Tuesday, September 27, 2016
ડહાપણની દાઢનો દુખાવો
આજકાલ વિચિત્ર સમય ચાલે છે. વડાપ્રધાનની મોટા
ભાગની નીતિઓના ટીકાકાર રહેલા લોકોને પાકિસ્તાન મુદ્દે તેમનું સમર્થન કરવાનો પ્રસંગ
આવ્યો છે, જ્યારે વડાપ્રધાનની ફિલ્મી ડાયલોગબાજીને તેમનું સામર્થ્ય માની બેઠેલા
લોકો વિચારી રહ્યા છે કે આ શું થઇ ગયું? આ એ જ
માણસ છે કે તેમનો થ્રી-ડી હોલોગ્રામ?
અગાઉનું પુનરાવર્તન કરીને પણ કહેવાનું થાય કે
પાકિસ્તાન સાથેના સંબંધોના મુદ્દે વડાપ્રધાનની વર્તમાન નીતિને સમર્થન આપવામાં
તેમના ટીકાકારોને કશો ખચકાટ થવો જોઇએ નહીં (જો તે એમની નીતિના ટીકાકાર હોય તો). જેમનું
મગજ ઠેકાણે હોય—એટલે કે એક યા બીજા રાજકીય પક્ષને ગિરવે મુકાયેલું ન હોય—તે
સહેલાઇથી સમજી શકશે કે પાકિસ્તાન સાથે યુદ્ધ છેડી દેવું, એ કોઇ રીતે ઇચ્છનીય
વિકલ્પ નથી. કેટલાંક યુદ્ધોથી ટૂંકા ગાળે તબાહી ને લાંબા ગાળે શાંતિ સ્થપાય છે,
એવું ઇતિહાસના કેટલાક દાખલા ટાંકીને પુરવાર કરી શકાતું હોય તો પણ નહીં. કેમ કે,
આવા દાખલા નિયમ નહીં, અપવાદ હોય છે. માટે, યુદ્ધખોર માનસિકતા ન દેખાડવાની નીતિ
વડાપ્રધાને અપનાવી હોય તો તેમને ટેકો આપવો પડે. તેમની ટીકા કરનારાને સમજાવવા પણ
પડે કે ભાઇ, યુદ્ધ એ મોબાઇલ પર મફતિયા રમવાની ગેમ નથી. એમ યુદ્ધ ન થાય.
પરંતુ ખરી મુશ્કેલી વડાપ્રધાનના સમર્થકોની છે—ખાસ
કરીને એવા સમર્થકોની, તેમાંથી ઘણા અત્યારે આઘાતમાં છે. તેમણે ધારેલું કે જે હિંદુહૃદયસમ્રાટ
નેતાએ મણિનગર વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં ત્યારના પાકિસ્તાની વડા પરવેઝ મુશર્રફની ખબર લઇ
નાખી હતી (બોલીને જ વળી), એ દેશના વડાપ્રધાન તરીકે તો પાકિસ્તાનીઓને તેમના ઘરમાં
ઘુસીને મારશે. આવી માન્યતા ને અપેક્ષા માટે તેમનો વાંક પણ કેટલો કાઢવો? એક તો ભક્તહૃદય. ઉપરથી સાહેબ પોતે જ બધી હદો
વટાવીને પાકિસ્તાનનો વિરોધ કરતા હોય ને પાનો ચઢાવતા હોય. એ વખતે સ્થાનિક
મુસ્લિમોને પણ પાકિસ્તાનની હરોળમાં બેસાડીને તેમનો એકડો કાઢી નાખવાનો હોય-તેમની
ન્યાયની લડતની ક્રૂર ઉપેક્ષા કરવાની હોય. ત્યારે મિંયા મુશર્રફનો ઉપયોગ કરી
લેવામાં શો વાંધો? ભારતવિરોધી
લાગણીનો ઉપયોગ પાકિસ્તાનના નેતાઓ પોતાના સ્વાર્થ માટે કરી શકતા હોય, તો
પાકિસ્તાનવિરોધી લાગણીનો ઉપયોગ ભારતીય નેતા પોતાના સ્વાર્થ માટે કેમ ન કરી શકે?
પરંતુ હવે વડાપ્રધાન તેમના હોદ્દાની ગંભીરતાને
શોભે એવાં નિવેદન કરે છે. ત્યારે તેમના જ ભૂતકાળના પ્રચારના આધારે તેમને સુપરમેન
ધારી બેઠેલા લોકોને છેતરાયાનો અનુભવ થાય છે. તેમને લાગે છે, જાણે સુપરમેન હવામાં
ઉડવાને બદલે પાણીમાં બેસી ગયો. એટલે તેમની પ્રતિક્રિયા આઘાતની અથવા આઘાતમિશ્રિત
રોષની છે. તે ખુલ્લેઆમ વ્યક્ત પણ થઇ રહ્યો છે. બીજો વર્ગ એવો હતો, જે યુપીએના
શાસનથી કંટાળીને અને તેની સરખામણીમાં નરેન્દ્ર મોદીએ બતાવેલાં સપનાં પર આશા
બાંધીને તેમનો મતદાર બન્યો. એવા વર્ગને પણ નિરાશાનો અનુભવ થઇ રહ્યો છે—અને એ માટે
તેમણે કાશ્મીર કટોકટી સુધી રાહ નથી જોઇ. મોંઘવારી અને કાળાં નાણાંથી માંડીને બીજા
અનેક મોરચે વડાપ્રધાન બનતાં પહેલાં નરેન્દ્ર મોદીએ જે દાવા કર્યા હતા, તે બોદા
પુરવાર થયા છે.
તે દાવા કરતા હતા, ત્યારે ‘આ દાવા અવાસ્તવિક છે’ એવી
ટીકા કરાનારાને ‘મોદીદ્વેષી’ ગણી
લેવાતા હતા. પરંતુ હવે નરેન્દ્ર મોદી દાવા મુજબનો એકેય ચમત્કાર કરી શક્યા નથી,
એવું ઝાઝા કકળાટ વગર સ્વીકારી લેવાય છે અને તેનાં તાર્કિક કારણ આપવાનો પ્રયાસ થાય
છે. ભારત જેવા વિશાળ અને આર્થિક સહિતની સમસ્યાઓથી ગ્રસ્ત દેશમાં ચમત્કારો શક્ય
નથી. એટલે ચમત્કારિક ઝડપે બદલાવ ન આવે, એમાં નરેન્દ્ર મોદીનો વાંક નથી. પણ તેમનો
વાંક લોકોને ચમત્કારોની જૂઠી આશા આપીને, બદલામાં મત ઉઘરાવી લેવાનો છે. ગુજરાતીમાં
એને છેતરપીંડી કહેવાય. રાજકારણમાં એ બહુ સામાન્ય છે. બધા પક્ષો એ કરે છે. નરેન્દ્ર
મોદી તેમાં વિશેષ પ્રતિભાશાળી છે. એટલે તે બહોળું ભક્તવૃંદ અને અનુયાયીવર્ગ ધરાવે
છે.
તેમના ભક્તવૃંદમાં કેટલાક એકદમ રીઢા કંઠીબંધા છે.
કોઇ પણ સ્થિતિની જેમ અત્યારે પણ તે આક્રમક બચાવ માટે પ્રવૃત્ત થઇ ગયા છે. હવે તે
વડાપ્રધાનના રાજદ્વારી શાણપણ પર ઓવારી જાય છે. રાતોરાત તેમને વ્યૂહાત્મક સંયમ
(સ્ટ્રેટેજિક રીસ્ટ્રેઇન્ટ)નું મહત્ત્વ સમજાયું છે અને તે બીજાને સમજાવવા લાગી
પડ્યા છે. એટલું જ નહીં, તે હવામાં મહેણાં મારે છે કે ‘વડાપ્રધાનના
ટીકાકારોને તો ટીકાની ટેવ પડી. પહેલાં યુદ્ધની વાતો કરતા હતા ત્યારે પણ ટીકા ને
હવે યુદ્ધ નથી કરતા ત્યારે પણ ટીકા.’ આ રીઢી
પ્રજાતિ એ હકીકત ન સમજવાનો ડોળ કરે છે કે ટીકા વડાપ્રધાનના વર્તમાન ઠરેલપણાની
નહીં, તેમનાં બેવડા ધોરણની અને તે વિશે કશો અફસોસ કે પસ્તાવો વ્યક્ત ન કરવાની થઇ
રહી છે.
