gujarati world

(ડિજિટલ સાપ્તાહિક 'નિરીક્ષક')

લૉક ડાઉનમાં આજુબાજુની દુનિયા બદલાય, તેની થોડી અસર અંદરની દુનિયા પર પણ થાય. સતત સક્રિય રાખે એવાં આનંદપ્રદ કામોની ખોટ ન હતી ને કામ વગરની છતાં ન-કામી ન કહેવાય એવી પ્રવૃત્તિઓની પણ ખોટ નહીં. છતાં, એકવિધતા ચાલુ થાય પછી તેને તોડવાની મહેનતને બદલે, તેને જામવા જ ન દેવી—એવું કંઈક મનમાં હતું. એટલે જનતા કરફ્યુની જાહેરાત પછીના સમયમાં વિચાર્યું કે કંઈક જુદું કરવું જોઈએ. 

આ ‘કંઈક જુદું’—ફિલ્મવાળા ને તેમના પછી કટારલેખકો જેને ‘કુછ હટકે’ કહે છે—તેની એક મોટી મુશ્કેલી છેઃ દુનિયાનાં ઘણાં પાપ ‘કુછ હટકે’- ‘કુછ અલગ’ના નામે જ થયાં છે. પુણ્ય કરવાની ક્ષમતા મર્યાદિત હોય ત્યારે નવાં પાપ ન ઉમેરવાં, એ પણ પુણ્ય જ ગણાય, એવી સમજ ઘણા વખતથી રહી છે. એટલે થોડું વિચાર્યું. એક આઇડીયા આવ્યો વીડિયો બનાવવાનો. પણ શાની?  થયું કે ગમતાં પુસ્તકોમાંથી કંઈક વાંચવું-મારાં ને બીજાંનાં પુસ્તકોમાંથી. પણ એમ કેટલું વંચાય? ને એટલી વારમાં વાત બને?

એટલે, હું જેમને બિનસત્તાવાર રીતે ‘મારાં સત્તાવાર સોશિયલ મીડિયા ગુરુ’ કહું છું તે, પરમ મિત્ર હેતલ દેસાઈને ફોન કર્યો.
***

હેતલ દેસાઈ સાથે સજોડે (દીપક સોલિયા) અને સ્વતંત્ર એમ બંને પ્રકારની મજબૂત દોસ્તી છે. દસેક વર્ષ પહેલાં ફેસબુક પર મને આગ્રહ કરીને તાણી લાવ્યો ભાઈ રોશન રાવલ (જે હાલ કેનેડા છે અને તસવીરોમાં અવનવી દાઢી સાથે જોવા મળે છે.) પણ ત્યાર પછી શરૂઆતમાં માર્ગદર્શન-સલાહસૂચન પાસેથી હેતલ મળતાં હતાં અને એ પણ અમારી વચ્ચે દર મિનિટે બે-ત્રણ વાર થતાં અટ્ટહાસ્યોની સરેરાશ સાથે.

ટ્વીટર પર હેતલ ઘણા વખતથી છે. એટલે તેમની પાસેથી થોડી પ્રેક્ટિકલ વિગતો અને ટીપ્સ ઉપરાંત ભયસ્થાનોની માહિતી મેળવી. અગાઉ એક વાર નલિન શાહના પુસ્તક નિમિત્તે ટ્વીટર થોડા દિવસ માટે વાપરી જોયું હતું. છતાં, કેટલીક બાબતો સમરસિયા-સમવાંધા ધરાવતા સિનિયર પાસેથી જાણીએ તો સારું પડે. બીજી, ભૌગોલિક રીતે હવે દૂર, પણ આત્મીયતાની રીતે અત્યંત નિકટની મિત્ર નિશા પરીખ પણ વર્ષોથી ટ્વીટર વાપરે છે. તેણે પણ ટ્વીટર-સંસારની ઉપયોગી અને કામ લાગે એવી ઘણી વાતો કરી.

એ વખતે, એટલે કે ૨૧ દિવસના પહેલા લૉક ડાઉન દરમિયાન, ફેસબુક અને યુટ્યુબ પર ગુજરાતી હાસ્યનાં પુસ્તકોમાંથી થોડું વાચન કરીને તેની વીડિયો મુકવાનું ચાલુ કર્યું. ત્યારે જ ટ્વીટર પર પણ એકાઉન્ટ ખોલ્યું. પહેલા દિવસે ટ્વીટરની સૃષ્ટિની હિંસકતા જોઈને થયું કે આવી દુનિયામાં શી રીતે રહેવાય? રાત્રે દીપક (સોલિયા) સાથે વાત થઈ ત્યારે મેં કહ્યું કે મહેમદાવાદનો માણસ જિંદગીમાં પહેલી વાર મુંબઈની પીક અવર્સની ભીડમાં આવી ચડે ત્યારે જેવું લાગે, એવું ફેસબુક પરથી ટ્વીટર પર આવીને લાગ્યું. દીપકે કહ્યું, વાત તો સાચી છે. અઠવાડિયું રહી જા. પછી એવું લાગે તો નીકળી જજે.
***

પચીસેક વર્ષ પહેલાં દીપક મારા પહેલા ચીફ રીપોર્ટર હતા અને હું ટ્રેની રીપોર્ટર-કમ-સબ-એડિટર હતો, ત્યારે એક સાથીદારને અમારા સાહેબ સામે બહુ વાંધો પડી ગયો. તેમણે આકરા શબ્દોમાં વાંધો રજૂ કર્યો. હું તો સાવ નવો હતો. જોઈ રહ્યો. એ વખતે અમારા ક્યુબિકલમાં ભજવાયેલું દૃશ્ય યાદ રહી ગયું છે. દીપકે પેલા સાથીદારના આક્રોશને સંપૂર્ણ સમર્થન આપ્યું અને કહ્યું કે ‘ખરી વાત છે. આવી જગ્યાએ તો કંઈ કામ થતું હશે? અહીંથી તો રાજીનામું જ આપી દેવું જોઈએ. લાવ, હું તને રાજીનામું લખી આપું.’ એમ કહીને તેમણે કાગળ લીધો અને પોતાના હાથે રાજીનામું લખ્યું. પછી કકળાટ કરનાર પેલા સાથીદારને કહે, ‘લે કરી દે સહી.’ રાજીનામા પર સહી થઈ ગઈ. પછી? દીપકે શાંતિથી, ઠંડકથી એ સાથીદારને સમજાવીને તેમની આર્થિક જવાબદારીની અને એકંદર પરિસ્થિતિની વાત કરી અને યોગ્ય વિકલ્પની વ્યવસ્થા થાય ત્યાર પછી અચૂક નોકરી છોડવી એવી સમજ પાડી. આખરે, બધાં ઊભાં થયાં અને દીપકે રાજીનામું ડૂચો વાળીને ડસ્ટ બિનમાં નાખ્યું.

મારા ટ્વીટરના કિસ્સામાં પણ પ્રકારાંતરે કંઈક એવું જ થયું. દીપકે કહ્યું કે અઠવાડિયું રોકાઈ જા. દરમિયાન, પહેલા દિવસની હિંસકતાથી ભડક્યા પછી હું મનની શાંતિ સાથે રહી શકાય એ માટેની પદ્ધતિઓ વિચારતો અને અમલમાં મૂકતો ગયો..
*** 

હેતલની ટિપ્સ, નિશા સાથેની ગોષ્ઠિ અને મારી માનસિકતાને આધારે એટલું નક્કી ઠર્યું કે-

૧. હું ટ્વીટર પર વાહિયાત કે તકરારી લોકો સાથે સંવાદ સાધવા આવ્યો નથી. એટલે કોઈ પણ ફાલતુ દલીલોના કે ટીકાટીપ્પણીઓના જવાબ આપવા નહીં. કેમ કે તેમાં સંવાદની કશી અપેક્ષા કે શક્યતા હોતી નથી. એવી પ્રજાની સદંતર અવગણના કરવી. (આમ તો ઘણા સમયથી ફેસબુક પર પણ, ન સમજવાની પ્રતિજ્ઞાવાળાને સમજાવવાના પ્રયાસો બંધ કર્યા છે.)

૨. ટ્વીટર પર સામાન્ય ચલણ બહુ બધા જાણીતા લોકોને ફૉલો કરવાનું છે. ભાઈ તપને મને સદ્‌ભાવથી સૂચવ્યું પણ હતું ને તેના ફાયદા પણ છે. કારણ કે, એ લોકો જે લખે તે સીધું વાંચવા મળે. બીજાં પણ કારણ  હશે. છતાં મારી પોતાની રુચિ કહો કે પાચનશક્તિ કે સમયશક્તિ, એ બાબતમાં મર્યાદિત છે. એટલે મારે એટલા જ લોકોને ફૉલો કરવા જોઈએ, જેમની સ્પર્શેલી કે મુકેલી સામગ્રીના જથ્થાને હું જોઈ શકું. બાકી, મન થાય ત્યારે ફૉલો કર્યા વિના સીધું પણ વાંચી જ શકાય છે.

૩. ટ્વીટર મારા માટે મુખ્યત્વે ગુજરાત સિવાયના અપરિચિત લોકો સાથેના સંપર્કનું માધ્યમ છે. (ગુજરાતના મિત્રો સાથે ફેસબુક પર સંપર્ક છે જ.) એટલે ત્યાંનો વ્યવહાર હિંદી-અંગ્રેજીમાં જ રાખવો.

૪. ટ્વીટર પર હિંસક દલીલો અને ખેંચતાણનો પાર નથી. વિચારધારાના તાણી જાય એવા ધસમસતા પ્રવાહો છે. તેનાથી બચીને ચાલવાની કોશિશ કરવી.

૫. ટ્વીટર પર ક્યાં સુધી રહેવાશે, તેની ખબર નથી. એટલે તેને અજમાઈશી જ ગણવું.

***

ટ્વીટર પર છબછબિયાં ચાલતાં હતાં, ત્યાં જ ૨૧ દિવસનું પહેલું લૉક ડાઉન પૂરું થયું. એટલે ફેસબુક પરનો ગુજરાતી હાસ્યલેખનની વીડિયોનો સિલસિલો પણ અટક્યો. કેમ કે, તે ૨૧ દિવસ સુધી કરવાનું જ વિચાર્યું હતું. હવે? હેતલ સાથેની વાતચીતમાં મેં વીડિયો ચાલુ રાખવાની વાત કરીને કહ્યું કે હવે ટ્વીટર પર કંઈક કરીએ તો? હાસ્યવ્યંગની ટૂંકી વીડિયો મુકીએ તો? હેતલે કહ્યું કે હા, એ ફોર્મેટ બહુ સારું છે. તેમણે એવા બે-ત્રણ નમૂના પણ મોકલ્યા અને કહ્યું કે ટ્વીટર માટે એવી વીડિયો બહુ અનુકૂળ રહેશે.

 વ્યંગની વીડિયોનું શું સ્વરૂપ હશે, એ નક્કી ન હતું. પણ હાસ્યલેખનની જેમ મૌખિક હાસ્યમાં પણ કેટલીક બાબતો સ્પષ્ટ હતી. અંગ્રેજી-હિંદી સ્ટેન્ડ અપ કૉમેડીવાળા વિના કારણે, સ્ટાઇલના ભાગરૂપે ગાળો છાંટતા હોય છે. મને હંમેશાં થાય કે ભાઈ/બહેન, આપણે લોકોને ગાળો બોલીને હસાવવા પડે, તેનો શો અર્થ? જેમને આવડે છે એવા લોકો પણ વધારાના પંચ માટે ગાળોનો છૂટથી બલકે ધરાર ઉપયોગ કરે. એવો ધંધો ન થવો જોઈએ. બીજું, પત્નીની કે સ્ત્રીઓની રમૂજ માટે સદંતર નો એન્ટ્રી. 

ગંભીર ચહેરે મસ્તી કરવી એવો આછોપાતળો વિચાર હતો અને વ્યાજસ્તુતિ (વખાણના સ્વરૂપમાં છોલવી) એ મુખ્ય પદ્ધતિ. એટલે બહુ લાંબુ વિચાર્યા વિના, ફેસબુક પરની વીડિયો બંધ થઈ તેના બીજા જ દિવસથી ટ્વીટર પર, હિંદીમાં હાસ્ય-વ્યંગની વીડિયોનો અખતરો શરૂ કર્યો. શરૂઆતમાં ટ્વીટર પરની ઓળખાણ (ટ્વીટર-બાયો) થોડી ગંભીર હતી. વીડિયોની શરૂઆત પછી તે ટૂંકી ને ટચ કરી નાખીઃ ગુજરાતી રાઇટર-સેટાયરિસ્ટ એન્ડ ટેકિંગ ઇટ ઇઝી. ટૂંકમાં, પાર્ટી મઝા કરી રહી છે અને કોઈની બળતરાની કે કાંકરીચાળાને ગણકારવાની નથી.

