gujarati world

Share

એક તસવીર બરાબર એક હજાર શબ્દો- એવું સમીકરણ જાણીતું છે. પરંતુ એક કાર્ટૂન - અને એમાં પણ રાજકીય કાર્ટૂન કેટલા શબ્દો સામે ભારે પડે? નક્કી કરવું અઘરું છે. કારણ કે ઘણી વાર જે અસર આકરામાં આકરા શબ્દોથી પેદા થતી નથી, તે થોડા લસરકા અને  એકાદ લીટી દ્વારા નીપજી આવે છે. જોનાર સમભાવી હોય તો તેને ઇથર લગાડેલો છરો વાગ્યો હોય એવી અનુભૂતિ થાય.

આકરા કટાક્ષથી કે હળવા વ્યંગથી કામ લેતાં રાજકીય કાર્ટૂન જોયા પછી હસવું કે રડવું, એની ખબર ન પડે. કારણ કે તેમાં વક્રતાનો સહારો લઇને વાસ્તવિકતા દર્શાવાય છે. કાર્ટૂનિસ્ટના ભાથામાં શબ્દો ઉપરાંત ચિત્ર અને ઠઠ્ઠાચિત્ર જેવાં વધારાનાં આયુધ હોય છે. તેમનો અસરકાર વિનિયોગ થાય તો ઘણી વાર શબ્દવિહોણાં કાર્ટૂન જોઇને વાંચનાર પણ ઘડીભર મંત્રમુગ્ધ અને નિઃશબ્દ થઇને વિચારે છે કે કાર્ટૂનિસ્ટે વીજળીના ઝબકારે મોતી પરોવ્યું શી રીતે? કમાલની વાત એ છે કે આ બધી પ્રક્રિયા વખતે મોં પર સ્મિત કે ખડખડાટ હાસ્ય અટકતું નથી.

ઉદાહરણ તરીકે, વિખ્યાત કાર્ટૂનિસ્ટ અજિત નિનાને દોરેલું ભૂતપૂર્વ મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર ટી.એન.શેષાન વિશેનું કાર્ટૂન. બે દાયકા પહેલાંના આ કાર્ટૂનમાં શેષાને નિયમોનો કોરડો વીંઝીને ઉમેદવારો માટે ખર્ચમર્યાદા જાહેર કરી. (વિધાનસભા માટે રૂ.૫૦ હજાર અને લોકસભા માટે રૂ. દોઢ લાખ). શેષાનનું કેવળ ઠઠ્ઠાચિત્ર દોરીને તેની સાથે આ સમાચાર લખી દેવાયા હોત, તો એ ‘કેરિકેચર’ કહેવાત- કાર્ટૂન નહીં. પરંતુ આ સમાચાર, એ જાહેરાત કરનાર શેષાનનો મિજાજ, તેમની કડકાઇ અને એ નિયમથી થનારી અસરો- આ બધી બાબતોનું અતિશયોક્તિભર્યું રમુજી ચિત્રણ થયું હોવાથી, તે સંપૂર્ણ કાર્ટૂન બન્યું છે.

cartoonist: Ajit Ninan

આગળ લખેલી બાબતો ઉપરાંત કાર્ટૂનમાં શેષાનને ટુવાલભેર દર્શાવ્યા હોવાથી, તેમનું માથાભારેપણું પણ બરાબર ઉપસી આવે છે. અહીં નોંધેલા દરેક મુદ્દા વિશે લાંબું લખી શકાય. પણ એને બદલે કાર્ટૂનમાં ફક્ત ‘શેષાનોમિક્સ’નું મથાળું મૂકીને, કેવળ ચિત્રથી આ બઘું જ અને એ પણ હસતાં-હસાવતાં કહી દેવાયું છે. (કાર્ટૂનનું ‘સમજૂતી’ આપવાનું કામ રમુજ સમજાવવા જેવું જ છે, પણ અહીં કાર્ટૂનનો વિષય અને તેનાં પાત્રો જૂનાં હોવાથી આટલું વર્ણન ક્ષમ્ય ગણવું.)