શું વડાપ્રધાન કે શું તેમના ટીકાકારો, ભૂતકાળની
ભૂલમાંથી શીખવું એ દરેકનો મૂળભૂત અધિકાર છે. એક વાર કે અનેક વાર ખોટું કર્યું હોય,
એટલે ભવિષ્યમાં ફક્ત સાતત્ય ખાતર તેનું પુનરાવર્તન કરવું એ શાણપણ નથી. એ દૃષ્ટિએ
વડાપ્રધાને અગાઉ પાકિસ્તાનનું શું કરવું જોઇએ, એ વિશે બેફામ નિવેદનબાજી કરી હોય
અને તેના ભરપૂર રાજકીય લાભ ખાટ્યા હોય, તેમ છતાં સત્તા પર આવ્યા પછી તે
જવાબદારીપૂર્વક વર્તે તો તે આનંદની વાત છે. પરંતુ તે અને તેમના ભક્તો એવી અપેક્ષા
રાખતા હોય કે વડાપ્રધાન હવે યોગ્ય રીતે વર્તે છે, એટલે ભૂતકાળનાં કોઇ નિવેદન માટે
તે ઉત્તરદાયી નથી, તો એ તેમની સમજ નહીં, ભક્તિ છે. ગુજરાતની મુસ્લિમવિરોધી હિંસા
વખતે પણ, ઘા પર મલમપટ્ટીના પ્રયાસ કર્યા વિના કે એવા પ્રયાસોને મદદરૂપ થયા વિના,
એક તબક્કે અચાનક નરેન્દ્ર મોદીએ ‘વિકાસ’ની દિશામાં મોરો ફેરવી દીધો. પછી એવો પ્રચાર શરૂ
થયો કે ‘હવે એકની એક વાત ક્યાં સુધી કરશો. જૂનું ભૂલીને
આગળ વધો. મુવ ઓન.’
વાત સાચી. આગળ તો વધવું જ પડે, પણ ભૂતકાળમાં
કરેલી લીલાઓનું શું? એના
વિશે કમ સે કમ અફસોસની લાગણી તો અસરકારક રીતે વ્યક્ત કરવી પડે કે નહીં? કમ્યુનિકેશનના નિષ્ણાત ગણાતા વડાપ્રધાનની જીભ એ
વખતે કેમ ઝલાઇ જાય છે? પાકિસ્તાન
સાથે યુદ્ધ નથી કરતા, એ સારું જ છે. પણ ટ્વિટર પર એવો ટહુકો તો કરી દો કે ‘અગાઉ મેં જે આક્રમકતાની વાતો કરી, તેમાં
કોંગ્રેસવિરોધનું રાજકારણ અને વિપક્ષમાં હોવાનો ઉત્સાહ ભળેલાં હતાં.’ (‘અંગત
મહત્ત્વાકાંક્ષા ભળેલી હતી’, એવા
પ્રામાણિક એકરારની અપેક્ષા તો લોકોએ પણ છોડી દીધી છે.) પોતાના વાજામાંથી નવા ને
કાનને રાહત પહોંચાડે એવા સૂર કાઢતી વખતે એટલું તો કહેવું પડે કે ‘વર્ષો સુધી જે વાજું વગાડ્યે રાખ્યું તે ખોટું
હતું ને એનો અહેસાસ હવે થઇ રહ્યો છે.’
વડાપ્રધાનને ‘દેર સે
આયે, દુરસ્ત આયે’નો એકરાર છાજે કે ‘મેરી મરજી’ની
ટપોરીગીરી, એ તેમના ભક્તોએ વિચારવાનું છે.
Monday, September 26, 2016
પુસ્તક પ્રતિબંધ : શબ્દ વિરુદ્ધ સત્તા
અભિવ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય માટે જાણીતા અને
દુનિયાભરમાં લોકશાહી મૂલ્યોની ઠેકેદારીનો દાવો કરતા અમેરિકામાં સપ્ટેમ્બરનું
છેલ્લું અઠવાડિયું ‘પ્રતિબંધિત પુસ્તક સપ્તાહ’ તરીકે ઉજવાય છે. આમ જુઓ તો તે લોકશાહી ને આઝાદીનું જ
પરિણામ છે, પણ અમેરિકા જેવા દેશમાં મોટી સંખ્યામાં પુસ્તકો પર પ્રતિબંધ મૂકાય કે એ માટેના
નિષ્ફળ પ્રયાસ કરવામાં આવે, એ પણ વાસ્તવિકતા છે. અમેરિકાના લાયબ્રેરી એસોસિએશનની
વેબસાઇટ પરથી આવાં પુસ્તકોની યાદી વાંચતાં સવાલ થાય : આ ‘વાંધાજનક’ લાગેલાં
પુસ્તકોની યાદી છે કે ક્લાસિક પુસ્તકોની?’ જેમ
કે, ધ એડવેન્ચર્સ ઓફ હકલબેરી ફીન (માર્ક ટ્વેઇન), કેચ-૨૨ (જોસેફ હેલર), ફોર
હુમ ધ બેલ ટોલ્સ (અર્નેસ્ટ હેમિંગ્વે), ગોન વિથ ધ વિન્ડ (માર્ગારેટ મિશેલ), મોબી
ડીક (હર્મન મેલવિલ), ટુ કિલ અ મોકિંગબર્ડ (હાર્પર લી)... આ યાદી ઘણી લાંબી છે ને તેમાંથી ઘણાં પુસ્તકો પર યાદગાર ફિલ્મો બની છે. છતાં, કોઇ
એક તબક્કે થોડા કે ઘણા લોકોને આ પુસ્તકો સામે વાંધો પડ્યો હતો અને તેમણે આ પુસ્તકો
પર પ્રતિબંધ આણવાના સફળ-નિષ્ફળ પ્રયાસ કર્યા.
પુસ્તક પ્રતિબંધ જેવો વિષય ગુજરાત અને
ગુજરાતી પુસ્તકો માટે ‘પરદેશી’ ગણવા જેવો નથી. થોડાં વર્ષ પહેલાં ભૂતપૂર્વ ભાજપી નેતા જસવંતસિંઘે લખેલા
પુસ્તક ‘ઝીણા : ઇન્ડિયા, પાર્ટિશન ઇન્ડીપેન્ડન્સ’ પર ગુજરાત સરકારે પ્રતિબંધ મૂકી દીધો હતો. કારણ? નરેન્દ્ર
મોદીના મુખ્યમંત્રીપદ હેઠળની ગુજરાત સરકારને લાગ્યું હતું કે આ પુસ્તકમાં સરદાર
પટેલની અણછાજતી ટીકા કરવામાં આવી છે. મુશ્કેલી ફ્કત એટલી જ હતી કે પ્રતિબંધ
ફટકારતાં પહેલાં આ દળદાર પુસ્તક વાંચવાની પ્રાથમિક તસ્દી સરકારે લીધી ન હતી. આવાં
પગલાં પાછળ રાજકારણ સિવાય ભાગ્યે જ બીજું કંઇ કારણ હોય છે. સરદારને ‘પટેલ’ તરીકે
સીમિત કરી દેવાની માનસિકતા ધરાવતા કેટલાક લોકોની પ્રેરણાથી કે ‘સરદારનું
અપમાન એટલે ચરોતરનું અપમાન’ એવી ભાવનાથી વલ્લભ વિદ્યાનગરમાં આ પુસ્તકવિરોધી
દેખાવો થયા હતા. સ્વાભાવિક છે કે ત્યાં પણ કોઇએ આ બધું કરતાં પહેલાં પુસ્તક
વાંચવાની જરૂર જોઇ ન હતી. (વલ્લભ વિદ્યાનગર જે રીતે વલ્લભ વિદ્યાઉદ્યોગનગર બની
ગયું છે, તે જોતાં એવી અપેક્ષા પણ શી રીતે રખાય?)