ગાડી ચાલુ થઈ. આકાર પટેલ, રામચંદ્ર ગુહા, સલિલ ત્રિપાઠી જેવા કેટલાક સાથે ટ્વીટર-જોગીઓ સાથેના ઑફ લાઇન પરિચયને કારણે, તેમના દ્વારા થતા મારી વીડિયોના રીટ્વીટને કારણે, એ ગાડીને થોડો વેગ મળતો રહ્યો. પણ વચ્ચે વચ્ચે કેટલીક હનુમાનકૂદકાની ક્ષણો આવી અને તેમાંની પહેલી તો બહુ ઝડપથી. ત્રીજી જ વીડિયો સ્વરા ભાસ્કર અને બબિતા ફોગાટ વચ્ચેની બબાલ અંગે હતી. વીડિયો મૂકી ને એકાદ કલાક પછી જોયું તો નૉટિફિકેશનના આંકડા બગડેલા મીટરની ઝડપે ફરવા લાગ્યા હતા. મને થયું કે આ વળી શું હશે? શાંતિથી જોતાં સમજાયું કે 'લિસન અમાયા' ફિલ્મથી ગમતી બનેલી અભિનેત્રી સ્વરા ભાસ્કરે એ વીડિયો શૅર કરી હતી. એટલે નૉટિફિકેશનનો કાંટો ગાડીને બદલે જેટની ગતિએ ફરતો હતો.

ત્યાર પછી સો વીડિયો સુધીની સફરમાં કેટલાક મઝાના નવા પરિચય થયા. ફક્ત વીડિયોના કારણે-તેનાથી પ્રસન્ન થઈને આનંદ વ્યક્ત  કરનારા-ઇન બોક્સમાં મેસેજ કરીને લાગણી વ્યક્ત કરનારા મળ્યા. 'બિઝનેસવર્લ્ડ'ના એક સમયના તંત્રી- Early Indiansના લેખક  ટૉની જોસેફ અને હિંદી 'જનસત્તા'ના તંત્રી ઓમ થાનવી જેવા વરિષ્ઠોથી માંડીને  ઘણાએ મારી વ્યંગ-વીડિયોને પસંદ કરી અને પ્રોત્સાહન આપ્યું. મને જેમની અભિવ્યક્તિ ગમતી હોય, એવા લોકો ફૉલો કરતા થયા એટલે લાગ્યું કે દિશા તો બરાબર લાગે છે. કોઈ પણ તબક્કે અને કોઈ પણ ઉંમરે, સાવ નવી જગ્યાએ, સાવ અજાણ્યા લોકો તરફથી, બીજી કોઈ ગણતરી કે અપેક્ષા વગર, કેવળ કામની કદરના શબ્દો સાંભળવા મળે, તેની મઝા હોય છે. એ ફુલાઈને ફાળકો થવા  કે હવામાં ઉડવા માટે નહીં, પણ ગુણવત્તાની કદર તરીકે મીઠા લાગે છે. આવું કામ ચાલુ રાખવાનો ઉત્સાહ જળવાઈ રહે, એટલા આનંદ અને એટલી ‘કીક’ માટે પણ તે બહુ ગુણકારી નીવડે છે. 

પત્રકારત્વની શિસ્તની તાલિમને લીધે, એક પણ દિવસ ખાડો પાડ્યા વિના સતત ૧૦૦ દિવસ સુધી સાંપ્રત વિષયો પર દોઢ-બે-સવા બે મિનીટની વીડિયો બનાવવાનું શક્ય થયું અને એક પણ દિવસ મનથી વેઠ ઉતાર્યા વિના. વીડિયોમાં અવાજના કે એવા ટેકનિકલ પ્રશ્નો થોડા હતા અને હજુ તે પ્રોફેશનલ કક્ષાની નથી.  પણ એ જાણીને આનંદ થયો કે 'સોફ્ટવેર' મજબૂત હોય તો 'હાર્ડવેર'ની અમુક હદની મર્યાદાઓ લોકો નજરઅંદાજ પણ કરી શકે છે.
***

દીપકે કહેલું અઠવાડિયું તો ક્યારનું પૂરું થઈ ગયું. રોજની એક લેખે સો વીડિયો એટલે તો ત્રણ મહિના ઉપરનો સમય થયો. આ સિલસિલો ક્યાં સુધી ચાલશે અને ક્યાં લઈ જશે એની ખબર નથી. કારણ કે તે કશી અપેક્ષાથી શરૂ કર્યો ન હતો. હાસ્યવ્યંગનું બોલવાનું અને તે પણ હિંદીમાં કેવુંક ફાવે છે, એ જોવાનો હેતુ હતો. હા, મામલો મુખ્યત્વે બોલવાનો જ છે. વિષય પૂરતા કેટલાક મુદ્દા કે ક્યારેક થોડી લાઇનો નોંધવાની થાય. પણ પછી તો કેમેરા સામે સુઝે તે ખરું. એડિટિંગની સુવિધા હોય એટલે ચિંતા નહીં. 

આરંભે શૂરા થઈને રહી ન જવાય, એ માટે પહેલેથી એક ઠેકાણે વિષયો ને મુદ્દા નોંધવાનું શરૂ કરેલું. લેસન ગણો કે લખાણ ગણો, જે ગણો તે આ. મનમાં લેસન થયું હોય. કી વર્ડ જેવું થોડું હોય. પંચલાઇનોમાંથી કેટલીક લખેલી હોય. તેની પર નજર ફેરવીને કેમેરા સામે બેસી જઈએ એટલે થોડા રીટેક સાથે કાચું રેકોર્ડિંગ પૂરું. ઘણી વાર ડાયરી પણ સાથે જ હોય. ડાયરીની નોંધનો પણ એક નમૂનો, કોઈ મહાન સિદ્ધિના મેમેન્ટો તરીકે નહીં, પણ એક જુદા કામની પ્રક્રિયાના મિત્રો સાથેના શૅરિંગ તરીકે. 

(નોંધઃ મારા અક્ષર આનાથી ઘણા સારા છે, પણ આ નોંધતી વખતે સારા અક્ષરે નહીં, ફક્ત નોંધી લેવાનો ખ્યાલ હોય છે. એટલે અમુક સમય પછી આપોઆપ ડીલીટ થઈ જતા મેસેજની જેમ, આ લખાણોની મારી જ નોંધ મને નહીં ઉકલે એવી પૂરી સંભાવના:-)

વીડિયો શરૂ કરતી વખતે તે કેવળ આનંદ અને મસ્તી માટેનો ઉપક્રમ હતો. માત્ર એટલું જ વિચાર્યું હતું કે તેને સાવ અંતરિયાળ છોડી ન દેવો. એટલે, થોડા દિવસ પહેલાં એક ગુજરાતી ટીવી ચેનલમાંથી એક મિત્રના રેફરન્સથી ફોન આવ્યો અને તેમણે વીડિયો વિશે આનંદ વ્યક્ત કરીને તેમની ચેનલ પર ‘આવું કંઈક’ કરવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી, ત્યારે મઝા તો આવી. પણ મારે તેમને ચેતવવા પડ્યા હતા કે ભાઈ, બીજી વાત તો પછી, સાહેબલોકોની આવી ને આટલી છોલપટ્ટી તમારી સંસ્થાને અનુકૂળ આવશે કે નહીં, એ પહેલાં વિચારી જોજો. 

ટ્વીટર પર હું જેમને ફૉલો કરું છું એવા એક પ્રખ્યાત હાસ્ય-વ્યંગવાળા હેન્ડલે ઇન બોક્સમાં બહુ ભાવથી સંદેશો મોકલીને કહ્યું કે તમારી સામગ્રી બહુ સારી છે ને તે બહુ વધારે પ્રસારની અધિકારી છે. પણ તે ધીરગંભીર છે. અહીં બધું ઉછાંછળું વધારે ચાલે છે. તમે થોડુંક એવું કરી શકો તો આ જ સામગ્રી બહુ વધારે પ્રસરે. તેમની લાગણી બદલ અને મને સામેથી લખવાની તસ્દી લીધી, એ બદલ તેમનો ખરેખરો આભાર માનીને લખ્યું કે તમારી વાત સાચી છે, પણ મને જેમાં મારાપણું ગુમાવ્યા વિના આનંદ આવે, તે જ કરવું ફાવે છે.

ક્યારેક એવી ઇચ્છા થતી હતી કે ફેસબુક પર એ વીડિયો મુકું. બે-ચાર વાર લિન્ક મુકી પણ ખરી. એક તરફ લાગતું હતું કે ફેસબુકના કેટલાક મિત્રોને તેમાં આનંદ આવશે. બીજી બાજુ એવું લાગતું હતું કે ટ્વીટર પરની કેટલીક ચર્ચા કે અમુક મુદ્દા ફેસબુક પર કદાચ અજાણ્યા કે અપરિચિત લાગે. એટલે હવે એવો વિચાર થાય છે (નક્કી નથી) કે ફેસબુક પર અલગ પેજ બનાવીને ત્યાં ફક્ત આ હિંદી વીડિયો જ મૂકવી. તેમાં થોડો વહીવટ વધે છે, એટલે થોડી કીડીઓ ચડે છે. પણ જોઈએ.

સમાપન તરીકે, જે નિમિત્તે આ લખાયું તે સોમી વીડિયોની લિન્ક અને કેટલાક રીટ્વીટ-કમેન્ટના નમૂના— ટ્વીટર પર ગેરહાજર અને મારા ત્યાંના સંસારમાં રસ ધરાવતા પ્રેમી મિત્રોના લાભાર્થે.

કોરોનાકાળમાં સેનિટાઇઝરો, પેલી ઐતિહાસિક ઉક્તિની જેમ, આવ્યાં અને છવાઈ ગયાં. તેમાં જૂનાપુરાણા તંદુરસ્તીની ને સૌંદર્યની ને આરોગ્યની ને એવી કંઈક રક્ષા કરનારા સાબુ જાણે ધોવાઈ ગયા. સામાન્ય સંજોગોમાં તો સાબુનો મહિમા ગાવાનો ન થાય. કેમ કે અભિનેતા-અભિનેત્રીઓ અઢળક નાણાં લઈને સાબુનાં અપ્રમાણસરનાં ગુણગાન ગાતાં જ હોય છે. પરંતુ અચાનક ખાબકતા પરગ્રહની જેમ ત્રાટકેલાં સેનિટાઇઝરોએ સાબુને હાંસિયામાં ધકેલી દીધા છે, ત્યારે તેમના વિશે વિચાર કરવાનો આ યોગ્ય સમય છે. આમ પણ, લદ્દાખ સરહદે શું થયું તેનો વિચાર કરી શકીએ તેમ નથી. કારણ કે સરકાર તરફથી કશી સત્તાવાર માહિતી મળતી નથી. ચીન અને કોરોનાના ધમપછાડા વચ્ચે ધારાસભ્યોના ખરીદવેચાણની પ્રવૃત્તિ શી રીતે ચાલતી હશે, એ સામાન્ય બુદ્ધિ ધરાવતા માણસના મગજમાં બેસે એવું નથી. પોલીસ અને પ્રધાનપુત્રમાંથી કોણ કોના બાપનું નોકર છે કે નથી, એ વિશે સુનિતા યાદવે સ્પષ્ટતા કરી દીધા પછી કોઈએ વિચારવાનુંj રહ્યું નથી. કોરોનાના કેસ સીધા લાખમાં વધી રહ્યા છે. એ વિશે સરકાર કશું વિચારતી હોય એવું લાગતું નથી, તો લોકો વિચારીને શું કરવાના? માટે, નાગરિકોએ વિચારવા માટે સાબુમહિમા જેવા મુદ્દા સૌથી સલામત છે.