સુધીર દરનું કાર્ટૂન ‘સીટ શેરિંગ’ પણ રાજકીય કાર્ટૂનનો ઉત્તમ નમૂનો છે. વાત એટલી છે કે તત્કાલિન કોંગ્રેસી વડાપ્રધાન પી.વી.નરસિંહરાવે જયલલિતા સાથે બેઠકો અંગે સમજૂતી કરી હતી. અંગ્રેજીમાં ‘સીટ શેરિંગ’ કહેવાતી આ ગોઠવણ ખરેખર કેવી હતી અને તેમાં નરસિંહરાવની દશા કેવી હતી-જયલલિતાની કેવી દાદાગીરી હતી, એ બઘું ચિત્રોની મદદથી દર્શાવાયું છે.

cartoonist : Sudhir Tailang

એક સંપૂર્ણ કાર્ટૂનમાં વ્યંગચિત્રો ઉપરાંત વાતાવરણ પણ અગત્યની ભૂમિકા ભજવી શકે છે. જેમ કે, આ કાર્ટૂનમાં સુધીર દરે બીજી કોઇ સાદી બેઠક પસંદ કરવાને બદલે, ફિલ્મનો સેટ દર્શાવીને ડાયરેક્ટરની ખુરશી જ પસંદ કરી છે. તેથી ‘સીટ શેરિંગ’ પછી આવનારા ‘પ્રોડક્શન’માં કોનો દબદબો રહેશે, એ સ્પષ્ટ થઇ જાય.

નરસિંહરાવ વડાપ્રધાન બન્યા તે પહેલાં અને રાજીવ ગાંધીની હત્યા પછી ગાંધી પરિવાર પર આધારિત બની ગયેલી કોંગ્રેસ મુંઝાઇ. કોંગ્રેસ વર્કિંગ કમિટીના સભ્યો રાજીવ ગાંધીનાં પત્ની સોનિયા ગાંધીને રાજકારણમાં જોડાવા માટે આગ્રહ કરવા લાગ્યા. પરંતુ એ વખતે રાજકારણથી દૂર રહેવા માટે કૃતનિશ્ચયી સોનિયા રાજી ન હતાં. કોંગ્રેસમાં જોડાવાની ના તેમણે કેવી રીતે પાડી, એ રાજિન્દર પુરીએ તેમના કાર્ટૂનમાં કેવી ચોટદાર રીતે દર્શાવ્યું છે. તેમાં રાજકારણ અને કોંગ્રેસ પ્રત્યેનો સોનિયાનો તીવ્ર અભાવ ચોટદાર રીતે છતો થાય છે- જાણે કે કૂતરાને ‘હડે હડે’ કરી રહ્યા છે.

cartoonist : Rajinder Puri

ચોથું કાર્ટૂન વર્તમાનકાળનું છે. વડાપ્રધાનપદના ભાજપી ઉમેદવાર નરેન્દ્ર મોદીએ અરવિંદ કેજરીવાલને એ.કે.૪૭ની હારોહાર (પાકિસ્તાનને મદદરૂપ થનાર તરીકે) અરવિંદ કેજરીવાલને યાદ કર્યા. તેના વિશે ઘણી ચર્ચા થઇ, પણ ઓછામાં ઓછા શબ્દોમાં, કેવળ મોદી, કેજરીવાલ, એ.કે.૪૭ અને ‘આપ’ના પ્રતીક જેવા ઝાડુ વડે ‘ધ હિંદુ’માં સુરેન્દ્રનું કાર્ટૂન જોઇને કોઇ પણ વ્યક્તિના ચહેરા પર સ્મિત ફરકી જાય.