રાજકારણથી જ પ્રેરાઇને રાજીવ ગાંધીએ
સલમાન રશદીના ‘ધ સેતાનિક વર્સીસ’
પર પ્રતિબંધ મૂકી દીધો હતો. શાહબાનુ કેસની જેમ ‘સેતાનિક
વર્સીસ’નો પ્રતિબંધ પણ મુસ્લિમ મતબેંકને રીઝવવાનો--અને સરવાળે મુસ્લિમોમાં રહેલા
પ્રગતિશીલ વર્ગને હાંસિયામાં ધકેલીને રૂઢિચુસ્તોને પ્રોત્સાહન આપનારો પુરવાર થયો.
આ પ્રતિબંધની કમાલ એ હતી કે રાજીવ ગાંધીએ પુસ્તક આવે, વંચાય ને તેની સામે વાંધો વ્યક્ત
થાય તે પહેલાં, તેની પર ‘પ્રીએમ્પ્ટિવ’ પ્રતિબંધ મૂકી દીધો હતો. ઉપરથી એવી દલીલ પણ કરી હતી કે આ પ્રતિબંધ પુસ્તકના
હિતમાં છે. વર્ષો પછી જયપુર લિટરેચર ફેસ્ટિવલમાં રશદીનું આવવાનું છેલ્લી ઘડીએ રદ
થયું, ત્યારે પ્રતિબંધ-માનસિકતાની યાદ ફરી તાજી થઇ.
જેમ્સ લેઇને શિવાજીનું ચરિત્ર લખ્યું
ત્યારે બાળ ઠાકરેના શિવસૈનિકોએ પુસ્તક સામે ભારે તોફાન મચાવ્યું. પુસ્તકનો જવાબ
પુસ્તકથી આપવાની ક્ષમતા કે વૃત્તિ ન હોવાથી, તેમણે દુર્લભ દસ્તાવેજો-પુસ્તકો
ધરાવતી પૂણેની ભાંડારકર ઇન્સ્ટિટ્યુટમાં તોડફોડ મચાવી અને તેમને પોતાના સાંસ્કૃતિક
વારસાની કેટલી કદર છે તે દર્શાવી આપ્યું. આઝાદી પહેલાં કેથરિન મેયોએ લખેલા
ભારતદ્વેષી પુસ્તક ‘મધર ઇન્ડિયા’ને ગાંધીજીએ ‘ગટર ઇન્સ્પેક્ટરનો રીપોર્ટ’ ગણાવ્યું હતું અને તેની સામે શાબ્દિક વિરોધ થયો હતો.
એ વખતે અંગ્રેજ સરકારને બોમ્બ બનાવવાની રીત આલેખતાં પુસ્તકોથી માંડીને સામ્યવાદી
વિચારધારાનાં પુસ્તકો સામે વાંધો પડતો હતો ને તેમની પર તત્કાળ પ્રતિબંધ મૂકી
દેવાતો હતો. રાજકીય અને સામાજિક ક્રાતિકારી નરસિંહભાઇ ઇશ્વરભાઇ પટેલે ‘વનસ્પતિની
દવાઓ’ જેવા છેતરામણા નામે બોમ્બ બનાવવાની ‘રેસિપી’ આપી હતી. એ અંગ્રેજ સરકારને પચી નહીં, તો ‘ભઠ્ઠી’ નામે
સામ્યવાદી નવલકથા ઉપર પણ સરકારે પ્રતિબંધ મૂકી દીધો હતો.
પીપલ્સ બુક હાઉસ દ્વારા પ્રકાશિત, ચંદ્રભાઇ
ભટ્ટની આ નવલકથાની લાંબા સમય પછી નવી આવૃત્તિ બહાર પડી. એ નિમિત્તે ધનવંત ઓઝાએ
લખ્યું હતું,‘સાહિત્યના ઇતિહાસમાં મેક્સિમ ગોર્કી કૃત ‘‘મધર’’ (મા) જેવી ક્રાંતિકારી સામ્યવાદી
આંદોલનની મહાકથાઓ વિશ્વ સાહિત્યના નભોમંડળમાં પ્રશિષ્ટ નવલકથા લેખે જો પ્રકાશે છે, તો
આપણા ચંદ્રભાઇની ‘‘ભઠ્ઠી’’નું ગુજરાતના સાહિત્ય વ્યોમમાં એવું જ મહત્ત્વનું સ્થાન છે.’
આઝાદી પછી ‘ભઠ્ઠી’ જેવી
નવલકથાઓ પ્રકાશિત થઇ શકી,
પણ કેટલીક બાબતોમાં સેન્સરશીપની કડકાઇ ચાલુ રહી.
મહારાષ્ટ્ર-ગુજરાત અલગ પડ્યાં તે પહેલાં, મુંબઇ રાજ્યમાં મુખ્ય મંત્રી મોરારજી દેસાઇ પણ તેમના
રૂઢિચુસ્ત વલણ માટે જાણીતા અને નામીચા હતા. સાદગી, પ્રામાણિકતા અને ગાંધીવાદની
બીજાને સતત વાગ્યા કરે એવી અણીઓ ધરાવતા મોરારજીભાઇએ આલ્બર્ટો મોરેવિઆ કૃત ‘વુમન
ઓફ રોમ’ના ગુજરાતી અનુવાદ ‘સ્ત્રી’ સામે અદાલતી કાર્યવાહીનો હુકમ આપ્યો હતો. પુસ્તકનો અનુવાદ કરનાર જયાબહેન
ઠાકોરને વર્ષ ૨૦૧૧માં વિખ્યાત સાહિત્યકાર રજનીકુમાર પંડ્યાની સાથે મળવાનું થયું, ત્યારે
તેમણે આ કેસ વિશે વાત કરી હતી.
રવાણી પ્રકાશન ગૃહના તારાચંદ રવાણી, ધનવંત
ઓઝા, જયંતિ દલાલ જેવા લોકોએ વિશ્વની ક્લાસિક કૃતિઓ ગુજરાતીમાં આણવાનો પ્રશંસનીય
પ્રયાસ કર્યો, તેના ભાગરૂપે ‘વુમન ઓફ રોમ’ની પસંદગી કરવામાં આવી. અંગ્રેજીમાં એમ.એ. થયેલાં, ત્યારે ૩૦ વર્ષનાં જયાબહેને એ કામ
સ્વીકાર્યું. પરંતુ પુસ્તકના બન્ને ભાગ પ્રકાશિત થયા પછી કોઇ પ્રાથમિક શિક્ષકે
પુસ્તકમાંથી કેટલાક ફકરા ટાંકીને મુખ્ય મંત્રી મોરારજી દેસાઇને ફરિયાદ કરતો પત્ર
લખ્યો. મોરારજીભાઇએ તપાસ કરવાને બદલે સીધો અદાલતી કાર્યવાહી કરવાનો હુકમ અમદાવાદના
કલેક્ટર લલિતચંદ્ર દલાલને આપ્યો. દલાલે જયાબહેનને મળવા બોલાવ્યાં અને કહ્યું કે
પુસ્તકમાંથી કેટલાક ફકરા અને વાક્યો કાઢી નાખો, તો આ બઘું આગળ વધતું અટકાવી શકાય
તેમ છે.
 |
| Jaya Thakor/ જયાબહેન ઠાકોર |
જયાબહેને તેમાં સંમત થવાને બદલે, દલાલને
સંદર્ભ સમજાવ્યો અને પુસ્તકમાં કોઇ પણ પ્રકારનો ફેરફાર કરવાની ના પાડી. ત્યાર પછી
દલાલે કાર્યવાહી આગળ વધારી નહીં, પણ મહાગુજરાત આંદોલનમાં તેમની બદલી થતાં, તેમના
સ્થાને આવેલા કલેક્ટર હીરડીયા પર ફરીથી દબાણ આવ્યું હશે. એટલે સરકાર વતી ચાર જણ પર
કેસ માંડવામાં આવ્યો : પુસ્તકનો પહેલો ભાગ છાપનાર (વિખ્યાત વાર્તાકાર અને
વડોદરામાં પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ ધરાવતા) કિશનસિંહ ચાવડા, અમદાવાદમાં પુસ્તકનો બીજો ભાગ
છાપનાર નવભારત પ્રેસ, અનુવાદિકા જયાબહેન ઠાકોર અને પ્રકાશક તારાચંદ રવાણી.
