોદી કે રાહુલ ગાંધી સાથે રહેવાનું નથી, એ યાદ રાખીએ.

સાદી વાત આટલી છેઃ માણસાઈ કરતાં વાદ મોટો છે, એવું તમે માનતા હો તો તમે ‘વાદી’ હો--ડાબેરી કે જમણેરી અંતિમવાદી હો-- એવી શક્યતા પૂરેપૂરી છે.

અને બધા વાદની ઉપર માણસાઈ, માનવીય પ્રેમ-હૂંફ અને સહઅસ્તિત્ત્વ એવું તમે માનતા હો તો તમે મધ્યમમાર્ગી, ‘નૉર્મલ’ના અર્થમાં સામાન્ય માણસ છો. અંતિમવાદી નથી. એવા હોવા બદલ તમને અભિનંદન.

નોંધઃ વાદ-વિચારધારા વિશે અગાઉના બે લેખની લિન્ક
લેખ ૧
લેખ ૨