cartoonist : Surendra/ The Hindu

સવાલ એ થાય કે કાર્ટૂનમાં જેમના ભોગે રમૂજ કરવામાં આવી છે અને જેમનાં ઠઠ્ઠાચિત્રો દોરવામાં આવ્યાં છે, એ પાત્રોને કેવી લાગણી થતી હશે? સૌથી પહેલી વાત કેરિકેચર કહેવાતા ઠઠ્ઠાચિત્રની. નામ પ્રમાણે ગુણ ધરાવતા આ ચિત્રનું હાર્દ છે અતિશયોક્તિભર્યું સામ્ય. જાહેર જીવનમાં પડેલા લોકોને તેનાથી ટેવાઇ ગયા વિના છૂટકો રહેતો નથી. ક્રિકેટની જેમ કાર્ટૂન પણ અંગ્રેજોની દેન છે. એટલે કાર્ટૂનને લગતી કેટલીક ઉદાર અંગ્રેજી પરંપરાઓ પણ આઝાદી પહેલાંથી ભારતીય નેતાઓને વારસામાં મળી હતી.

ગાંધીજીની રમૂજવૃત્તિ ઉત્તમ કહી શકાય એવી હતી. ભારતના ટોચના કાર્ટૂનિસ્ટ અબુ અબ્રાહમે ‘ધ પેંગ્વિન બુક ઑફ ઇન્ડિયન કાર્ટૂન્સ’ (૧૯૮૮)માં નોંઘ્યું છેે તેમ, સરોજિની નાયડુ અને સી.રાજગોપાલાચારી પણ પોતાની ખિલ્લી ઉડાવતાં કાર્ટૂન માણતાં હતાં. નેહરુ પોતાની જાતને હળવાશથી લઇ શકતા નહીં. છતાં તે પોતાનાં વિશેનાં કાર્ટૂન બરાબર માણી શકતા હતા. એટલું જ નહીં, તેમણે પોતાની રમૂજ કરતાં કેટલાંક કાર્ટૂન કાર્ટૂનિસ્ટો પાસેથી ચહીને મેળવ્યાં હતાં. તેમના સમયગાળામાં ભારતના વિખ્યાત રાજકીય કાર્ટૂનિસ્ટ શંકર (કે.શંકર પિલ્લઇ) લગભગ રાજકાર્ટૂનિસ્ટનો દરજ્જો પામ્યા હતા - નેહરુની પ્રશંસા કરતાં નહીં, પણ તેમની ખિલ્લી ઉડાડતાં કાર્ટૂન દોરીને. ‘શંકર્સ વિકલી’ના આરંભ વખતે મુખ્ય અતિથી નેહરુએ કહ્યું હતું, ‘ડોન્ટ સ્પેર મી, શંકર.’ (શંકર મને છોડીશ નહીં) અને શંકરે નેહરુની આ સૂચનાનું વફાદારીથી પાલન કર્યું હતું.  

અંગ્રેજોના રાજમાં રાષ્ટ્રવાદી અખબારોનાં લખાણને ઘણી વાર સેન્સરશિપનો ભોગ બનવું પડતું હતું, પરંતુ કાર્ટૂનનો નંબર પ્રમાણમાં ઓછો લાગતો. (ઉત્કૃષ્ટ હાસ્યવૃત્તિ ધરાવતા ગાંધીજીનાં એકેય પ્રકાશનમાં કાર્ટૂન આવતાં ન હતાં, એ જરા નવાઇ ઉપજાવે એવું લાગે છે.) આઝાદી મળ્યા પછી પહેલી વાર ૧૯૭૫માં ઇંદિરા ગાંધીએ કટોકટી લાદી, ત્યારે સેન્સરશિપનું રાજ પાછું આવ્યું. (અલબત્ત, આઝાદી પછી તરતના અરસામાં સરદાર પટેલ સામે પણ જરૂર કરતાં વધારે કડકાઇનો આરોપ થયો હતો. પરંતુ એ સમયની સંવેદનશીલ સ્થિતિ જોતાં સરદાર પર એ આરોપ ઝાઝો ચોંટ્યો નહીં.)