આ કેસમાં ઉમાશંકર જોશી સહિતના
સાહિત્યકારોએ અદાલતમાં જુબાની આપી અને અશિષ્ટતા-શિષ્ટતા-કળા વચ્ચેનો ભેદ સ્પષ્ટ
કરી આપ્યો. તેની વિગતો આવતા સપ્તાહે.
Friday, September 23, 2016
માણસના અવાજની લગભગ અસલ જેવી નકલ : વેવનેટ
‘આવાઝકી દુનિયાકે
દોસ્તોં’ --આ શબ્દપ્રયોગ વિચારતાં
રેડિયોના કાર્યક્રમોની દુનિયા અને ઉદ્ઘોષકો-શ્રોતાઓ વચ્ચેની સંબંધસૃષ્ટિ તાજી
થાય. સ્માર્ટ ફોનના જમાનામાં ‘માલિક’નો ટાઇપ કરેલો નહીં, પણ બોલાયેલો ‘હુકમ’ ઝીલતાં અને ખપજોગી વાત
કરી જાણતાં વિવિધ સહાયકો ‘આવાઝકી દુનિયા’નો જ વિસ્તાર છે.
માણસ અને મશીન એકબીજા સાથે વાતો કરે અને મશીન તેને જેટલું
પઢાવ્યું હોય તેટલું નહીં, પણ પોતાની મેળે
બોલી શકે--એ સંશોધકોની બહુ જૂની કલ્પના રહી છે. પરંતુ કમ્પ્યુટર દ્વારા પેદા
કરાયેલા અવાજ કૃત્રિમતાનો અમીટ ઠપ્પો ધરાવે છે. જૂના વખતની વિજ્ઞાનકથા આધારિત
ફિલ્મોથી માંડીને કી-બોર્ડ જેવાં વાદ્યોમાં કમ્પ્યુટર કે રોબોટનો અવાજ ત્રૂટક અને
માણસને બદલે મશીન બોલે છે એવું પહેલી જ તકે જાહેર કરી દેનારો હતો. ત્યાર પછી
માણસના અવાજમાં વિવિધ શબ્દોનું ભંડોળ રેકોર્ડ કરીને, તેમાંથી મશીન પાસે જુદાં જુદાં વાક્યો બોલાવવાનું પ્રચલિત બન્યું. તેનું સૌથી ‘દેશી’ ઉદાહરણ રેલવે સ્ટેશન પર થતી ટ્રેનોની અવરજવર વિશેની જાહેરાતો છે. તેમાં
ટ્રેનના નામ-નંબર-પ્લેટફોર્મ નંબરથી માંડીને આવવા-જવાના સમય જેવી અનેક વિગતોના
ટુકડા અગાઉથી સાગમટે રેકોર્ડ કરી દેવાય છે. પછી જરૂર પ્રમાણે એ ટુકડાને જોડીને
અર્થપૂર્ણ વાક્ય બનાવવામાં આવે છે. પરંતુ એ વાક્ય ‘પ્રસારિત’ થતું હોય ત્યારે
તેની કૃત્રિમતા ઉડીને આંખે વળગે--કે કાનને વાગે--એવી હોય છે.
માણસનો અવાજ પેદા કરવાની નહીં, પણ માણસના રેકોર્ડ થયેલા શબ્દોમાંથી ઇચ્છિત વાક્યો બનાવવાની ટેક્નોલોજી ‘સ્પીચ સિન્થેસીસ’ તરીકે ઓળખાય છે. વધારે ટેક્નિકલ નામ છે TTS (ટેક્સ્ટ ટુ
સ્પીચ) આ ટેક્નોલોજી આદર્શ કરતાં ઘણી દૂર એ રીતે હતી કે તેમાં ઇનપુટના ‘કૂવા’માં હોય, એટલું જ આઉટપુટના
‘હવાડા’માં આવે. ધારો કે ગુલઝાર જેવા કોઇના અવાજમાં એક
હજાર શબ્દો રેકોર્ડ કરાવી દીધા હોય અથવા અમિતાભ બચ્ચનની એક ફિલ્મના બધા સંવાદનો
શબ્દેશબ્દ છૂટો પાડી દેવામાં આવે તો?
એટલા શબ્દોની
મર્યાદાની અંદર તેમના અવાજમાં કોઇ પણ વાક્ય બોલાવી શકાય--એવું વાક્ય, જે એ કદી બોલ્યા જ ન હોય. છતાં અવાજ તો તેમનો
અસલ જ રહે. પરંતુ એ શબ્દભંડોળની બહારનો એક પણ શબ્દ એ અવાજમાં બોલાવી શકાય નહીં.
પહેલી નજરે સહેલી અને અકસીર લાગતી આ ટેક્નોલોજી વિશે જરા
વધારે વિચારતાં સમજાશે કે શબ્દ ભલે એક હોય, પણ વાક્યે વાક્યે તે જુદી રીતે,
જુદા ભાવ અથવા
વજન સાથે બોલાતો હોય છે. માણસનું વાક્ય મશીન જેવું લાગતું નથી, તેમાં ભાવની ભૂમિકા બહુ અગત્યની છે. રેકોર્ડ થઇ
ચૂકેલા શબ્દના ભાવમાં ફેરફાર ન કરી શકાય, એટલે અવાજ અસલ હોવા છતાં, આખું વાક્ય
કૃત્રિમ લાગે. તેનો રસ્તો કાઢવા માટે શબ્દો ઉપરાંત તેના ઉચ્ચારની લઢણ જેવી વિગતોનો
સંગ્રહ કરવાની પદ્ધતિ અપનાવવામાં આવી. ત્યાર પછી કોઇ પણ વાક્ય બનાવવાનું થાય, ત્યારે મશીન પાસેથી શબ્દોની પસંદગી ઉપરાંત
ભાવની-ઉચ્ચારની ઢબની પસંદગી પણ કરાવી શકાય, એ શક્ય બન્યું. ‘પેરામેટ્રિક TTS’ તરીકે જાણીતી આ પદ્ધતિ એક
ડગલું આગળ હોવા છતાં, તેના થકી સાંભળવા
મળતા અવાજની ગુણવત્તા વધારે કૃત્રિમ લાગતી હતી. બેઠેબેઠા શબ્દોને બદલે તેમાં ભાવ ઉમેરવાની પ્રક્રિયા વધી, એમાં છેવટના પરિણાની કૃત્રિમતા પણ વધી.
આમ, મશીન પાસેથી લગભગ
માણસ જેવા અવાજમાં ધાર્યું બોલાવવાનો મામલો થોડો ગુંચવાયેલો ને થોડો અટકી પડેલો
જણાતો હતો. ત્યાં ગયા સપ્તાહે ‘ગુગલ’ની આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સ પર કામ કરતી કંપની ‘ડીપમાઇન્ડ’ની એક જાહેરાત મથાળાંમાં ચમકી. આ કંપનીએ શબ્દોને અવાજમાં ફેરવતી વખતે
કૃત્રિમતાનો જે પ્રશ્ન ઊભો થાય છે,
તેને દૂર કરવા
માટે આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સની મદદ લીધી.