શ્રીશ્રી નહીં, અસલી રવિશંકર મહારાજનું લોકો દ્વારા અઢળક ટંકાયેલું ને ભાગ્યે જ આચરાયેલું સૂત્ર હતું, ‘ઘસાઈને ઉજળા થઈએ.’ સાબુનું થોડુંક જુદું જીવનસૂત્ર છેઃ ‘ઘસીને ઉજળા કરીએ’. આ સૂત્ર અસલમાં કપડાંને લાગુ પડતું હતું, પણ ભારતીય યુવતીઓ વિશ્વસુંદરી બનવા માંડી, એટલે સૌંદર્ય પ્રત્યેની લોકોની જાગૃતિ એટલી વધી ગઈ કે સાબુ મેલ કાઢવા નહીં, ઉજળા થવા માટે વપરાવા લાગ્યો. ભારતમાં ધોળા હોવું એ સોંદર્યનો પર્યાય છે અને એ ગેરમાન્યતા પ્રસારવામાં સાબુએ ઘણો ભાગ ભજવ્યો છે. ટીવી પર સાબુની જાહેરખબરો જોતાં લાગે કે માણસોને ખાવાનું નહીં મળે તો ચાલી જશે, પણ ચોક્કસ બ્રાન્ડનો સાબુ મેળવવો એ તેમનો નાગરિકસિદ્ધ અધિકાર છે.

લોકોને લોકશાહીના નામનું નવડાવી નાખવા આતુર નેતાઓ માટે આ ગમતી વાત છે. કેમ કે, એક વાર માણસ પોતાના વિકાસને સાબુ થકી માપતો થઈ જાય, એટલે તેનામાં રહેલા નાગરિક વિશે નેતાઓને કદી ચિંતા કરવી પડતી નથી. તે એમ જ વિચારે છે કે ‘મારાં મા-બાપ પથ્થર ઘસીને નહાતાં હતાં, હું મોટો થયો ત્યારે બે રૂપિયાના લાલ સાબુના બે ભાગ કરીને, તેના એક અડધીયાથી નહાતો, પણ અત્યારે હું સુડતાલીસ રૂપિયાનો સાબુ વાપરું છું અને સિત્તેર રૂપિયાવાળો એક સાબુ મારા ધ્યાનમાં જ છે. મારી બેબી માટે તો હું ઇમ્પોર્ટેડ સાબુ લાવીશ. મેં જે વેઠ્યું છે તે એને નહીં વેઠવા દઉં.’

ઉદારીકરણ પહેલાંના સમયમાં ગ્રાહકો પાસે પસંદગી ઘણી મર્યાદિત હતી. ત્યારે પરદેશી સગાંવહાલાં ઘણી વાર આકર્ષક સુગંધવાળા સાબુ લઈને આવતાં. જેમની જિંદગી આખી લાલ સાબુ જોઈને ગઈ હોય અને સાબુમાંથી સુગંધ આવે એ વાત જેમને નેતા સાચું બોલે એવી આશ્ચર્યજનક લાગતી હોય, તેમની પાસે આવા પરદેશી સાબુ આવતાં તે સુખદ મૂંઝવણમાં મુકાઈ જતા. ગીતમાં હીરો હીરોઇનને ‘તુઝે દેખું કે પ્યાર કરું?’ એવું પૂછે, તેમ આ લોકોને સાબુ માટે થતું: આ સાબુની સુગંધ લઉં કે તેનાથી સ્નાન કરું? સુગંધ લીધા કરવામાં એ સાબુના સ્નાનથી વંચિત રહી જવાની બીક રહેતી અને સ્નાન કરી નાખવામાં સાબુ ગુમાવી દેવાની બીક. ટૂંકમાં કહીએ તો, લોક ડાઉન ચાલુ રાખવું કે નહીં, એ પ્રકારની મૂંઝવણ જેના બંને વિકલ્પોમાં નુકસાન જ હોય અને જે વિકલ્પ પસંદ કરીએતે ઓછો ખરાબ ધારીને અપનાવવાનો હોય.

એક સ્નેહી દ્વારા ઇંગ્લેન્ડથી સુગંધિત સાબુ આવ્યા પછી એક મિત્ર તેના પ્રેમમાં એવા પડ્યા હતા કે તેમણે સાબુ બાથરૂમને બદલે કબાટમાં મૂક્યો હતો. જ્યારે કબાટ ખોલે ત્યારે તે રૅપરની આરપાર આવતી (કે રૅપરની) સુગંધનો ‘કશ’ લઈ લેતા હતા. ‘સાબુ કેવો છે?’ એવું મિત્રો પૂછે ત્યારે તે છપ્પન ઇંચનું સ્મિત કરીને કહેતા, ‘બહુ ટૉપ છે... વાપરવાનું મન જ નથી થતું.’ સાબુ હોય કે સમજ, તેને વાપરવાને બદલે તેની સુગંધીના નશામાં રહેવાનું જ મન થયા કરતું હોય તો તે નકામું. પણ આવી બાબતમાં કોઈ સમજાવ્યું સમજે? ઘણા મહિના પછી મિત્રોના સતત આગ્રહને માન આપીને તેમણે આખરે સાબુનું અનાવરણ કર્યું, ત્યારે તેમને ખ્યાલ આવ્યો કે સાબુની સુગંધી નહીં, તેનું સ્વરૂપ પણ વર્તમાનકાળ મટીને ભૂતકાળ બની ચૂક્યું હતું. સાબુ પથ્થર જેવો થઈ ગયો હતો અને તેને શરીરે લગાડતાં જૂના જમાનાના પથ્થર-સ્નાન જેવો જ અહેસાસ થતો હતો. દિલ પર સુકાયેલા સાબુનો નહીં, અસલી પથ્થર મૂકીને તેમણે એ સાબુને ફેંકી દેવો પડ્યો ત્યારે કેટલાક મિત્રોને લાગ્યું હતું કે દુઃખી મિત્ર ક્યાંક સાબુની શોકસભા ન રાખી દે. એ વખતે ફેસબુક ન હતું. બાકી તેમણે ‘મારા સાબુનું અવસાન’ એવું સ્ટેટસ લખ્યું હોત તો પણ નીચે પચાસ-સો ‘આર.આઇ.પી.’ની કમેન્ટ આવી ગઈ હોત.

ફક્ત સ્નાન-દ્રવ્યોના જ નહીં, સૌંદર્ય પ્રસાધનોના બજારમાં દબદબો ભોગવ્યા પછી કોરોનાકાળની પેદાશ જેવાં સેનિટાઇઝરના મુકાબલે સાબુ હાંફી ગયા છે. એ હાંફને કારણે નીકળતા ફીણને લોકો સાબુમાંથી નીકળતું સીધુંસાદું ફીણ ગણી લે છે, એ સાબુ-સમાજની કમનસીબી છે.

ડિજિટલ સાપ્તાહિક નિરીક્ષક, ૧૩-૦૭-૨૦

સરહદી સમસ્યા વિશે સાવ ટૂંકમાં વડાપ્રધાનની વર્તણૂકનો હિસાબ મથાળામાં આપી દીધો છે. રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર દોભાલના પરચા બરકરાર રાખવા માટે એવું પણ કહેવાયું કે ‘જોયું? દોભાલે ચીનના વિદેશી બાબતોના મંત્રી સાથે વાતચીત કરી, એટલે કેવું કોકડું ઉકલી ગયું ને ચીની સેના પાછી હઠવા લાગી.’ વિચારો, દોભાલની છબિની આટલી ચિંતા હોય, તો વડાપ્રધાનના મહિમાની ચિંતા કેટલી હશે? 

લદ્દાખ સરહદે સરકાર માટે સૌથી મોટો સવાલ વડાપ્રધાનની આબરૂનો હતો. આક્રમક રાષ્ટ્રવાદના ડિમડિમ વગાડીને અને મુખ્ય મંત્રી તરીકે ચીન સામે ચીપિયા પછાડીને આટલે પહોંચેલા વડાપ્રધાનના રાજમાં ચીની સૈન્ય સરહદે અવળચંડાઈ કરી જાય અને લાઇન ઑફ કન્ટ્રોલથી ભારતની બાજુએ ઘુસી આવે તે પહેલો ફટકો. ત્યાર પછી પણ મહિનાઓ સુધી તેમની સામે એવો કોઈ ખેલ પાડી ન શકાય કે જેથી વડાપ્રધાનને સુપરમૅન ગણતું ઑડિયન્સ રાજી થઈ જાય, એ બીજો ફટકો. વીસ ભારતીય જવાનોની શહીદીનો ડાઘ તો ચીની સૈનિકોનાં મૃત્યુનો આંકડો ચગાવીને ધોવાનો પ્રયાસ થયો. ક્યાંકથી ચાળીસ, તો ક્યાંકથી સો ચીની સૈનિકો માર્યા ગયાના સમાચાર વહેતા થયા. આ સમયગાળાની બીજી તાસીરઃ સત્તાવાર રીતે સરકાર કશું કહે જ નહીં. સૂત્રો થકી તે ગમે તેવા દાવા કરાવી શકેઃ દાવા ચાલે તો જશ ખિસ્સામાં ને દાવા જૂઠા પુરવાર થાય તો ‘અમે ક્યાં કશું કહ્યું જ છે?’

સૈન્યમાં અફસર તરીકે સેવાઓ આપી ચૂકેલા પત્રકાર અજય શુક્લે ૧૧ જુલાઇ,૨૦૨૦ના તેમના લેખમાં જે ચિત્ર આપ્યું છે તેનો સારઃ સમજૂતીની ફૉર્મ્યુલા પ્રમાણે, ગલવાન વૅલી વિસ્તારમાં બંને સૈન્યો તેમના વર્તમાન સ્થાનથી એક-એક કિ.મી. પાછાં ખસશે. મતલબ, ભારતની હદમાં આવેલા પેટ્રોલિંગ પોઇન્ટ ૧૫ પાસે ચીની સૈનિકો બેથી ત્રણ કિલોમીટર જેટલા અને પેટ્રોલિંગ પોઇન્ટ ૧૭-એ પાસે ઓછામાં ઓછા એક કિલોમીટર જેટલા ભારતની હદમાં રહેશે. એવી જ રીતે, પેન્ગોન્ગ લેક પાસે ચીની સૈનિકો ફિંગર-૪ની પહાડીથી પાછા ખસીને ફિંગર-૫ સુધી જશે, જ્યારે ભારતીય સૈનિકો ફિંગર-૪થી પાછા ખસીને ફિંગર-૩ સુધી આવશે. યાદ રહે કે અત્યાર લગી ભારતીય ચોકી ફિંગર-૪ સુધી હતી અને ભારતીય સૈન્ય ફિંગર-૮ સુધીના વિસ્તાર પર દાવો ધરાવતું હતું. નવી સમજૂતી પછી ભારતે ફિંગર-૮થી ફિંગર-૩ સુધી લગભગ દસેક કિ.મી.નો વિસ્તાર હાલપૂરતો જતો કરવાનો આવ્યો છે અને સંઘર્ષ પહેલાં જ્યાં ભારતની ચોકી હતી તે ફિંગર-૪ને બંને દેશો વચ્ચેના બફર ઝોન તરીકે સ્વીકારવો પડ્યો છે. 

નવાઈની તો નહીં, છતાં નોંધવા જેવી બાબત એ છે કે સરહદી મુદ્દે પણ વડાપ્રધાને તેમની રાબેતા મુજબની શૈલીથી જ કામ લીધું છે, જેમાં જમીની વાસ્તવિકતા કરતાં પ્રચારની જીત મહત્ત્વની ગણાતી હોય.

ના, આ લેખને સ્કૂલો-કોલેજોમાં કોરોનાને લીધે અપાયેલાં માસ પ્રમોશન સાથે કશી લેવાદેવા નથી. તે કોરોનાકાળમાં માથે પડેલા ને શબ્દાર્થમાં મોઢે ચઢાવાયેલા માસ્ક વિશે છે. હોલિવુડની બે ફિલ્મોમાં માસ્ક ઉર્ફે એક જાદુઈ મહોરાની કથા હતી, જે પહેરવાથી માણસ સર્વશક્તિમાન થઈ જાય. એમ તો સર્વશક્તિમાન બનવાની ઝંખનાથી ચહેરા ઉપર મહોરું (માસ્ક) પહેરીને ફરતા મહાનુભાવોની આપણને પણ ક્યાં નવાઈ છે? પરંતુ આજે વાત કરવાની છે કોરોનાને કારણે ફરજિયાતપણે ધારણ કરવા પડેલા માસ્કની.