ઇંદિરા ગાંધીની કટોકટી વખતે માહિતી પ્રસારણ મંત્રી વી.સી.શુક્લે ક્યારેક તો ચા કરતાં પણ વધારે ગરમ કીટલીની ભૂમિકા ભજવી. અખબારોમાં છપાતા સમાચારો ‘પ્રી-સેન્સરશીપ’ માટે સરકારી કચેરીમાં મોકલવા પડતા અને સરકાર માઇબાપ મંજૂરી આપે તો જ એ સમાચાર છપાતા. પરંતુ અબુ અબ્રાહમની નોંધ પ્રમાણે, ત્રણ જ મહિનામાં કાર્ટૂન પરની પ્રી-સેન્સરશિપ હટાવી લેવામાં આવી હતી. એટલે રાષ્ટ્રપતિ ફકરુદ્દીનઅલી અહમદ બાથટબમાં બેઠા બેઠા કટોકટીના વટહુકમ પર સહી કરી આપી રહ્યા છે, એવું ઐતિહાસિક કાર્ટૂન ૧૦ ડિસેમ્બર, ૧૯૭૫ના ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’માં પ્રગટ થયું હતું. તેમાં રાષ્ટ્રપતિના મોઢે અબુએ મૂકેલો માર્મિક સંવાદ હતો, ‘એમને કહેજો કે હવે બીજા વટહુકમો પર સહી કરવાની હોય તો થોડી વાર રાહ જુએ.’

cartoonist : Abu Abraham

(વધુ આવતા રવિવારે)
નોંધ - મૂળ છપાયેલા લેખમાં સુધીર દરને બદલે સરતચૂકથી સુધીર તેલંગનું નામ લખાયું હતું. એ બદલ દિલગીરી. 

Share

અંગ્રેજી પુસ્તકોમાં ‘આઇડીયા ઑફ ઇન્ડિયા’ની ઘણી ચર્ચા કરવામાં આવે છે, પણ આપણા ઘણાખરા નેતાઓની ક્ષમતાને ઘ્યાનમાં રાખતાં એવું અઘરું કામ તો તેમને સોંપાય નહીં. તો પછી, દસમા-બારમા ધોરણના પેપરમાં પુછાતા નિબંધની શૈલીમાં તેમન ભારત વિશે એક નિબંધ લખવાનો કહ્યો હોય તો? કેટલાક કાલ્પનિક નમૂના.

નરેન્દ્ર મોદીનો નિબંધ

મિત્રો, ભારત મારો દેશ છે. અહીં ‘મારો’ શબ્દ પર ભાર મૂકીને વાંચવું. કારણ કે ટૂંક સમયમાં હું આ દેશનો વડાપ્રધાન બનવાનો છું. અત્યારે તો હું આ દેશનો મુખ્ય મંત્રી છું.

કોઇને થશે કે દેશનો મુખ્ય મંત્રી કેવી રીતે હોઇ શકે? નાગરિકશાસ્ત્ર પ્રમાણે એ શક્ય નથી. કારણ કે તેમાં લખ્યું છે કે દેશના તો વડાપ્રધાન જ હોય. પણ મિત્રો, મારા ટીકાકારો માને છે કે હું નાગરિકશાસ્ત્રમાં માનતો નથી. આવો પ્રચાર ગુજરાતને - અને થોડા સમય પછી હું વડાપ્રધાન બનીશ તો દેશને- બદનામ કરવાનું કાવતરું છે. (આગળના વાક્યમાં ‘તો’ લખાયું હોય, તો એ પણ દેશને બદનામ કરવાનું દેશવિરોધી તત્ત્વોનું કાવતરું છે. વડાપ્રધાન બનવા જેવી બાબતમાં હું ‘તો’ લખતો હોઇશ? મેં તો લખ્યું હતું, ‘હું વડાપ્રધાન બનીશ ત્યારે’.)