એ માટે ‘ડીપમાઇન્ડ’ના સંશોધકોએ ‘વેવનેટ’/Wavenet નામે ક્રાંતિકારી
સોફ્ટવેર વિકસાવ્યું છે. અગાઉની ટેક્નોલોજીમાં પહેલાં માણસ પાસેથી શબ્દો
બોલાવીને તેની ‘બેન્ક’ બનાવવામાં આવતી હતી. તેમાંથી શબ્દો કે અક્ષરો
છૂટા પાડીને, માણસના અવાજમાં
નવાં વાક્યો બનાવી શકાતાં હતાં. મૂળભૂત રીતે એ ‘કોપી-પેસ્ટ’નું સુધરેલું
સ્વરૂપ થયું, જ્યારે ‘વેવનેટ’નો અભિગમ સર્જન કરવા જેવો છે. તેમાં પણ માણસના અવાજની જરૂર પડે છે--અવાજને
પ્રયોગશાળામાં ‘પેદા’ કરાતો નથી. પરંતુ માણસ દ્વારા બોલાયેલા શબ્દો
કે અક્ષરોનો સંગ્રહ કરવાને બદલે, માણસના અવાજનાં
મૂળભૂત મોજાંનું જ વિશ્લેષણ કરવામાં આવે છે. એટલે તેમાં ફક્ત શબ્દો કે અક્ષરો જ
નહીં, બોલનારના ચઢાવઉતાર, લઢણો, શ્વાસોચ્છવાસ સહિતની અઢળક બારીક વિગતો કમ્પ્યુટર નોંધે છે. આટલું ઝીણું
કાંતવું આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સ વિના અશક્ય છે. કેમ કે, આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સ ધરાવતાં કમ્પ્યુટર
પાસે પ્રચંડ સંગ્રહક્ષમતા અને વિશ્લેષણક્ષમતા હોય છે. (આ જ ‘ડીપમાઇન્ડ’ કંપનીની આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સ સીસ્ટમે ચેસ કરતાં પણ પેચીદી ગણાતા ‘આલ્ફાગો’ રમતમાં વર્લ્ડ ચેમ્પિયન ખેલાડીને હરાવી દીધો હતો, એ સમાચાર બહુ જૂના નથી.)
લેખિત શબ્દોને અવાજમાં ફેરવવા માટે ‘વેવનેટ’નો અભિગમ મૂળગામી છે. તે શબ્દો કે અક્ષરોને નહીં, અવાજના મૂળભૂત ઘટકોને પકડે છે અને તેનું
વિશ્લેષણ કરીને પુષ્કળ માહિતીનો સંગ્રહ કરે છે. આ કામ કેટલી બારીકીથી થાય છે, તેનો એક નમૂનો ‘ડીપમાઇન્ડ’ના બ્લોગ પર
આપવામાં આવ્યો છે. આ ટેક્નોલોજીમાં અવાજની પ્રત્યેક સેકંડનું નહીં, એક-એક મિલી સેકન્ડનું એટલે કે એક સેકન્ડના
હજારમા ભાગનું વિશ્લેષણ અને અંકન (રેકોર્ડિંગ) કરવામાં આવે છે. આ કામ ભારે
કૂથાવાળું છે. ફક્ત એક જ સેકન્ડના રેકોર્ડિંગનાં ૧૬ હજારથી પણ વધારે સેમ્પલ મળે
છે. એટલું જ નહીં, એ દરેક સેમ્પલ
તેની આગળનાં બધાં સેમ્પલ સાથે સીધો સંબંધ ધરાવે છે. કારણ કે માણસ જ્યારે બોલે છે
ત્યારે તેના માટે તો એ સળંગ, અવિરત પ્રક્રિયા
છે. એટલે વિશ્લેષણ કરતી વખતે પૂર્વાપર સંબંધ સમજવો જરૂરી બને છે. એક મિલી સેકન્ડના
સેમ્પલનો સ્વતંત્ર રીતે ભાગ્યે જ કશો અર્થ નીપજી શકે, પણ તેને આગળનાં બધાં સેમ્પલના સંદર્ભે સમજવામાં
આવે, તો તે અર્થપૂર્ણ બની રહે.
કોઇ પણ ધ્વનિનું એક સેકન્ડના ૧૬ હજાર કે વધુ ટુકડામાં
વિશ્લેષણ કરતી અને માહિતી મેળવતી આ ટેકનોલોજી ફક્ત બોલાયેલા શબ્દોને નહીં, સંગીત સહિતના કોઇ પણ અવાજને ‘સમજી’ શકે છે. આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સની કમાલ એ છે કે અઢળક માહિતીના સંગ્રહના આધારે
તે નવી માહિતી ‘પેદા’ કરી શકે છે. સિતારના સંગીતનાં અઢળક રેકોર્ડિંગ તેને
‘આપવામાં’ આવે, તો તેમાંથી એ પોતાની રીતે ‘મૌલિક’ સંગીત સર્જી શકે છે. ‘ડીપમાઇન્ડ’ના સંશોધકોએ જાહેર કર્યું છે કે ‘વેવનેટ’ના ઝીણવટભર્યા દ્વારા વિશ્લેષણના પ્રતાપે હવે શબ્દને અવાજમાં ફેરવવાથી મળતું
પરિણામ અસલ સાથે ૫૦ ટકા જેટલું સામ્ય ધરાવે છે, જે બહુ મોટી સિદ્ધિ ગણાય. અંગ્રેજી અને ચીની મેન્ડેરિન ભાષાનાં વાક્યોનાં આ
રીતે પેદા કરાયેલાં સેમ્પલ અને મશીને સર્જેલા પિયાનોસંગીતના નમૂના બ્લોગ પર
મૂકવામાં આવ્યા છે.
આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સ અને ટેક્સ્ટ-ટુ-સર્ચના સંગમે અનેક રોમાંચકારી સંભાવનાઓ જગાડી છે. કુમાર સાનુએ ગાયેલું કોઇ ગીત કિશોરકુમારના
અવાજમાં કે લતા મંગેશકરે ગાયેલું કોઇ ગીત ગીતા દત્તના અવાજમાં સાંભળવા મળે એ ટેકનોલોજીની
દૃષ્ટિએ હવે વિજ્ઞાનકથાનો નહીં, એકાદ દાયકા દૂરના
ભવિષ્યનો મામલો લાગે છે.
Wednesday, September 21, 2016
દાદરો કે લિફ્ટ?
(બોલ્યુંચાલ્યું માફ)
પગથીયાં ચઢું કે ન ચઢું? આવો હેમ્લેટ સવાલ ઘણા શહેરીઓને વારંવાર મૂંઝવે છે. તેમનો અંતરાત્મા કહે છે, ‘હે જીવ, તારી ત્રણ-ચાર મણની કાયાને જરા કષ્ટ આપ, તો ભલું થવા માટે તારે આવતા જન્મની રાહ નહીં જોવી પડે. આ જન્મમાં જ તારું ભલું થશે. ડાયેટિશ્યન જોડે જવું નહીં પડે, જિમના રૂપિયા બગાડવા નહીં પડે, ડાયેટ કોક પીવી નહીં પડે ને મોંઘાદાટ સલાડ ખાવાં નહીં પડે. વિચાર છોડ અને કર્મ કર. લિફ્ટ છોડ ને દાદરા ચઢ.’
પગથીયાં ચઢું કે ન ચઢું? આવો હેમ્લેટ સવાલ ઘણા શહેરીઓને વારંવાર મૂંઝવે છે. તેમનો અંતરાત્મા કહે છે, ‘હે જીવ, તારી ત્રણ-ચાર મણની કાયાને જરા કષ્ટ આપ, તો ભલું થવા માટે તારે આવતા જન્મની રાહ નહીં જોવી પડે. આ જન્મમાં જ તારું ભલું થશે. ડાયેટિશ્યન જોડે જવું નહીં પડે, જિમના રૂપિયા બગાડવા નહીં પડે, ડાયેટ કોક પીવી નહીં પડે ને મોંઘાદાટ સલાડ ખાવાં નહીં પડે. વિચાર છોડ અને કર્મ કર. લિફ્ટ છોડ ને દાદરા ચઢ.’