ભદ્રંભદ્રે જેને ‘સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ મુકુટવિષાણુ આગમનનિર્ગમનઅવરોધક મુખોષ્ટનાસિકાદીરક્ષણાર્થ કર્ણદ્વયસમર્થિત વસ્ત્રપટ્ટીકા’ કહ્યો હોત, તે માસ્ક વર્તમાન વેશભૂષાની વિશિષ્ટતા છે. ‘ગામના મોઢે ગળણું ન બંધાય’—એવી કહેણીમાં પરિવર્તન કરીને પોલીસ તથા સરકાર ગામના મોઢે માસ્ક બંધાવવા ઇચ્છે છે.  કોરોનાની વાસ્તવિક બીકને કારણે હાલના સમયમાં માસ્ક પહેરવા માટે કોઈ કારણની જરૂર નથી. હા, તે ન પહેરવા માટે અને ન પહેરીને પણ પોલીસની કરડી નજર કે દંડાત્મક કાર્યવાહીમાંથી બચવા માટે મજબૂત કારણની જરૂર પડી શકે છે. કેમ કે, માસ્ક પહેરવો (કે ન પહેરવો) એ કેવળ આરોગ્યનો નહીં, કાયદો-વ્યવસ્થાનો પણ પ્રશ્ન હોઈ શકે છે. ભારતમાં ઘણી વાર કાયદો-વ્યવસ્થાના પ્રશ્નો સિવાયની બધી જ બાબતો કાયદો-વ્યવસ્થાનો પ્રશ્ન બની શકે છે અને નિર્દોષો પર પોલીસ કસ્ટડીમાં થતા અત્યાચારોને કારણે ઘણી વાર કાયદો-વ્યવસ્થાના જાળવનારા ખુદ કાયદો-વ્યવસ્થા માટે પ્રશ્ન બની રહે છે. 

ઘણા ભારતીયો તો મોટા માણસ પણ એટલે જ બનવા ઇચ્છે છે કે જેથી તે કાયદાનો બેધડક ભંગ કરી શકે- તેમને ક્ષુલ્લક કાયદા નડે નહીં અને કાયદાને તે ક્ષુલ્લક ગણી શકે. આવી મહત્ત્વાકાંક્ષાઓથી દોરવાઈને પણ કેટલાક લોકો જાહેરમાં માસ્ક પહેરવાનું ટાળે છે. કોઈ પૂછે તો તે કહી દે છે કે ‘આવું કંઈ પણ થાય ને કોઈ ટેં ટે કરે તો ફલાણા સાહેબને ફોન લગાડી દેવાનો. એ સંભાળી લેશે.’

ઘણા આસ્તિકો અત્યાર સુધી એમ માનતા હતા કે ભગવાને કાન ચશ્મા પહેરવા આપ્યા છે. પણ કોરોનાના કેર વચ્ચે નવપલ્લવિત થયેલી શ્રદ્ધાથી તે કહે છે, ‘જોઈ હજાર હાથવાળાની લીલા? તે કોરોના આપે છે તો માસ્ક પહેરવા માટે કાન પણ આપે છે.’ આ સાંભળીને જેમનાં પ્રિયજનો કોરોનામાં મૃત્યુ પામ્યાં હોય કે હેરાન થયાં હોય એ સિવાયનાં સૌ કોઈ હજાર હાથવાળાની લીલા આગળ નતમસ્તક કે નતમાસ્ક થઈ જાય છે. પરંતુ બધા આટલી આસ્તિકતા ક્યાંથી લાવે? એવા લોકોને પોતાની અશ્રદ્ધા માસ્કને કારણે પડતી અગવડો દ્વારા વ્યક્ત કરે છે. 

વિજ્ઞાનપ્રવાહના વિદ્યાર્થીઓને પ્રેક્ટિકલમાં સફેદ એપ્રન પહેરતી વખતે જેમ ડૉક્ટર જેવી કામચલાઉ ‘કીક’ આવે છે, એવું જ માસ્ક પહેર્યા પછીની શરૂઆતની મિનિટોમાં બનવા સંભવ છે. શરૂ શરૂમાં માસ્ક પહેરનારને એવું લાગી શકે છે કે તે ઑપરેશન થીએટરમાં કે રીસર્ચ લેબોરેટરીમાં કાર્યરત છે. પરંતુ માસ્ક પહેર્યા પછી થોડી વારમાં લાગે છે કે આપણે ડૉક્ટર ન બન્યા, તે સારું જ થયું—આરોગ્યક્ષેત્રનું તો ખરું જ, આપણું પોતાનું પણ. બાકી, કેટલો બધો સમય માસ્ક પહેરી રાખવો પડત? 

દેખીતું છે કે માસ્ક પહેરીને ફરવાનું પહેલી તકે ફાવી ન જાય. હેલમેટ ફરજિયાત પહેરવાનો કાયદો થયો ત્યારે તેના વિરોધમાં જાતજાતનાં કારણ રજૂ કરવામાં આવતાં હતાં. તેની સરખામણીમાં માસ્ક સામે બહુ દલીલો થઈ નથી. બંને નહીં પહેરવાનું જોખમી જ છે. છતાં, હેલમેટ નહીં પહેરવાથી થતું જોખમ વ્યક્તિ પૂરતું મર્યાદિત છે, જ્યારે માસ્ક નહીં પહેરવાથી પોતાને તેમ જ બીજાને પણ અસલામતી અને જોખમ લાગે છે. પરંતુ ‘ખતરોંકે ખિલાડી’નો કે ‘આપણને કંઈ ન થાય’નો વહેમ ધરાવતા ઘણા લોકો માસ્ક પહેર્યા વગર નીકળી પડે છે. કેટલાક અશિસ્તપ્રેમી વળી હાથમાં માસ્ક ઝુલાવતા ઝુલાવતા ‘મારી પાસે છે, પણ હું નહીં પહેરું. જાવ, થાય તે કરી લો’—એવો સંદેશો પ્રસારિત કરતા હોય તેમ નીકળે છે. 

માસ્ક ધારણ કરવાની સૌથી લોકપ્રિય સ્ટાઇલ તેને નીચો, ગળા સુધી ઉતારવાની છે. ઘણા લોકોને જેમ ચશ્મા જરૂર ન હોય ત્યારે તેને કપાળે ચડાવીને વાતચીત કરવાની (અને ક્યારેક તો એ રીતે ચશ્મા શોધવાની) ટેવ હોય છે. એવું જ માસ્કની બાબતમાં બને છે. આ રીત સલાહભરેલી નથી અને જોખમી છે, એવાં બોધવચનો તેમના માસ્કના એક છેડેથી પ્રવેશીને બીજા છેડેથી નીકળી જાય છે. વીડિયો કૉન્ફરન્સિંગ દ્વારા દર્શન આપતા મોટા માણસોથી માંડીને સડક પર ફરતા લોકો સુધી માસ્કની આ શૈલી પ્રચલિત છે. શક્ય છે કે તે શબ્દોનો ઉપયોગ કર્યા ‘અમે માસ્કથી ગળે આવી ગયા છીએ’ એવું દર્શાવવા માગતા હોય. વધારે આશાવાદી કલ્પના કરીને કહી શકાય કે તે કદાચ પ્રતીકાત્મક રીતે માસ્કનો નહીં, કોરોના વાઇરસનો વિરોધ કરી રહ્યા હોય. પરંતુ તેમના અને આપણા સૌના કમનસીબે કોરોના વાઇરસની કળાદૃષ્ટિ એટલી વિકસિત નથી. એટલે આવા પ્રતિકાત્મક સંદેશાની તેમની પર કશી અસર થવા સંભવ નથી. ઉલટું, માસ્ક ગળે લટકતો રાખવાથી વાઇરસ પણ ગળે પડે એવી ભીતિ રહે છે. 

વિલન જેવા કોરોના સામે બચ્ચનગીરી (કે શશિ કપૂરગીરી) કરવી હોય તો માસ્ક મોં-નાક સરખાં ઢંકાય એમ પહેરવો પડે. પછી જ કહી શકાય કે ‘મેરે પાસ માસ્ક હૈ’.

ખમણ અને કોરોના—બંને વચ્ચે એટલો જ સંબંધ છે, જેટલો ગૃહ મંત્રી અમિત શાહને વતન પરત ફરવા માગતા શ્રમિકો જોડે હતો. (એટલે કે, કશો જ નહીં) તેમ છતાં, અમિત શાહ ગૃહ મંત્રી રહી શકતા હોય, તો ખમણ અને કોરોના મથાળામાં સાથે કેમ ન રહી શકે? પછી તો એવું છે કે અમિત શાહ ગૃહ મંત્રી હોય એટલે શ્રમિકો સાથે તેમનો કંઈ ને કંઈ સંબંધ જોડી કઢાય. એવી જ રીતે, કોરોના અને ખમણ સાથે મુક્યા પછી તેમની વચ્ચેનો સંબંધ પણ કેમ ન જોડી શકાય? 

આજકાલ કોરોનાની સાથે જુદાં જુદાં ઉત્પાદનો એવું પણ કહી રહ્યાં છે કે અમારાથી કોરોના ફેલાતો નથી. જેમ કે, કેટલાંક છાપાં. એ જુદી વાત છે કે ઘણાં છાપાંને ખતરનાક બનવા માટે કોરોના ફેલાવવાની જરૂર પડતી નથી. તેમની સામગ્રી જ એવી હોય છે કે તેનાથી જાહેર જીવન પંગુ બને-નાગરિકવૃત્તિને શ્વાચ્છોશ્વાસની તકલીફ પડવા માંડે. તો છાપાં કે બીજાં કેટલાંક ઉત્પાદનોની જેમ ખમણ વેચનારા પણ એવો દાવો કરી શકે કે અમારાં ખમણથી ફક્ત સ્વાદ ફેલાય છે, કોરોના નહીં. જેન્ડર-બૅલેન્સ એટલે કે નર-નારી સમાનતાનો ખ્યાલ રાખીને આગળના વિધાનમાં ખમણ સાથે ખમણીને પણ સામેલ કરી લેવી. લોચાનું શું કરવું, એ અલગથી નક્કી કરવું પડે. જરૂર પડ્યે તેના માટે સરકાર હુકમ-અધિનિયમ-માર્ગદર્શિકા જેવું કંઈક બહાર પાડી શકે. તેમાં પણ અવઢવ લાગતી હોય તો ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટ એક્ટના અમલમાં લોચાનો, વધુ એક લોચાનો, સમાવેશ કરી શકાય. એક જમાનામાં લોચો ફક્ત સુરતનો વખણાતો, પણ કોરોનાકાળમાં દિલ્હી-ગાંધીનગરના લોચાએ સુરતને ક્યાંય પાછળ રાખી દીધું છે—એવું ફક્ત સુરતીઓ જ નહીં, ગુજરાતભરના અને દેશભરના લોકો પણ કરી શકે છે.

કોરોનાકાળમાં માસ્કની જેમ આયુર્વેદિક ચીજવસ્તુઓનું બજાર પણ ઉંચકાયું છે. તેનો લાભ લઈને ખમણવાળા ‘આયુર્વેદિક ખમણ’નો એક પ્રકાર ઉમેરી શકે છે અથવા ‘બહુખમણા વસુંધરા’ એવી ગુર્જરભૂમિના સાહસિક દુકાનદારો ખમણના દરેક પ્રકાર આગળ ‘આયુર્વેદિક’ વિશેષણ ઔચિત્ય જોયા વિના લગાડી શકે છે, (જેમ ઘણા હોદ્દેદારોનાં નામની આગળ તેમની પાત્રતા જોયા વિના, કેવળ હોદ્દાની રૂએ માનનીય કે ઓનરેબલ લખવામાં આવે છે.) એવું થાય તો ટૂંક સમયમાં બજારમાં આયુર્વેદિક મરીવાળાં ખમણ, આયુર્વેદિક દહીં ખમણ, આયુર્વેદિક વાટી દાળનાં ખમણ, આયુર્વેદિક રસાદાર ખમણ—જેવાં નામ ઠેકઠેકાણે વાંચવા મળશે. પહેલાં દરેક વસ્તુની ‘ઑર્ગેનિક’ આવૃત્તિ બજારમાં મૂકવાની કોશિશ રહેતી હતી. હવે દરેકમાં, કમ સે કમ માર્કેટિંગ પૂરતો, આયુર્વેદનો વઘાર કરવાનું વલણ વધી શકે છે. 