તો મિત્રો, હું નાગરિકશાસ્ત્રમાં માનું કે ન માનું, પણ વડાપ્રધાનપદમાં માનું છું. હમણાંથી નહીં, મુખ્ય મંત્રી હતો ત્યારથી વડાપ્રધાનપદમાં માનું છું. મુખ્ય મંત્રી તરીકે મેં આપેલાં ભાષણ લાલ કિલ્લા પરથી અપાયેલાં ભાષણને હંફાવે એવાં હતાં. એક વાર તો મેં લાલ કિલ્લાનો સેટ ઊભો કરાવીને તેની પરથી મુખ્ય મંત્રી તરીકે ભાષણ આપ્યું હતું અને પાકિસ્તાનના ભુક્કા બોલાવી દીધા હતા.  બોલો, હવે હું દેશનો મુખ્ય મંત્રી ખરો કે નહીં?

આ દેશ મને બહુ વહાલો છે. કેટલો વહાલો છે એનું માપ તો કેવી રીતે બતાવવું? પણ એના વડાપ્રધાનપદ માટે મેં અત્યાર સુધી જેટલા પ્રયાસ અને જેટલો ખર્ચ કર્યા છે, જેટલી કુરબાનીઓ આપી છે અને જેટલાં યુદ્ધ લડ્યો છું, એની પરથી મારો દેશપ્રેમ કોઇ પણ માણસ નક્કી કરી શકે છે- જો એ દંભી સ્યુડો સેક્યુલરિસ્ટ દેશદ્રોહી ન હોય તો. દંભીઓ કહે છે કે મેં કુરબાનીઓ આપી નથી, લીધી છે. પણ મેં પહેલાં જ કહ્યું હતું- અને ન કહ્યું હોય તો હવે કહી દઉં- કે મારા માટે દેશહિત સર્વોપરી છે અને દેશહિત તો જ સાધી શકાય, જો હું વડાપ્રધાન બનું.

મિત્રો, હું એ જ પવિત્ર દેશનો વડાપ્રધાન બનવાનો છું, જ્યાં શ્રીરામની જન્મભૂમિ આવેલી છે. તેણે મારી જ નહીં, લાખો દેશવાસીઓની અને ખાસ તો મારા પક્ષની શ્રદ્ધા પોષી છે. કઇ શ્રદ્ધા તેની વિગતમાં પડવાની જરૂર નથી. એ તો જેવી જેની શ્રદ્ધા. પણ એટલું કહીશ કે મારી શ્રદ્ધા ફળી છે. એટલે ભારતના બંધારણની હદમાં રહીને બોલો, જય શ્રી રામ.

હું જે દેશનો મુખ્ય મંત્રી છું અને ટૂંક સમયમાં જેનો વડાપ્રધાન થવાનો છું, એ દેશની સૌથી મોટી ખાસિયત એ છે કે અહીં કોમી હુલ્લડોમાં મરે છે કોઇક ને ફાયદો કોઇકને થાય છે. કોમી હિંસામાં રાજકર્તાઓને કદી નુકસાન થતું નથી. અદાલતો તેમનું કશું બગાડી લેતી નથી. તપાસસમિતિઓ પહેલી નજરે ગાળિયા લઇને ઊભેલી લાગે, પણ પછી નેતા નજીક જાય એટલે તે ગાળિયો ભીંસવાને બદલે પહોળો કરીને તેમને આખેઆખા અંદરથી પસાર થઇ જવા દે છે અને નેતા પ્રતાપી હોય તો એ ગાળિયો ક્યારે ફૂલનો હાર બની જાય એની પણ ખબર પડતી નથી.

તમને થશે કે મને આ બધી ક્યાંથી ખબર? પણ બઘું થોડું લખાય છે? બોલો, ભારતમાતાકી...જય.