પરંતુ અંતરાત્માના અવાજ સાંભળનારની ભારતમાં કેવી દશા થાય છે, તે ૧૯૪૮ની ૩૦ જાન્યુઆરીએ ભારતવર્ષના લોકોએ જોઇ
લીધું. એમ પાછા આપણા લોકો હોશિયાર વિદ્યાર્થી. તરત શીખી ગયા કે આ રસ્તે ન જવાય.
એટલે તેમણે પહેલાં તપાસ કરી : અંતરાત્માને ફિક્સ ડિપોઝીટમાં મૂકવાથી વ્યાજ-બ્યાજ
મળે ખરું? ખબર પડી કે નાણાંકીય
વ્યવહારમાં એની ખાસ કશી કિંમત નથી. એને વેચવાની ને ગીરવે મૂકવાની અનેક વ્યવસ્થાઓ
છે, પણ એને વણવપરાયેલો છતાં
હેમખેમ રાખીને નાણાંકીય ફાયદો મેળવવાની કોઇ સ્કીમ જડી નહીં. ત્યારથી અંતરાત્માના
અવાજનું વજન ભાજપની વરિષ્ઠોની સમિતિના સભ્યો જેવું થઇ ગયું : લખવામાં નામ મોટું, પણ વ્યવહારમાં કશું ઉપજે નહીં.
દાદરા અને લિફ્ટના દ્વિભેટે ઉભેલો માણસ અંતરાત્માની અસલિયત
વિશે વિચારવાનું શરૂ કરે તે પહેલાં જ તેના બહિરાત્માનો અવાજ શરૂ થઇ જાય છે, ‘હે જીવ (હા, ભારતમાં આધ્યાત્મિક પરંપરા મજબૂત હોવાથી, સંબોધનો આવી રીતે જ થાય), જન્મ્યો ત્યારે
તારું વજન શેરમાં હતું. પછી તું મણમાં ગયો ને હવે ટન ભણી ધસી રહ્યો છું. તારું
જીવનધ્યેય પ્રગતિ અને વિકાસ છે--અને તું ચતુર નાગરિક હોવાને કારણે જાણે છે કે
ભારતમાં શ્રમ કરનાર શોષાય છે ને શ્રમ કરાવનાર કમાય છે. લાંબા રસ્તા લેનાર પાછળ રહે
છે ને ટૂંકા રસ્તા અપનાવાર આગળ નીકળી જાય છે. તો પછી હે ત્રણ-મણીયા, તું પણ દાદરા ચઢવાનો ને પરસેવા પાડવાનો મોહ
છોડીને, લિફ્ટનો શરણે જા. એમાં જ
તારું હિત છે. એમાં જ તારી પ્રગતિ છે.’
કેટલાક બહિરાત્માઓમાં પણ ‘આધ્યાત્મિક’નો પેટાપ્રકાર
હોય છે. તે દેહધારીને ભોગવાદના રસ્તે ચડાવવાનો આભાસ આપ્યા વિના, પૂરી સાત્ત્વિકતાથી કહે છે,‘જો ઇશ્વરે ઇચ્છ્યું હોત કે તારે દાદરા જ ચઢવા, તો તેમણે લિફ્ટ ને લિફ્ટનો શોધનાર બનાવ્યાં ન
હોત ને એસ્કેલેટર પણ શોધ્યાં ન હોત. ઇશ્વર તને મણમાંથી સવા છ શેર બનાવવા ઇચ્છતા
નહીં હોય. એટલે તારી કારકિર્દીને આપે કે ન આપે, પણ તને લિફ્ટ આપી છે. એની ઉપેક્ષા અને અવગણના કરવી, એ દૈવી ડીઝાઇનનું અવમાન છે. આ સંસારના નાવનું
સુકાન તું ઇશ્વરના હાથમાં સોંપ અને દાદરા ચઢવાનું કષ્ટ લેવાને બદલે, ઇશ્વરીય પ્રસાદ જેવી લિફ્ટનો ઉપયોગ કર. શ્રી
રામચંદ્ર જે રીતે લંકા પહોંચ્યા, એ જ રીતે લંકાથી
પાછા અયોધ્યા ન જઇ શક્યા હોત? પણ તેમણે પુષ્પક
વિમાનનો ઉપયોગ કર્યો. તું પણ મિથ્યા શ્રમનો મોહ ટાળ અને લિફ્ટનો ઉપયોગ કર. એમ
કરતાં તને જરા પણ ખચકાટ થતો હોય તો,
લિફ્ટના કારણે
તારો જેટલો સમય બચ્યો હોય, એટલા સમય માટે
તું ઉપર જઇને હરિસ્મરણ કરજે. બસ?’ એેસ્કેલેટર હોય ત્યારે તે કહે છે,‘ઇશ્વરેચ્છા વિના પાંદડું પણ હાલતું નથી એ તને
ખબર છે. અહીં તો આખેઆખો દાદરો હાલે ને ચાલે છે. તો પછી તેને ઇશ્વરેચ્છા ગણીને તેને
અનુસરવામાં ક્ષોભ શાને?’
દાદરા ચઢવા એ ફક્ત શારીરિક શ્રમનો મામલો નથી. કેટલાક લોકો
કાચી ક્ષણે (મેડિકલ ટેસ્ટના રીપોર્ટ આવ્યા પછી તરતની મિનીટોમાં) પ્રતિજ્ઞા લઇ બેઠા
હોય છે કે ‘મારે કાગડાકૂતરાના મોતે
મરવું નથી. માટે હવે હું આજીવન, જ્યાં સુધી શક્ય
હશે ત્યાં દાદરા જ ચઢીશ.’ શરૂઆતમાં તેમને ‘પાણી દેખી કરે સ્નાન’ની જેમ, દાદરા જોઇને તેમને ચઢવાનો જ વિચાર આવે છે.
પ્રતિજ્ઞાપાલનના આરંભિક ગાળામાં મલેશિયાના પેટ્રોનાસ ટાવર
કે દુબઇના બુર્જ ખલીફા કે પેરિસના એફિલ ટાવરને જોઇને તેમને પહેલો વિચાર આ ઇમારતોની
ભવ્યતાનો નહીં, પણ તેમાં કેટલા
દાદરા હશે અને એ ચડતાં મને કેટલી વાર લાગે, એ આવે છે. તેમને લાગે છે કે આખું વિશ્વ એક દાદરો છે ને મારો જન્મ એ દાદરા પર
ચઢઉતર કરવા માટે જ થયો છે. ક્યારેક વહેલે પરોઢીયે તેમને એવું પણ સ્વપ્ન આવે છે કે
કુતુબમિનારના દાદરા ચઢવાની શરૂઆત કરે છે અને ટોચે પહોંચતાં તેમનું કોલેસ્ટેરોલ
ધડામ્ દઇને સામાન્ય થઇ જાય છે-વજન દસ-વીસ કિલો ઘટી જાય છે.