સરેરાશ ભારતીયોને સંસ્કૃતમાં ‘આજે રવિવાર થયો’ એમ કહો તો પણ તેમના ચહેરા પર પવિત્ર શ્લોક સાંભળ્યા જેવો અહોભાવ પથરાઈ જશે. એવું જ ઘણાના મનમાં આયુર્વેદ માટે હોય છે. આયુર્વેદની ચિકિત્સાપદ્ધતિ વિશેના કોઈના અભ્યાસી ભાવની વાત નથી, પણ કેવળ આંખ મીંચીને હાથ જોડી દેવાની વૃત્તિ હોય તેમને સામે આયુર્વેદ છે કે આસારામ, તેનાથી ઝઝો ફરક પડતો નથી. આસારામથી માંડીને રામદેવ સુધીના ઘણા વેપારીઓ ધર્મ-યોગ-આયુર્વેદ-સંસ્કૃતિ-પરંપરા-સ્વદેશીની સાથે આયુર્વેદની ભેળ બનાવીને તેને સફળતાથી વેચી રહ્યા છે. આયુર્વેદમાં મોટા મોટા વિદ્વાનો થઈ ગયા-હજુ પણ કેટલાક વિદ્યમાન હશે. પણ અત્યારનો જમાનો ચરક-સુશ્રુતનો નહીં, બાબા રામદેવનો છે. તેમની ગુજરાતની કોઈ શાખાએ હજુ સુધી ખમણ બનાવવાની પહેલ કેમ નહીં કરી હોય? તે (વિવાદો સિવાયની) ગરમ વસ્તુઓ નથી બનાવતા એ જાણીએ છીએ, પણ આયુર્વેદિક, સ્વદેશી ખમણલોટનાં પેકેટ તો વેચી શકાય ને? કે એ ધંધામાં પણ કોઈ બહુરાષ્ટ્રીય કંપની ઝંપલાવે, પછી જ વિચારવાનું?

કેમય કરીને ગળે ન ઉતરી શકે એવા સરકારી દાવા હોંશેહોંશે ગળી જનારા ઘણાને ખમણ જેવી ખાણીપીણીની બાબતમાં દુનિયાભરની પૂછપરછ કરવાની ટેવ હોય છે. તેમાં પણ ‘આયુર્વેદિક ખમણ’ વાંચીને તેમનાં એન્ટેના ઊંચાં થઈ શકે છે. માટે આયુર્વેદિક ખમણનો અખતરો કરનારાએ આવા જિજ્ઞાસુઓના એલોપથિક—એટલે કે તત્કાળ અસર ઇચ્છતા, તત્કાળ જવાબ માગતા—સવાલો માટે તૈયાર રહેવું. એવા ઉત્સાહીઓ ‘સ્ટેચ્યુ ઑફ યુનિટી’માં ‘યુનિટી’ ક્યાં છે એવું પૂછે કે ન પૂછે, પણ આયુર્વેદિક ખમણમાં આયુર્વેદિક શું છે, તે જરૂર પૂછશે અને ભલું હશે તો પોતાનો આયુર્વેદપ્રેમ-કમ-આયુર્વેદજ્ઞાન દર્શાવવા માટે બે સૂચન પણ કરશે. કોઈ આકરા વળી ‘ખમણ તે વળી આયુર્વેદિક હોતાં હશે?’ એવો આત્યંતિક સવાલ-કમ-અભિપ્રાય વ્યક્ત કરી બેસશે. તેમને લેખના આરંભે સૂચવેલા જવાબથી સંતોષ નહીં થાય (કે શ્રમિકોનું ધ્યાન ન રાખવા છતાં અમિત શાહ ગૃહ મંત્રી હોઈ શકે, તો ખમણ આયુર્વેદિક કેમ ન હોઈ શકે?) એવા સંશયાત્માઓના મનનું સમાધાન કરવા માટે ‘આર્યાભિષેક—હિંદુસ્થાનનો વૈદરાજ’ જેવા કોઈ મહાગ્રંથનો હવાલો આપી શકાય છે. ભોગેજોગે કોઈ પાના નંબર પૂછી પાડે તો કહી શકાય કે ‘તમે એક વાર ઑર્ડર તો આપો, તમને એ જ પાનામાં ખમણ પૅક કરેલાં મળશે, બસ?’

તેમ છતાં કોઈ છાલ ન છોડે તો છેલ્લો વિકલ્પ તો છે જઃ આ ખમણ ખાધા પછી તમારે ઘણું પાણી પીવું પડશે (અથવા પાણી જ નહીં પીવું પડે) અને આયુર્વેદમાં લખ્યું છે કે જમ્યા પછી પાણી પીવું સારું (કે સારું નહીં). એ રીતે, તમે જ કહો, આ ખમણ આયુર્વેદિક થયાં કે નહીં? 

ભારત-ચીન વચ્ચે ઉત્તરી સરહદે લદ્દાખમાં થયેલા ઘર્ષણની વિગતો જાણવાનું નાગરિક તરીકે જરૂરી છે- સત્તાધીશો સંતોષકારક માહિતી આપતા ન લાગે ત્યારે તો ખાસ. સચ્ચાઈની શક્ય એટલી નજીક પહોંચવાના પ્રયાસ તરીકે આ સંકલન. વાતની શરૂઆત કરીએ જૂન ૨૦૧૭ના દોકલામથી. કેમ કે, વર્તમાન સંઘર્ષમાં ચીનનું જે વર્તન છે, તેનું સૌથી નજીકનું પગેરું દોકલામમાં મળે છે.

દોકલામ : દગલબાજી વિ. પ્રચારપ્રેમ

દોકલામ ભૂતાનનો હિસ્સો છે, ચીન તેની પર દાવો ધરાવે છે. ભારતનો દોકલામ પર કોઈ દાવો નથી. પણ દોકલામ પર ભૂતાનનો કબજો રહે, તેમાં ભારતનું હિત હતું. કારણ કે દોકલામ પર ચીનનો કબજો થાય, તો ઈશાન ભારતનાં ‘સેવન સિસ્ટર્સ’ તરીકે ઓળખાતાં રાજ્યોને બાકીના દેશ સાથે જોડતા સિલિગુડી કૉરિડોરના નાનકડા વ્યૂહાત્મક હિસ્સા (‘ચિકન્સ નેક’) પર ચીનનો ખતરો બહુ વધી જાય. ભૂતાન સાથે મૈત્રીસંબંધો-કરારોને કારણે તેને લશ્કરી મદદ કરવામાં પણ ભારતને કશી અડચણ ન હતી. 

અગાઉ દોકલામ વિસ્તારમાં ચીની સિપાહીઓ વર્ષે એકાદ-બે વાર આંટા મારી જતા હતા. પણ જૂન, ૨૦૧૭માં તેમણે દોકલામમાં ધામા નાખ્યા. એટલે ભારતનું સૈન્ય પણ ભૂતાનના—અને સાથોસાથ ભારતના—હિતની જાળવણી માટે દોકલામ પહોંચ્યું. બંને સૈન્યો ૭૨ દિવસ સુધી યુદ્ધ કર્યા વિના, સ્ટેન્ડ ઑફ કે ફેસ ઑફની સ્થિતિમાં આમનેસામને મંડાયેલાં રહ્યાં. દરમિયાન ભારત-ચીન વચ્ચે વાટાઘાટો ચાલુ રહી. છેવટે, ચીને પોતાનું સૈન્ય પાછું ખસેડ્યું. ભારતે પણ પોતાનું સૈન્ય પાછું ખસેડી લીધું. 

સ્ટેન્ડ ઑફની સમાપ્તિ પછી ભારતમાં એ મતલબનો પ્રચાર કરવામાં આવ્યો કે ચીનને આપણે હંફાવી દીધું. તેને ટક્કર આપી. જરાય નમતું ન જોખ્યું, ચીને પીછેહઠ કરવી પડી, વગેરે.. હકીકતમાં ચીને ચોક્કસ પોઇન્ટ પરથી સૈન્ય પાછું ખસેડ્યું, પણ બંને સૈન્યો પાછાં હઠી ગયા પછીથી, બાકીના દોકલામ વિસ્તાર પર કાયમી વર્ચસ્વ જમાવી દીધું. બાંધકામો બનાવ્યાં, રસ્તા બાંધ્યા, હેલિપેડ તૈયાર કર્યાં. એટલે દોકલામ ચીનના સકંજામાં આવી ગયું. તો વિચારો, સરવાળે જીત કોની થઈ?  

નિષ્ણાતોના મતે, ખંધા ચીને આ ઘટના પરથી એવો બોધપાઠ લીધો હશે કે ભારતના પ્રચારઘેલા વડાપ્રધાનને પ્રચારયુદ્ધમાં જીતનો સંતોષ આપી દેવામાં આવે, તો વાસ્તવિક જમીન પર ધાર્યું કરી શકાશે. એટલે કે, નાની પીછેહઠ માટે સંમત થવાથી મોટો ટુકડો હાંસલ કરી શકાશે.  ‘બે ડગલાં આગળ, એક ડગલું પાછળ’ એ આમ પણ ચીનની જૂની પદ્ધતિ છે, જે હજુ એટલી જ અસરકારતાથી વપરાઈ રહી છે. 

સારઃ ચીનની ‘પીછેહઠ’ની વાતો સાંભળીને, આખું ચિત્ર જોયા વિના કદી ઉત્સાહમાં ન આવી જવું. એ અચૂક તપાસી લેવું કે ચીનની નાની પીછેહઠની સામે આપણને વધુ મોટું નુકસાન તો નથી ને? એવું નુકસાન જે ચીન તો બતાવવા ન જ ઇચ્છે-આપણી પોતાની સરકાર પણ પોતાના રાજકીય ફાયદા ખાતર કે ગેરફાયદો અટકાવવા છુપાવી રહી હોય?

ચીની ચાલબાજીનો નવો મોરચો : લદ્દાખ

પૂર્વ લદ્દાખનો ૧૩ હજાર ફીટથી ૧૬ હજાર ફીટ ઊંચો બર્ફીલો, વિષમ પહાડી ઇલાકો. તેમાં વળી વધારાની કઠણાઈ એ છે કે ત્યાં ભારત-ચીન વચ્ચેની સરહદ નથી નકશા પર અંકાઈ કે નથી જમીન પર. ૧૯૬૨ના ભારત-ચીન યુદ્ધમાં ભારતની હાર થઈ હતી. ત્યાર પછીના દાયકાઓમાં એ સરહદ નક્કી કરવાના અનેક પ્રયાસ થયા. તેમાંના કેટલાક આગળ પણ વધ્યા. પરંતુ અંત સુધી પહોંચ્યા નહીં. ખરેખર તો ચીને તેમને પહોંચવા ન દીધા. પરિણામે પૂર્વ લદ્દાખમાં બંને દેશો વચ્ચેની વાસ્તવિક અંકુશ રેખા-લાઇન ઑફ એક્ચુઅલ કન્ટ્રોલ (LAC) કાલ્પનિક જ રહી. તેની સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા ન થઈ. તેના કારણે ચીનને મનમરજીના વિસ્તારો પર દાવા કરવા માટેનું મેદાન મોકળું રહ્યું. 

હજુ વર્તમાન ઘટનાક્રમમાં જતાં પહેલાં પૂર્વ લદ્દાખનાં કેટલાંક મહત્ત્વનાં સ્થળો વિશે અછડતી જાણકારી. 

DSDBO રોડ 

ઉપર આપેલા નકશામાં દેખાતી ભૂરી રેખા ભારતે સરહદ નજીક બાંધેલો રોડ દર્શાવે છે. તે  Darbuk અને Shyok (શ્યોક) ગામને છેક ઉપર દૌલતબેગ ઓલ્ડી (DBO) સાથે જોડે છે. લેહથી છેક બીજા ભારત-ચીન સરહદે દોલતબેગ ઓલ્ડી સુધીની અવરજવર માટે આ રસ્તો વ્યૂહાત્મક રીતે અત્યંત મહત્ત્વનો છે. ટૂંકમાં DSDBO તરીકે ઓળખાતો ૨૫૫ કિ.મી. લાંબો આ રોડ બંધાતાં ૧૯ વર્ષ થયાં. એક તો સરકારી કામ અને બર્ફીલા પહાડી વિસ્તારમાં રોડ બાંધવાનું કામ વર્ષમાં ચાર-પાંચ મહિના જ થઈ શકે. નરેન્દ્ર મોદી વડાપ્રધાન બન્યા ત્યાર પછી આ રોડનું કામ વધુ ઝડપી બન્યું. જુદી જુદી લંબાઈના આઠ પુલ ધરાવતો DSDBO રોડ લગભગ LACની સમાંતરે ચાલે છે. એ દૃષ્ટિએ પણ તેનું મહત્ત્વ ધોરી નસ જેવું છે. 