રાહુલ ગાંધીનો નિબંધ

ભારત મારો દેશ છે. બધાં ભારતીયો મારાં ભાઇબહેન છે. (હું કુંવારો છું તેને આ બાબત સાથે કશો સંબંધ નથી.) આ મહાન દેશ પર સદીઓથી મારા વડવાઓ રાજ કરતા રહ્યા છે. હું તેમનો વંશજ છું અને મારો વારો આવે એની રાહ જોઉં છું. હા, આ મહાન દેશ પર રાજ કરવા માટે પહેલાંના વખતમાં ખૂનખાર યુદ્ધ ખેલવાં પડતાં હતાં. હવે ફક્ત રાહ જોવાનું પૂરતું છે. ખાસ કરીને મારા જેવા, મોઢામાં અને આસપાસ ચાંદીના ચમચા લઇને જન્મેલા માણસ માટે.

આ દેશમાં કુતુબમિનાર અને તાજમહાલ આવેલો છે. ગંગા અને જમુના નદી આવેલી છે. હિમાલય આવેલો છે- અને એટલું કહી દઉં કે એમાં નરેન્દ્ર મોદીનો કોઇ ફાળો નથી. (આ તો કદાચ એ વડાપ્રધાન બની જાય અને પછી આવો કોઇ દાવો કરવા લાગે, તો પહેલેથી કહી રાખ્યું.) આ દેશ ગોળ નથી, પણ મને તે ઘણી વાર મારી આસપાસ ગોળ ગોળ ફરતો લાગે છે. ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહાર જેવાં રાજ્યોની ચૂંટણીમાં મેં મોટા ઉપાડે નેતાગીરી લીધી હોય અને પછી પક્ષ હારી જાય ત્યારે ખાસ એવું લાગે છે. પણ એમાં દેશનો વાંક નથી.

ભારતને મેં અનેક સ્વરૂપે જોયો છે. ટીવી પર જોયો છે, ઇન્ટરનેટ પર જોયો છે, પુસ્તકોમાં જોયો છે ને અખબારોમાં પણ જોયો છે. પછી મમ્મીના કહેવાથી હેલિકોપ્ટરમાં ફરીને પણ જોયો છે ને ગાડીમાં બેસીને પણ જોયો છે. ફાઇવસ્ટાર હોટેલમાંથી પણ જોયો છે અને દલિતની ઝૂંપડીમાંથી પણ જોયો છે. આખરે મને એટલું સમજાયું છે કે...આજે નહીં તો કાલે આ દેશ પર રાજ કરવામાં ખાસ વાંધો નહીં આવે. કારણ કે અહીંના લોકોમાંથી રાજાશાહીના વખતના સંસ્કાર હજુ ગયા નથી.

આ દેશની વાત કરીએ અને તેના સંસ્કાર-તેની પરંપરાની વાત ન કરીએ, તે કેમ ચાલે? આ દેશ પરિવારભાવનાથી છલકાતો છે. કુટુંબ દેશના કેન્દ્રસ્થાને છે. કુટુંબના વડાની સૌ કોઇ આમન્યા રાખે છે. કુટુંબના વડાના ગુણદોષ જોયા વિના કે તેમની વાતની ખરાઇની પંચાત કર્યા વિના, તેમની આજ્ઞાઓનું પાલન થાય છે. ઇકબાલે કહ્યું છે કે ‘કુછ બાત હૈ કિ હસ્તી મીટતી નહીં હમારી’ (એક ગાઇડે મને કહ્યું હતું કે નિબંધમાં એકાદ કાવ્યપંકિત નાખવી). મને તો લાગે છે કે દેશની હસ્તી કુટુંબભાવનાને કારણે જ ટકી રહી છે. કુટુંબ ભારતીય સંસ્કારની ધરી અને ભારતીય સભ્યતાનું કેન્દ્રબિંદુ છે. હું સૌને ચેતવવા માગું છું કે કુટુંબ વેરવિખેર થશે તો આ દેશ સલામત નહીં રહે.

હું કયા કુટુંબની વાત કરું છું, એ કહેવાની જરૂર છે?