આવા અરસામાં પ્રતિજ્ઞાપાલકો માટે ઘણી વાર દાદરા ચઢવા કરતાં
પ્રતિજ્ઞાપાલનનો--અને દાદરા ચઢવા કરતાં, પોતે દાદરા ચઢઉતર કરે છે તે જાહેર કરવાનો આનંદ વધી જાય છે. પરંતુ તપસ્વી
વિશ્વામિત્ર માટે જે કામ મેનકાએ કર્યું, ઉપવાસીઓ માટે ફરાળી જે કામ કરે છે, એવા જ કોઇ અવતાર કાર્ય માટે એસ્કેલેટરની શોધ થઇ હશે. યુધિષ્ઠિર જેવા યુધિષ્ઠિર
પણ મોલમાં એસ્કેલેટર પર પાંચમા માળે પહોંચ્યા હોત અને ત્યાં ઉભેલા ગુરુ દ્રોણે
તેમને પૂછ્યું હોત, ‘દાદરેથી આવ્યો કે
લિફ્ટમાં?’, તો સત્યવાદી
ધર્મરાજાનો શો જવાબ હોત? ‘નરો વા, કુંજરો વા’નો આશરો લીધા વિના તે ગણગણાટીભર્યા અવાજમાં નહીં, ખોંખારીને કહી શક્યા હોત કે ‘દાદરેથી.’ જ્યોતીન્દ્ર દવેના પ્રખ્યાત નિબંધ ‘મારી વ્યાયામસાધના’માં ‘દંડબેઠક કર્યા?’ એવા વડીલોના સવાલના જવાબમાં નાયક કર્તા અધ્યાહાર રાખીને કહે છે,‘કર્યા.’ એવો આત્મવિશ્વાસ એસ્કેલેટરમાં ઉપર આવેલો માણસ દાદરા ચઢવા વિશે અનુભવે છે. પોતે
ભલે દાદરા ચઢ્યો ન હોય, પણ દાદરો પોતે તો
ઉપર ચઢ્યો ને. આમ પણ, શું સ્થિર છે ને
શું ગતિમાન, એ સાપેક્ષ બાબત
છે. પૃથ્વી ફરતી હોવા છતાં સ્થિર લાગે છે ને મકાન કે વૃક્ષ સ્થિર ઉભું હોવા છતાં
(ચોક્કસ પ્રકારનાં પેયની અસર તળે) ગતિમાન લાગી શકે છે. એ વિશે મિથ્યાભિમાન કેવું? કેટલાક સત્યનિષ્ઠ પ્રતિજ્ઞાપાલકો ચાલુ
એસ્કેલેટરે પગથીયાં ચઢવાનું ચાલુ રાખે છે, જેથી એસ્કેલેટરના પાપે દાદરો ચઢ્યાનું પુણ્ય ગુમાવવું ન પડે.
વચ્ચે એક સમયગાળો એવો હતો, જ્યારે પગથીયાં ચઢવાં એ ‘ડાઉનમાર્કેટ’ ચેષ્ટા ગણાતી હતી : ‘ભણેગણે તે નામું લખે ને ના ભણે તે દીવો ધરે’ એવી જૂની કહેવતની જેમ, ‘સમૃદ્ધો લિફ્ટમાં મહાલે ને શ્રમિકો દાદરા ચઢે’ એવું મનાતું હતું. ધીમે ધીમે આરોગ્યની સમસ્યાઓ
વધવા માંડી અને ઉપર જવા માટે નહીં,
પણ વજનકાંટો નીચે
ઉતારવા કે સ્થાયી રાખવા માટે પગથિયાંનો મહિમા શરૂ થયો. તેમાં મુશ્કેલી ફક્ત એક જ
હતી : પગથિયાં ચઢવામાં એક પણ રૂપિયો ખર્ચવાનો ન હતો કે ઘરની બહાર પણ નીકળવાનું
થતું ન હતું. તેથી જેમને કસરત જ કરવી હોય તેમને એ બહુ ઉપયોગી લાગે, પરંતુ કોઇ પણ કાર્ય નાણાં ખર્ચવાથી જ સંતોષકારક
રીતે પૂરું થાય એવી દૃઢ માન્યતા ધરાવતા લોકોથી માંડીને, મોર્નિંગ વોક પૂરું થયા પછી ભરપેટ નાસ્તો કરીને
ઘરે જતા ઘણાને કસરત તરીકે દાદરા અનુકૂળ આવતા નથી.
માણસના બીજા કેટલાક સંબંધોની જેમ દાદરા સાથેનો તેનો સંબંધ
એટલો લપસણો છે કે ગાફેલ રહેનાર વ્યક્તિને પછડાવાનો વારો આવે છે--અને દાદરાને કદી
વાગતું નથી.
Tuesday, September 20, 2016
કાશ્મીર હુમલો, લોકલાગણી અને રાજનેતાઓ
ઉરીમાં લશ્કરી ટુકડીઓ પર ચાર આત્મઘાતી ત્રાસવાદીઓએ કરેલા હુમલામાં ૧૮ સૈનિકોએ જીવ
ખોયા. થોડા મહિના પહેલાં પઠાણકોટના હવાઇ મથક પર આવી જ રીતે ત્રાસવાદીઓએ હુમલો
કર્યો હતો. અલબત્ત, ઉરીની ખુવારી વધારે મોટી છે.
ઘણાને એ ફક્ત વધારે મોટી જ નહીં, વધારે શરમજનક પણ
લાગી છે. કારણ કે વર્ષોથી મર્દાના રાષ્ટ્રવાદનાં ગાણાં ગાતા અને સત્તાધારી પક્ષ પર
કાયરતાનો આરોપ મૂકતા નેતાઓના શાસનમાં એ ઘટના બની છે. ત્રાસવાદી-આત્મઘાતી હુમલો અને
સૈનિકોનાં મૃત્યુનો પ્રસંગ રાજકારણ ખેલવાનો કે રાજનેતાઓની ટીકા કરવાનો ન હોઇ શકે.
પરંતુ એવું થાય તો તેના માટે વર્તમાન સત્તાધીશોની જવાબદારી જરાય ઓછી નથી. સોશ્યલ
મિડીયાના આગમન પછી અને પહેલાં પણ તેમણે લોકોની કાશ્મીર વિશેની ‘સમજ’ ઘડી છે,
સમજ અને લાગણીની ભેળસેળ કરી છે અને કાશ્મીર સમસ્યા માટે ફિલ્મી હીરોના પરાક્રમ
જેવી અપેક્ષાઓ ઊભી કરી છે.
ઉદાહરણ તરીકે, વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી. તેમણે પઠાણકોટ
હુમલાની જેમ ઉરી હુમલાની પણ કડક ટીકા કરી અને હુમલાખોરોને બક્ષવામાં નહીં આવે, એ
મતલબનાં નિવેદનો ટ્વિટર પર જારી કર્યાં. સામાન્ય સંજોગોમાં, આરંભિક પ્રતિક્રિયા
તરીકે આટલું પૂરતું ગણાવું જોઇએ. પરંતુ સામાન્ય સંજોગોને અસામાન્ય બનાવવાનું અને
લોકોની અપેક્ષાઓ ભડકાવવાનું કામ બીજું કોઇ નહીં, ખુદ નરેન્દ્ર મોદીએ જ કર્યું હોય
તો? વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની ઠાવકાઇ સામે વિરોધ
પક્ષના નેતા નરેન્દ્ર મોદીની નિવેદનબાજી આવીને ઉભી રહે તો તેમાં કોનો વાંક કાઢવો? પાકિસ્તાનના હુમલા વિશે બોલવાનું આવે ત્યારે મોદી
કેવા બેફામ થઇ જતા હતા, તેનો નમૂનો ઉરી હુમલા પછી વધુ એક વાર ઇન્ટરનેટ પર ફરતો થયો
છે. ત્રાસવાદી હુમલા પછી બેજવાબદાર-ઉતાવળીયું પગલું ભરવાને બદલે, એકંદરે વડાપ્રધાનના
હોદ્દાને છાજે એવી ઠાવકાઇથી વર્તી રહેલા મોદી જૂના રેકોર્ડિંગમાં ફિલ્મી
ડાયલોગબાજી કરતા દેખાય છે—અને એ પણ પીટ ક્લાસના ઓડિયન્સને રીઝવે એવી.
કેન્દ્ર સરકારની નબળાઇ વિશે આકરાં વેણ ઉચ્ચારતા
મોદી જૂના રેકોર્ડિંગમાં કહે છે કે પાકિસ્તાનને એની જ ભાષામાં જવાબ આપવો જોઇએ. ‘તમે શું કરો?’ એવા
સવાલના જવાબમાં તેમણે કહ્યું કે ‘ગુજરાતમાં
જેવું કર્યું હતું તેવું.’ ગુજરાતમાં
શું કર્યું હતું? સામુહિક હિંસા? નકલી
એન્કાઉન્ટર? (જોગાનુજોગે ગુજરાતમાં એન્કાન્ટરબાજ
પોલીસ અફસરો જેલમાં ગયા પછી મુખ્ય મંત્રી પર એકેય હુમલો થયો ન હતો.) ‘પાકિસ્તાન હુમલો કરે ત્યારે આપણી સરકાર અમેરિકા
જઇને રડે છે...એ વખતે અમેરિકા જવાનું હોય કે પાકિસ્તાન?’...પાકિસ્તાનને
લવલેટર લખવાનું બંધ કરવું જોઇએ...આવા તેમના સંવાદ પર તાળીઓ પડતી હતી. તાળીઓ
પાડનારાને સની દેઓલ અને નરેન્દ્ર મોદી વચ્ચે કશો ફરક લાગતો ન હતો.