દૌલતબેગ ઓલ્ડી (DBO) 

છેક ઉપર કારાકોરમ ઘાટ પાસે આવેલું, હવાઈ પટ્ટી ધરાવતું ભારતનું છેલ્લું લશ્કરી થાણું છે. ત્યાંથી ચીનની સરહદ અને LAC સાવ નજીક છે. 

ગલવાન નદી અને ગલવાન વૅલી 

નદી, ખીણ અને પહાડીનો પ્રદેશ. DSDBO રોડ તેની પાસેથી પસાર થાય છે. ગલવાન વૅલી પ્રદેશને DSDBO રોડ સાથે જોડતા કેટલાક કડી-રસ્તા પણ બનાવવામાં આવ્યા છે. ગલવાન નદી અને ગલવાન વૅલીની પહાડી ઊંચાઈઓ પર ભારતીય સૈન્યનો કબજો વ્યૂહાત્મક સરસાઈ માટે જરૂરી છે. ચીનના કબજામાં રહેલા અક્સાઈ ચીન વિસ્તાર ઉપર પણ થોડો દાબ રાખવામાં પણ આ ઊંચાઈઓ ઉપયોગી નીવડે એવી છે.  બીજી તરફ, એ ઊંચાઈઓ પર ચીની સૈન્યનો કબજો DSDBO રોડને ખતરામાં મૂકી શકે છે. અત્યાર લગી ગલવાન વિસ્તાર શાંતિપૂર્ણ રહ્યો હતો. કેમ કે, ચીને આ વિસ્તાર પર સક્રિયપણે પોતાનો દાવો કર્યો ન હતો કે LACથી પોતાની હદના વિસ્તારમાં મોટા પાયે લશ્કરી હિલચાલ પણ કરી ન હતી. પરંતુ કેટલાક અભ્યાસીઓના મતે ભારતે જમ્મુ-કાશ્મીરને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ જાહેર કર્યા પછી અક્સાઈ ચીનને ભારતમાં સમાવવાની વાત કરી, તેના પગલે ભારતને વધુ આગળ વધતું અટકાવવા માટેની ચેતવણીરૂપ આ પ્રતિક્રિયા છે. અલબત્ત, આવાં હિંસક પગલાં પાછળ એક કરતાં વધુ કારણો જવાબદાર હોય છે. તેથી એક ને એક બે જેવું સમીકરણ તેમાં માંડી શકાતું નથી.

પેન્ગોન્ગ ત્સો ઉર્ફે પેન્ગોન્ગ લેક 

ઘણાં વર્ષો સુધી અજાણ્યું રહ્યું ને પછી ‘થ્રી ઇડિયટ્સ’ને કારણે જાણીતું બનેલું આ સરોવર હવે અણગમતાં કારણોસર સમાચારોમાં છે. પેન્ગોન્ગ લેક પાસે પણ બર્ફીલી પહાડી છે, જેમનાં જુદાં જુદાં ટોપકાં ફિંગર-૧થી માંડીને ફિંગર-૮ સુધીનાં નામે ઓળખાય છે. ભારતીય સૈન્ય ફિગર-૧ થી ફિંગર-૪ સુધીના વિસ્તાર પર કબજો ધરાવે છે, પરંતુ ભારતનો દાવો છેક ફિંગર-૮ સુધીના વિસ્તાર પર છે. ફક્ત દાવો જ નહીં, ભારતીય સૈન્યના જવાનો ફિંગર-૮ સુધી પેટ્રોલિંગ કરતા રહ્યા છે. આમ, દાવો ફક્ત શબ્દો પૂરતો મર્યાદિત નથી. જમીન પર તેની ‘બજવણી’ થતી રહી છે. ભારતીય સૈન્યનું છેલ્લું થાણું ફિંગર-૪ના વિસ્તારમાં છે.

હવે પછીનો ઘટનાક્રમ સૈન્યમાં અફસર તરીકે કામ કરી ચૂકેલા અને પછીનાં વર્ષોમાં બિઝનેસ સ્ટાન્ડર્ડમાં લખતા સંરક્ષણ નિષ્ણાત અજય શુક્લના બ્લોગ ajaishukla.blogspot.comમાં જે તે સમયે લખેલી જુદી જુદી પોસ્ટના તથા બીજા કેટલાક સમાચારો-અહેવાલોના આધારે.

પૂર્વ લદ્દાખમાં અંકાયેલી સરહદ ન હોવાથી, પેટ્રોલિંગ દરમિયાન એકબીજાના વિસ્તારોમાં જવાના બનાવોની નવાઈ નથી. પરંતુ એપ્રિલ,૨૦૨૦ના મધ્યમાં જે બન્યું તે વધારે ગંભીર હતું. એપ્રિલના ત્રીજા સપ્તાહથી ચીની પક્ષે સૈન્ય હિલચાલ શરૂ થઈ હતી. એપ્રિલના અંતમાં એ વિસ્તારમાં ચાઇનીઝ હેલિકોપ્ટરની ‘એક્ટિવિટી’ હોવાનું એર ચીફ માર્શલ ભદૌરિયાએ સ્વીકાર્યું હતું અને કહ્યું હતું કે ભારતીય વાયુદળ ‘જરૂરી કાર્યવાહી’ કરી રહ્યું છે (૨૩-૫-૨૦), જેનાં આખરી પરિણામ મે, ૨૦૨૦માં જોવા મળ્યાં.

મે ૫, ૨૦૨૦

આશરે પાંચેક હજાર ચીની સૈનિકોનું ધાડું લદ્દાખમાં પાંચ ઠેકાણે ઘૂસી આવ્યું. તેમાં ચાર ઠેકાણાં ગલવાન નદી પાસેના ઇલાકામાં અને એક પેનગોન્ગ લેકનો ઇલાકો. (બીજી ઘણી વિગતોની જેમ સૈનિકોનો આંકડો અજય શુક્લે આપેલો છે. કોઈ ઇચ્છે તો તેને ન માને. પરંતુ તેનાથી પાયાની વાસ્તવિકતામાં ખાસ ફરક પડતો નથી.) ગલવાન નદી પાસેના વિસ્તાર એવા હતા, જેના વિશે અત્યાર લગી કોઈ વિવાદ ન હતો. આ વખતે ત્યાં પણ ચીની સૈનિકો LACથી ભારતની હદમાં ત્રણ-ચાર કિલોમીટર સુધી આવી ગયા. થોડા કિલોમીટર ઘૂસી આવવાની કે કામચલાઉ કબજો જમાવવાની ગુસ્તાખી ચીની સૈનિકો ભૂતકાળમાં કરી ચૂક્યા છે. તે અનિચ્છનીય છતાં સાધારણ છમકલાં તરીકે ગણાતું હોય છે. પણ આ વખતે ત્રણ બાબતો નવી અને ચિંતાજનક હતીઃ 

૧) ગલવાન વિસ્તાર ઘણાં વર્ષોથી ચીની છેડછાડથી મુક્ત હતો. તે આ વખતે ચીની સૈન્યના નિશાન પર આવ્યો.

૨) સૈનિકોની સંખ્યા. આશરે પાંચ હજાર સૈનિકો. 

૩) ચીની સૈનિકોએ ખાઈઓ ખોદવાનું અને બંકરો બનાવવાનું શરૂ કર્યું. એટલે કે લાંબા ગાળાના સંરક્ષણ માટેની તૈયારી. સાથોસાથ, ચીની કબજાના વિસ્તારોમાં ભારે વાહનો અને તોપો પણ તહેનાત કરી.  ગલવાન નદી પાસેના પેટ્રોલિંગ પોઇન્ટ ૧૪ અને ગોગરા વિસ્તાર વચ્ચે સોએક તંબુ બાંધી દીધા. 

ઉપરાંત, પાંચમી મે પહેલાં ભારતીય જવાનો ફિંગર ૮ સુધી પેટ્રોલિંગ માટે જતા હતા. ત્યાર પછી ચીની સૈનિકો તેમને ફિંગર ૪થી જ અટકાવવા લાગ્યા. 

મે ૯, ૨૦૨૦

ચીને લદ્દાખની સાથોસાથ ઉત્તરી સિક્કિમમાં, સિક્કિમ-તિબેટ સરહદે ઘુસણખોરી કરી. આ વિસ્તારમાં સરહદ અંગે કોઈ વિવાદ કે મતભેદ નથી. છતાં આશરે ૨૦૦ ચીની સૈનિકો ભારતીય વિસ્તારમાં ચડી આવ્યા, કામચલાઉ ધોરણે કબજો જમાવ્યો. થોડા દિવસ પછી તે કબજો છોડીને પાછા જતા રહ્યા અને ચીનની હદમાં તંબુ તાણ્યા.

મે ૧૨/૧૩, ૨૦૨૦

પેનગોન્ગ લેક વિસ્તારમાં હજારો (આશરે પાંચેક હજાર) ચીની સૈનિકો આવી ગયા અને ફિંગર ૮ થી લઈને ફિંગર ૪ સુધીના ભારતીય હદમાં ગણાતા આશરે આઠ કિલોમીટર વિસ્તાર પર કબજો જમાવી દીધો.

૩૦ મે, ૨૦૨૦ સુધીમાં

ચીની સૈન્યે પોતાની પકડ મજબૂત બનાવવા માટે અને સંભવિત ભારતીય જવાબ સામે રક્ષણ માટે ખાઈઓ ખોદવા જેવી કામગીરી ચાલુ રાખી. ગલવાન વિસ્તારમાં ચાર ઠેકાણે અને પેન્ગોન્ગ લેકના ઉત્તરી કાંઠે ભારતની હદમાં ચીની સૈન્ય કોન્ક્રીટનાં બંકર બનાવતું હોવાનું સેટેલાઇટ તસવીરો થકી જાણવા મળ્યું. મળ્યું. ઉપરાંત, પેન્ગોન્ગ લેકના ઉત્તરી કાંઠે ફિંગર પાંચથી ફિંગર આઠ વચ્ચેનો આશરે ત્રણેક કિલોમીટરનો રસ્તો પણ ચીની સૈન્યે બનાવી દીધો અને પોતાની હદમાં બખ્તરિયાં વાહનો અને તોપો ગોઠવ્યાં, જે ભારતની હદમાં ઘૂસેલા ચીની સૈનિકોને મદદ પૂરી પાડી શકે. 

દરમિયાન, ભારતના સરકારી બયાનમાં સરહદે શાંતિ સ્થાપવાની પ્રતિબદ્ધતા વ્યક્ત કરવામાં આવી અને સૈન્ય નેતાઓ વચ્ચે થયેલી સમજૂતી પ્રમાણે વર્તી રહ્યું હોવાનું જણાવાયું. સાથોસાથ, ભારતના સાર્વભૌમત્વ અને રાષ્ટ્રીય સલામતી માટેની પ્રતિબદ્ધતા વ્યક્ત કરવામાં આવી. અહેવાલો પ્રમાણે, પરિસ્થિતિ તેનાથી વિપરીત હતી.

૩ જૂન, ૨૦૨૦

સંરક્ષણ પ્રધાન તરીકે રાજનાથ સિંઘે CNN News 18ને આપેલી એક મુલાકાતમાં સરહદી સ્થિતિને અત્યાર સુધી થયેલી અનેક તંગદિલી જેવી ગણાવી અને વર્તમાન સ્થિતિ વિશે તેમણે કહ્યું, “ફિલહાલકી જો ઘટના હૈ, યહ બાત સચ હૈ કિ ચીનકે લોગ ભી, ઉનકા દાવા હૈ કિ હમારી સીમા યહાં તક હૈ. ભારતકા યહ દાવા હૈ કિ હમારી સીમા યહાં તક હૈ. ઔર ઉસકો લેકર એક મતભેદ હુઆ હૈ ઔર અચ્છીખાસી સંખ્યામેં ચીનકે લોગ ભી આ ગયે હૈં. લેકિન ભારતને ભી અપની તરફસે જો કુછ ભી કરના ચાહિયે, ભારતને ભી કિયા હૈ.’ 

https://twitter.com/i/status/1267770926642290688

આ નિવેદનમાં દેખીતી રીતે જ રાજનાથ સિંઘે ચીનના સૈનિકોની ઘૂસણખોરીનો એકરાર કર્યો હતો. તેનો વિવાદ થયો. એટલે CNN News 18એ ઔપચારિક ખુલાસો કરતાં જણાવ્યું કે ‘સંરક્ષણ પ્રધાને તેમની વાતમાં પૂર્વી લદ્દાખનો ઉલ્લેખ કર્યો ન હતો.’ સરકારનું વાજું વગાડતી વેબસાઇટ opindiaએ મથાળું ચલાવ્યું, CNN News 18 withdraws fake news misquoting Defence Minister Rajnath Singh on Ladakh standoff. 