રજત શર્માએ આક્રમકતાથી વળતો જવાબ આપવામાં
આંતરરાષ્ટ્રિય દબાણનો મુદ્દો ચીંધ્યો, ત્યારે મોદીએ કહ્યું હતું કે 100 કરોડના દેશને
વળી દબાણની શી ચિંતા. એ દબાણ ઊભું કેમ ન કરી શકે. તેમની નાટકીય ડાયલોગબાજીનો સાર એ
હતો કે વાંધો કેન્દ્રીય નેતાગીરીમાં છે.
હવે એ જ મોદી કેન્દ્રીય નેતાગીરીમાં સર્વોચ્ચ પદ
ધરાવતા હોય, ત્યારે તેમના ઇન્ટરવ્યુની વિડીયોને કેવી રીતે જોવી? ટ્વિટરીયા-ફેસબુકિયા પ્રજા રાષ્ટ્રવાદના નામે
ગલ્લાશાહી (પાનના ગલ્લે વ્યક્ત થાય એવી) અપેક્ષાઓ સંતોષવા માટે બૂમરાણ મચાવે અને
તેમાં નિષ્ફળ જવા બદલ વડાપ્રધાન પર પસ્તાળ પાડે, ત્યારે વાંક કોનો? છીછરી સમજના આધારે અવ્યવહારુ અપેક્ષા રાખનારાનો
કે તેમનામાં આવી અપેક્ષા જગાડીને, તેને અસલી રાષ્ટ્રવાદ તરીકે સ્થાપિત કરનાર નેતાગીરીનો?
અહીં જૂની કે નવી એકેય સરકારનો બચાવ કરવાનો ઇરાદો
નથી. પરંતુ પોળના અને દેશના રાજકારણમાં ફરક હોય છે એ નાગરિકોએ સમજવું પડે—અને
વિરોધના ઉત્સાહમાં વિપક્ષી નેતાઓ લોકોને કદી એ સમજાવતા નથી ને શક્ય હોય ત્યાં સુધી
સમજવા દેતા નથી. એટલે લોકોના મનમાં એવી જ છાપ ઉભી થાય છે કે આ તો બહારની પોળવાળા
આપણી પોળના છોકરાઓને મારી ગયા. એટલે આપણે તત્કાળ સામેની પોળ પર હલ્લો લઇ જવો જોઇએ.
તો જ આપણે મરદના બચ્ચા. લોકોની આ માન્યતાને કહેવાતી રાષ્ટ્રવાદી વિચારધારાનો
રાજકીય ટેકો મળે એટલે કારેલું લીમડે ચડ્યા જેવો ઘાટ થાય.
થોડું વાંચનારા-વિચારનારા
પાસે ઇઝરાઇલના દાખલા હાથવગા હોય. બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં લાખોની સંખ્યામાં હણાયેલા
યહુદીઓની માનસિક સ્થિતિ અને તેનો પ્રત્યાઘાત તથા રાષ્ટ્ર તરીકે ઇઝરાઇના
અસ્તિત્ત્વની અસલામતી જેવી બાબતો ધ્યાનમાં લીધા વિના, બધાને ‘ઇઝરાઇલવાળી’ કરવી
હોય. ખરું જોતાં, નરેન્દ્ર મોદી વડાપ્રધાન બને તો જે ઘણાં ભયસ્થાન વ્યક્ત થયાં
હતાં, તેમાંનું એક પાકિસ્તાન પ્રશ્ને બેજવાબદાર વર્તણૂંકનું હતું. આ બાબતમાં
નરેન્દ્ર મોદીએ ટીકાકારોની ચિંતા (અત્યાર સુધી) ખોટી પાડી છે. માટે, અગાઉ મોદીની
ડાયલોગબાજી પર ઉછળી ઉછળીને દાદ આપતા તેમના ભક્તમંડળની આંખ ખુલવી જોઇએ. આ વ્યક્તિગત
કે પક્ષગત ટીકા-પ્રશંસાનો મુદ્દો નથી. ભારત જેવા લોકશાહી દેશના વડાપ્રધાન બન્યા
પછી શું થાય ને શું ન થાય, તેના મૂળભૂત વિવેકની વાત છે. (જે અત્યાર સુધી રાષ્ટ્રવાદના ભાજપી-સંઘી રંગે રંગાયેલા લોકોને સમજાતી ન હતી.)
ત્રાસવાદી હુમલો થાય એટલે સોશ્યલ નેટવર્ક પર
સવાયા રાષ્ટ્રવાદી દેખાવાની કે નેતાગીરીની ટીકા કરવાની ઘેટાંદોડ ચાલે છે. આવા
હુમલાથી દુઃખ અને આઘાત લાગે જ. પણ સરકારને ઝૂડવા બેસી જનારાએ વિચારવું જોઇએ કે
કાશ્મીર સરહદે ઘૂસણખોરી (કુદરતી-ભૌગોલિક કારણોસર) પ્રમાણમાં કેટલી સહેલી છે અને કોઇ
માણસ પોતે મરવાનું નક્કી કરીને આવે ત્યારે તેને ખુવારી કરતો અટકાવવાનું કેટલું
અઘરું છે. પાકિસ્તાનને આંતરરાષ્ટ્રીય મંચ પર એકલું પાડવાનું હવે પૂરતું નથી. કારણ
કે તેને કાયમી-બળુકા અને અમેરિકાની પણ ઐસીતૈસી કરનારા ચીનનો સાથ મળી ચૂક્યો છે. પાકિસ્તાનની
સરહદમાં જઇને તેના પંદર-પચીસ સૈનિકોને મારી નાખવાનું પણ પૂરતું નથી.
લોકલાગણી
સંતોષવા અને પોતે અત્યાર સુધી કરેલી ફાંકાફોજદારીને યોગ્ય ઠરાવવા માટે આવો બદલો
લેવાની કબીલાઇ ભાવનાથી જરા આગળ વધવું પડે. પાકિસ્તાનમાં ઘૂસીને ત્રાસવાદીઓને મારવા
હોય તો વડાપ્રધાને પણ અમેરિકાને જ કહેવું પડશે (અને આપણે તેમના જેવા નહીં
થઇએ-તેમની મિમિક્રી નહીં કરીએ) ગુપ્તચર તંત્રને વધારે ચુસ્ત બનાવવું પડે, પાકિસ્તાનના
નાગરિકોને નહીં, તેની ધરતી પરથી બેરોકટોક કામ કરતાં જૈશ-એ-મહંમદ અને લશ્કરે તૈયબ
જેવાં ત્રાસવાદી સંગઠનોને નિશાન બનાવવા પડે. તેમની પર પાકિસ્તાની સરકાર તરફથી
સત્તાવાર અને અમેરિકા જેવા સાથીદેશ તરફથી બિનસત્તાવાર (તેમના અડ્ડા પર ડ્રોન હુમલા
જેવું) દબાણ ઉભું કરાવવું પડે. આમાનું કશું સ્વિચ દાબવાથી કે સોશ્યલ મિડીયા પર
બેફામ પ્રલાપ કરવાથી ન થઇ જાય.
પણ કોઇ રાજકીય પક્ષ નાગરિકોને આવું શા માટે
સમજાવે? ને સત્તાધારીઓ આવું કહે તો નાગરિકો (અત્યાર
સુધીની ‘તાલીમ’ના
કારણે) માને પણ શી રીતે?
Subscribe to:
Posts (Atom)