પણ ઉપર આપેલી લિન્કમાં ખુદ રાજનાથસિંઘના મોઢેથી સાંભળી લીધા પછી સમજાઈ જશે કે એકેય ખુલાસો કે opindiaનો બચાવ કેમ પોકળ છે. 

મતલબ એ થયો કે સરકારને જૂન ૩ના રોજ પરિસ્થિતિની જાણ હતી. રાજનાથસિંઘે કહ્યું પણ ખરું કે મિલિટરીના સ્તરે વાતચીત થઈ રહી છે અને ૬ જૂનના રોજ મિલિટરીના મોટા અફસરો વચ્ચે વાતચીત થવાની છે. રાજનાથસિંઘે કહ્યું, “ભારતકી એક નીતિ બહુત હી સ્પષ્ટ હૈ. ભારત દુનિયામેં કિસી ભી દેસકે સ્વાભિમાન પર ન ચોટ પહુંચાના ચાહતા હૈ, ન ભારત અપને દેસકે સ્વાભિમાન પર કિસી ભી સુરતમેં ચોટ બરદાશ્ત કર સકતા હૈ. બસ, સ્પષ્ટ નીતિ હૈ. ઇસસે જીસકો જો અર્થ નિકાલના હો, અર્થ નિકાલ લે.” રાજનાથ સિંઘ આ કહી રહ્યા હતા તે પહેલાંથી ચીની સૈન્ય ફિંગર ૮ અને ફિંગર ૪ વચ્ચેનો આઠેક કિલોમીટરનો વિસ્તાર કબજે કરીને બેઠું હતું. એ સિવાય ગલવાન નદીના વિસ્તારમાં પણ ભારતની હદમાં આવી ચૂક્યું હતું.

૬ જૂન, ૨૦૨૦

ભારતીય સૈન્યના લેહ કોર્પ્સ કમાન્ડર લેફ્ટનન્ટ જનરલ હરિન્દર સિંઘ તથા ચીની સૈન્યના મેજર જનરલ વચ્ચે ચુશુલ ખાતે વાતચીત થઈ. (સૈન્યમાં લેફ્ટનન્ટ જનરલનો હોદ્દો મેજર જનરલ કરતાં ઊંચો હોય છે.) ત્યારે ચીને ગલવાન નદીનો વિસ્તાર પોતાનો ગણાવ્યો. બંને અફસરો વચ્ચે કોઈ મુદ્દે એકમતી ન થઈ. એટલે ડેલિગેટ સ્તરની વાતચીત ચલાવવામાં આવી. તેમાં મતભેદનાં પાંચ ઠેકાણાં નક્કી થયાં: પેટ્રોલિંગ પોઇન્ટ ૧૪, પેટ્રોલિંગ પોઇન્ટ ૧૫, પેટ્રોલિંગ પોઇન્ટ ૧૭, પેન્ગોગ લેકનો ઉત્તરી કાંઠો અને ચુશુલ. (આવું અજય શુક્લના અહેવાલમાં છે. તેમાં ચુશુલનો ઉલ્લેખ કેમ હશે, તે સ્પષ્ટ થતું નથી) ચીને ગલવાન ખીણ પ્રદેશમાં કેટલાંક એવાં ઊંચાં સ્થળો પર કબજો જમાવ્યો કે જ્યાંથી DSDBO રોડ પર નજર અને જાપ્તો રાખી શકાય. 

એ સિવાય સિક્કિમમાં નકુ લા અને ઉત્તરાખંડમાં લિપુ લેખમાં ચીની સૈન્યે સતત હરકતો ચાલુ રાખી, જે ધ્યાન બીજે વાળવાની તરકીબ પણ હોઈ શકે. 

૧૩ જૂન, ૨૦૨૦

સૈન્ય વડા જનરલ નરવણેએ કહ્યું કે ગલવાન વિસ્તારમાંથી ભારતીય અને ચીની સૈન્યના તબક્કાવાર ડિસએન્ગેજમેન્ટની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ ચૂકી છે. બંને દેશો વચ્ચેની લશ્કરી મંત્રણાઓ ઘણી ફળદાયી રહી અને સમય જશે તેમ સ્થિતિ સુધરતી જશે. આ પ્રક્રિયા માટે તેમણે બંનેમાંથી એકેય પક્ષ માટે પીછેહઠ શબ્દ વાપરવાનો ઇન્કાર કર્યો હતો અને કહ્યું કે ડિસએન્ગેજમેન્ટ શબ્દ જ યોગ્ય છે. તેની શરૂઆત ઉત્તરે ગલવાન વિસ્તારમાંથી થઈ છે. પેન્ગોન્ગ લેકના ઉત્તરી પ્રદેશ વિશે તેમણે કશી ટીપ્પણી કરી નહીં. 

https://indianexpress.com/article/india/india-china-troops-disengagement-galwan-6457738/

આ યાદ રાખજો. કારણ કે આજે ૨૪ જૂને પ્રગટ થયેલા સમાચારમાં પણ લગભગ આવી જ વાત છે. અલબત્ત, તે સત્તાવાર જાહેરાત નથી. આજના અહેવાલમાં જણાવ્યા પ્રમાણે, ડિસએન્ગેજમેન્ટ માટે સૈદ્ધાંતિક સંમતિ થઈ છે. હજુ સુધી ચોક્કસ ટાઇમટેબલ નક્કી થયું નથી.

https://indianexpress.com/article/india/india-china-border-disengagement-galwan-faceoff-6472274/

૧૬ જૂન, ૨૦૨૦

ભારતીય સૈન્યે સવારે જાહેર કર્યું કે “ગલવાન વૅલી વિસ્તારમાં ડીએસ્કેલેશન પ્રોસેસ (સૈન્યોની સામસામી મુકાબલાની સ્થિતિમાંથી પાછા હટવાની પ્રક્રિયા) દરમિયાન ગઈ કાલે રાત્રે હિંસક સંઘર્ષ થયો હતો. તેમાં બંને પક્ષને હાનિ પહોંચી છે. ભારતીય પક્ષે થયેલી જાનહાનિમાં એક અફસર અને બે જવાનનો સમાવેશ થાય છે. બંને પક્ષના વરિષ્ઠ લશ્કરી અધિકારીઓ હાલમાં સ્થળ પર વાટાઘાટો દ્વારા પરિસ્થિતિ થાળે પાડવાની કોશિશ કરી રહ્યા છે.”

“During the de-escalation process under way in the Galwan Valley, a violent face-off took place yesterday night with casualties on both sides. The loss of lives on the Indian side includes an officer and two soldiers. Senior military officials of the two sides are currently meeting at the venue to defuse the situation.” (સૈન્યના નિવેદનમાંથી)

એ દિવસે મોડી સાંજે ભારતીય સૈન્ય તરફથી બીજું નિવેદન જારી કરવામાં આવ્યું. તેમાં જણાવાયું હતું કે “સંઘર્ષના સ્થળે ફરજ અદા કરતી વેળા ૧૭ ભારતીય જવાનો ગંભીર રીતે ઘાયલ થયા હતા અને ઊંચાઈ પર શૂન્યથી પણ ઓછા તાપમાનના સંપર્કમાં આવતાં, તે ઇજાનો ભોગ બનીને મૃત્યુ પામ્યા છે. આ સાથે સંઘર્ષમાં માર્યા ગયેલાઓની કુલ સંખ્યા ૨૦ થઈ છે…ગલવાન ખાતે, જ્યાં ૧૫/૧૬ની રાત્રે સંઘર્ષ થયો હતો ત્યાં, ભારતીય અને ચીની સૈન્યો ડિસએન્ગેજ થઈ ચૂક્યાં છે.”

“17 Indian troops who were critically injured in the line of duty at the stand-off location and exposed to sub-zero temperatures in the high altitude terrain have succumbed to their injuries, taking the total that were killed in action to 20... Indian and Chinese troops have disengaged at the Galwan area where they had earlier clashed on the night of 15/16 June 2020.” (સૈન્યના નિવેદનમાંથી)

નોંધઃ લશ્કરી નિવેદનોમાં ‘માર્ટિયર્ડ’ નહીં, ‘કિલ્ડ’ જ લખાયેલું છે. એટલે અહીં કોઈએ રાજકીય હેતુ ને રાજકીયહિતપ્રેરિત  છાપાંની વ્યાવસાયિક હરીફાઈમાંથી ચગાવાયેલી ‘ફૂંકી માર્યા વિ. શહીદ થયા’ની સ્યુડો-દેશભક્તિ છાંટવા આવી પડવું નહીં—સિવાય કે એવા ‘દેશભક્તો’ નિવેદન તૈયાર કરનાર ભારતીય સૈન્યને પણ દેશવિરોધી ગણતા હોય. 

ધીમે ધીમે ચીની સૈનિકોના ઘાતકીપણાની વિગતો બહાર આવી. ભારતીય સૈનિકો કરતાં ચીની સૈનિકોની સંખ્યા ઘણી વધારે હતી. બંદૂક વિનાની હિંસક લડાઈમાં ચીન સૈનિકો બધી હદો વટાવી ગયા. તેમણે ખીલા બાંધેલા સળીયા વડે ભારતીય સૈનિકો પર હુમલા કર્યા અને તેમને નદીના ઠંડાગાર પ્રવાહમાં ફેંકી દીધા હોવાના અહેવાલો પણ આવ્યા. મૃતકો ઉપરાંત બીજા ઘણા ભારતીય સૈનિકોને ગંભીર નહીં એવી ઇજાઓ પણ પહોંચી. ખંધા ચીને તો રાબેતા મુજબ પોપટપાઠ ચાલુ રાખ્યો કે “ભારતીય સૈનિકો સોમવારે બે વાર ચીનની સરહદમાં ઘૂસી આવીને ચીની સૈનિકો પર હુમલો કર્યો. અમે કડક વિરોધ નોંધાવ્યો છે, પણ તનાવ ઘટાડવા માટેનું કામ ચાલુ છે.” દેખીતી રીતે જ ચીન જૂઠું બોલતું હતું. તે ઘૂસણખોરી કરીને પછી પોતે આક્રમણખોરને બદલે આક્રમણનો ભોગ બનનાર તરીકે રજૂ થતું હતું.

આ સંઘર્ષમાં ચીનના સૈનિકો પણ માર્યા ગયાના સમાચાર પણ આવ્યા. દરમિયાન, જીવલેણ સંઘર્ષ પછી પણ અગાઉની સ્થિતિમાં ફરક પડ્યો નહીં. ફિંગર ૮ થી ફિંગર ૪ વચ્ચેના આઠેક કિલોમીટરના પ્રદેશમાં ચીની સૈનિકો ઘૂસેલા રહ્યા. એ સિવાય પેટ્રોલિંગ પોઇન્ટ ૧૫, પેટ્રોલિંગ પોઇન્ટ ૧૭ અને ગલવાન વૅલીના વિસ્તારમાં જાપ્તો રાખી શકાય એવી ઊંચાઈ પર પણ ચીની સૈનિકોનો કબજો રહ્યો. (અજય શુક્લની માહિતી પ્રમાણે)

૧૮ જૂન, ૨૦૨૦

હિંસક ઝપાઝપી દરમિયાન દસ ભારતીય જવાનો કેદ પકડાયા હતા. તેમને સંઘર્ષ પછીની લશ્કરી અને રાજદ્વારી વાટાઘાટોના પરિણામે પાછા સોંપવામાં આવ્યા. અલબત્ત, સૈનિકો કેદ પકડાયા હતા તેની જાણ તેમને છોડવાની જાહેરાત વખતે જ થઈ. આ સમાચાર પણ ૨૦ જૂને આવ્યા. 

https://indianexpress.com/article/india/india-china-border-news-galwan-valley-soldiers-return-6465893/

૧૯ જૂન, ૨૦૨૦

વીસ સૈનિકોની શહીદીને કારણે મોટો હોબાળો થયો. નબળા વિપક્ષોને પણ ટાઢા પાડવા પડે એવી સ્થિતિ પેદા થઈ. એટલે વડાપ્રધાને વીડિયો કૉન્ફરન્સિંગ દ્વારા ઑલ પાર્ટી મિટિંગ યોજી. મિટિંગના આરંભે તેમણે કહ્યું, 

‘…દેશકી એક એક ઈંચ જમીનકી, દેશકે સ્વાભિમાનકી રક્ષા કરેગા. ભારત સાંસ્કૃતિક રૂપસે એક શાંતિપ્રિય દેશ હૈ. હમારા ઇતિહાસ શાંતિકા રહા હૈ. ભારતકા વૈચારિક મંત્ર હી રહા હૈઃ લોકાઃ સમસ્તાઃ સુખીના ભવન્તુ......હમ કભી કીસીકો ઉકસાતે નહીં હૈ લેકિન અપને દેશકી અખંડતા ઔર સંપ્રભુતાકે સાથ સમજૌતા ભી નહીં કરતે. જબ ભી સમય આયા હૈ હમને દેશકી અખંડતા ઔર સંપ્રભુતાકી રક્ષા કરનેમેં અપની શક્તિકા પ્રદર્શન કિયા હૈ. અપની ક્ષમતાઓંકો સાબિત કિયા હૈ. ત્યાગ ઔર તિતિક્ષા હમારે રાષ્ટ્રીય ચરિત્રકા હિસ્સા હૈ લેકિન સાથ હી વિક્રમ ઔર વીરતા ભી ઉતના હી હમારે દેશકે ચરિત્રકા હિસ્સા હૈ. મૈં દેશકો ભરોસા દિલાના ચાહતા હું હમારે જવાનોંકા બલિદાન વ્યર્થ નહીં જાયેગા. હમારે લિયે ભારતકી અખંડતા ઔર સંપ્રભુતા સર્વોચ્ચ હૈ ઔર ઇસકી રક્ષા કરનેસે હમેં કોઈ રોક નહી સકતા. ઇસ બારેમેં કિસીકો જરા ભી ભ્રમ યા સંદેહ નહીં હોના ચાહિયે. ભારત શાંતિ ચાહતા હૈ લેકિન ભારત ઉકસાને પર હલ હાલમેં યથોચિત જવાબ દેનેમેં સક્ષમ હૈ. ઔર હમારે દિવંગત શહીદ વીર જવાનોંકે વિષયમેં દેશકો ઇસ બાત કા ગર્વ હોગા કે વે મારતે મારતે મરે હૈં.’

આવી ગળી ગળી ને બડી બડી વાતો પછી મિટિંગનું સમાપન કરતાં તેમણે કહ્યું, ‘સાથીયોં, પૂર્વી લદ્દાખમેં જો હુઆ ઉસકો લેકર આપને રક્ષામંત્રીજી ઔર વિદેશમંત્રીજીકો સુના ભી ઔર પ્રેઝન્ટેશનકો ભી દેખા. ન વહાં કોઈ હમારી સીમામેં ઘુસ આયા હૈ, નહીં કોઈ ઘુસા હુઆ હૈ ન હી હમારી કીસી પોસ્ટ કોઈ દૂસરે કે કબજેમેં હૈ લદ્દાખમેં હમારે બીસ જાંબાઝ શહીદ હુએ પર જિન્હોને ભારતમાતાકી તરફ આંખ ઉઠાકર દેખા થા ઉનકો સબક સીખાકર ગયે.’ 

https://www.facebook.com/watch/live/?v=195668575058713&ref=watch_permalink

વડાપ્રધાનનો આ દાવો દેખીતી રીતે જ વિસંગતીથી ભરેલો હતો. તેમના દાવા પ્રમાણે આપણી સીમામાં કોઈ ઘુસી આવ્યું ન હોય કે હજુ ઘૂસેલું ન હોય, તો હિંસક ઝપાઝપીમાં ભારતના વીસ જવાનો શહીદ થયા હોય-દસ જવાનો પકડાઈને પછી છૂટ્યા હોય એવું શી રીતે બને? તેમ છતાં વડાપ્રધાન આવું કહેતા હોય તો તેના બે સંભવિત અર્થ થાયઃ 

૧) ચીની સૈન્ય ભારતીય સીમામાં નહીં, ભારતીય સૈન્ય ચીની સીમામાં ઘૂસ્યું હતું. 

૨) ચીન હાલમાં જે વિસ્તારોનો કબજો ધરાવે છે તે ભારતીય હદમાં નથી. એટલે કે એ વિસ્તારો ચીની હદમાં હોવાનો દાવો ભારતને માન્ય છે.

વડાપ્રધાને તો તેમની રાબેતા મુજબની શૈલીમાં જુમલો ગબડાવ્યો અને વિપક્ષોને લાઇનમાં કરી દીધા. પણ તેમના જુમલાનાં અણધારેલાં અર્થઘટનો મોટા પાયે ચર્ચાનો અને ચિંતાનો વિષય બન્યાં. એટલે વક્તૃત્વકળા માટે વખણાતા વડાપ્રધાનના આ નિવેદન પછી સરકારે બે પાનાંનો ખુલાસો જારી કરવો પડ્યો. તેમાં ભારતની સરહદની સ્થિતિ સ્પષ્ટ કરવામાં આવી. અલબત્ત, યાદી સરકારી હોય એટલે એમ થોડી કહે કે ‘સાહેબ તો કહે...તમારે બહુ મન પર લેવું નહીં.’? એટલે તેમાં એવું કહેવામાં આવ્યું કે કેટલાક લોકોએ વડાપ્રધાનના  નિવેદનનું અવળચંડું (મિશ્ચિવિયસ) અર્થઘટન કર્યું છે. હકીકતમાં, અર્થઘટન અવળચંડું નહીં, વિધાન આપવડાઈભર્યું હતું. 

૧૯૬૨માં પંડિત નહેરુએ કરેલી ભૂલની વાતો કરી કરીને આટલે પહોંચેલા ભાજપ અને નરેન્દ્ર મોદી પોતે જ એ ભૂલનો બોધપાઠ ભૂલી જાય, તે ઇતિહાસની વક્રતા અને વડાપ્રધાનની વાસ્તવિકતા. બોધપાઠ લેવા માટે ૧૯૬૨ દૂર પડતું હોય તો ૨૦૧૭-દોકલામ હતું જ. તેમાંથી પણ વડાપ્રધાને કશો બોધપાઠ લીધો હોય એવું લાગ્યું નથી.

ઉલટું, તેમની પ્રચલિત છબી પ્રમાણે, શહીદોના સમાચારોની શાહી સુકાય તે પહેલાં, ૨૦ જૂને બિહારમાં ચૂંટણીપ્રચારના ભાગરૂપે, વીડિયો દ્વારા ગરીબકલ્યાણ રોજગાર અભિયાનનો પ્રારંભ કરતાં તેમણે કહ્યું,

“દેશ તો સેના પે ગર્વ કરતા હી હૈ, પર આજ મૈં જબ બિહારકે લોગોંસે બાત કર રહા હું તો મૈં ગૌરવકે સાથ ઇસ બાત કા જિક્ર કરનાચાહુંગા કે યે પરાક્રમ બિહાર રેજિમેન્ટકા હૈ. હર બિહારીકો ઇસકા ગર્વ હોતા હૈ ઔર જિન વીરોંને દેશકે લિયે બલિદાન દિયા હૈ ઉનકે પ્રતિ નમન કરતા હું ઔર બિહારકે ભી હમારે સાથી જિન્હોંને બલિદાન દિયા હૈ ઉનકે પ્રતિ મૈં અપને શ્રદ્ધાસુમન અર્પણ કરતા હું ઔર ઉનકે પરિવારજનોંકો ભી આજ જબ બિહારસે બાત કર રહા હું તો વિશ્વાસ દિલાના ચાહતા હું કે દેસ આપકે સાથ હૈ, દેશ સેનાકે સાથ હૈ, દેશ ઉસકે ઉજ્જવલ ભવિષ્યકે લિયે કૃતસંકલ્પ હૈ.”  https://youtu.be/5lmofK5JM7c

આ ભાષણમાં જેમને બિહાર રેજિમેન્ટના શહીદોના નામે બેશરમીભર્યો ચૂંટણીપ્રચાર ન દેખાય, તેમણે એકાંતમાં શાંતિથી બેસીને નરેન્દ્ર મોદી વિશે નહીં, પોતાના વિશે જરા વિચાર કરવો રહ્યો. 

દેશ પ્રત્યે સાચો ભાવ ધરાવતા સૌએ દેશભક્તિના નામે માહિતી છુપાવવાની નેતાઓની અને પ્રસાર માધ્યમોની તરકીબોથી સાવધાન રહેવા જેવું છે. સત્તાધીશો ઉપરાંત માહિતી છુપાવનારાના કે ખોટેખોટો પાનો ચડાવનારાના મુખ્ય બે પ્રકાર છેઃ 

૧) સરકારપ્રેમીઓ, જે સરકાર અને દેશ વચ્ચેનો ફરક ધરાર સમજવા માગતા નથી, સરકારની ટીકાને દેશની ટીકા સમજે છે અને દેશહિત કરતાં સરકારહિતને ઊપર મુકે છે. 

૨) દેશભક્તિનો સ્વાંગ ધરીને રજૂ થતા ધંધાદારીઓ, જે માને છે કે આવું બધું બહુ વેચાય અથવા આવું બધું કરવાથી આપણો દેશભક્ત તરીકે છાકો પડી જાય. તેના જોરે ધંધાકીય હરીફાઈમાં બહુ ફાયદો થાય. 

ઘણા ધંધાદારીઓ સરકારપ્રેમી પણ હોય છે. એટલે તેમના માટે ‘એક પંથ, દો કાજ’ જેવું થાય છે. 

આ ઉપરાંત એક નાનો વર્ગ એવો પણ છે, જે વડાપ્રધાનની ગફલતો બરાબર સમજતો હોવા છતાં, તેમની પ્રગટ ટીકા કરવા ઇચ્છતો નથી. તે ભક્તો નથી. પણ તેમને લાગે છે કે આવા વખતે સરકાર સાથે ઊભા રહેવું જોઈએ. પોતાની આવી માન્યતાની પોકળતા કે નક્કરતા ચકાસવા માટે તેમણે પોતાની જાતને એક જ સવાલ પૂછવાનો છેઃ તેમની આ ભાવના બીજી કોઈ સરકાર હોત, તો પણ આવી જ હોત? 

***

આટલી લાંબી કથા છતાં ચીનની દાંડાઈનાં કારણોથી માંડીને વ્યૂહાત્મક રીતે કેવાં પગલાં લેવાની જરૂર હતી તથા ચીનના આર્થિક બહિષ્કારથી કેટલો ફરક પડશે—એવા ઘણા મુદ્દાની ચર્ચા બાકી રહે છે. પરંતુ અત્યારે આટલું પૂરતું છે. 

છેલ્લે કેટલાક નોંધવાલાયક મુદ્દા અને પૂછવાલાયક સવાલ 

મૂળ પોસ્ટ પછીનો ઉમેરો 

તા. ૨૫ જૂન

સમાચાર પ્રમાણે ચીને ભારત-ચીન સરહદના છેલ્લા ભારતીય લશ્કરી મથક દૌલતબેગ ઓલ્ડીથી 30 કિલોમીટર દૂર, ડેસ્પાંગ પાસે વાય-જંક્શન તરીકે ઓળખાતા હિસ્સામાં સૈનિકો અને ભારે વાહનો સાથે ઘૂસણખોરી કરી છે. વાય-જંક્શન LACથી ભારતીય હદમાં આવેલું છે. ધોરી નસ જેવા DSDBO રોડ પર આવતા એક લદ્દાખી ગામથી તે સાત કિલોમીટર દૂર છે અને ભારતીય સરહદની 18 કિ.મી. અંદર. 

https://indianexpress.com/article/india/india-china-border-line-of-actual-control-closer-to-strategic-dbo-chinese-army-attempts-ingress-via-depsang-plains-6474740/

(૧૭-૫-૨૦)