અરવિંદ કેજરીવાલનો નિબંધ

મૈં તો બ્હોત છોટ્ટા આદમી હું, લેકિન યે દેશ બ્હોત બડા હૈ.  આ દેશ કેવો છે એ હું તમને નહીં કહું. મારા પક્ષનો કોઇ માણસ નહીં કહે. એ તમારે નક્કી કરવાનું છે. કારણ કે દેશ મારો એકલાનો નથી, દેશ આપણા બધાનો છે. એ કેવો છે ને કેવો બનાાવવો છે, એ પણ આપણે બધાએ નક્કી કરવાનું છે. આ દેશ ગાંધીની ભૂમિ તરીકે ઓળખાશે કે અંબાણી-અદાણીની ભૂમિ તરીકે, એ પણ તમારે નક્કી કરવાનું છે. આ દેશ આદર્શ કૌભાંડોથી ઓળખાશે કે આદર્શ માટે થતા આંદોલનથી એ પણ તમારે નક્કી કરવાનું છે. એટલે આ નિબંધ તમે જાતે જ લખજો અને જાતે જ એના માર્ક આપજો. મૈં તો બ્હોત છોટ્ટા આદમી હું, લેકિન યે દેશ બ્હોત બડા હૈ.  

Share

કોઇ પણ બાબતમાંથી સંદેશો - એટલે કે કવિ શું કહેવા માગે છે - એ શોધી કાઢવાની પ્રવૃત્તિ ઘણી લોકપ્રિય છે. ગુજરાતી ભાષાનો આખો ચિંતનઉદ્યોગ તેની પર નભે છે. પાર્ટટાઇમ ચિંતન કરનારા સતત એ યાદ કરાવતા રહે છે કે એ ભલે પાર્ટટાઇમ, પણ છે તો ચિંતક જ. ફિલમ વિશે લખનારાને સતત એવું લાગે છે કે ડાયરેક્ટર શું કહેવા માગે છે એ હું નહીં કહું, તો અબુધ જનતા બિચારી સમજશે શી રીતે? અને દરેક ફિલમના ગુણદોષ જોતાં એ નહીં શીખે તો પછી દેશ આગળ કેવી રીતે આવશે?

ફિલમની કઇ સિચ્યુએશન એવી છે કે જેમાંથી બોધ ન તારવી શકાય? ઝાડના થડને અઢેલીને અથવા તેની અડખેપડખે ગીતો ગાતાં હીરો-હીરોઇન (‘પ્યાર હો ગયા’ સિવાય બીજું) શું કહેવા માગે છે? સિમ્પલ : ‘વૃક્ષ એ જીવન છે. વધુ વૃક્ષો વાવો. તમે વૃક્ષોને બચાવશો તો વૃક્ષો તમને બચાવશે.’

‘એક એકકો ચુન ચુનકે મારુંગા’ કહેનાર હીરો વાસ્તવમાં લોકશાહી અને તેમાં પણ ચુનાવ (ચૂંટણી)નું માહત્મ્ય કરે છે. ‘ચુન ચુનકે’ મારવાની કે તારવાની છૂટ દેશની પ્રગતિની પારાશીશી બની શકે છે, એવો તેનોે સંદેશ લોકો સુધી પહોંચતો ન હોય, તેમાં ડાયરેક્ટરનો શો વાંક? ‘કુત્તે, કમીને, મૈં તેરા ખૂન પી જાઉંગા’ એવી ત્રાડ પાડતી વખતે હીરો ખરેખર કહેવા માગે છે,‘તમારું રક્ત કોઇને જીવન આપી શકે છે. રક્તદાન, મહાદાન. ટિંગ ટોંગ.’

થોડાં વર્ષ પહેલાં હોલિવુડની એક ફિલ્મ આવી હતી : ‘મેટ્રિક્સ’. એ સુપરહિટ નીવડી એટલે તેના બીજા બે ભાગ બની ગયા, પણ ફિલ્મનો પહેલો ભાગ ફિલસુફીયુક્ત થ્રિલરથી ભરપૂર હતો. કેમ કે, ફિલ્મની કથાનો મુખ્ય દોર ફિલસૂફી આધારિત હતો. દા.ત. સત્ય એટલે શું? અહેસાસ? સ્પર્શ? ગંધ? સ્વાદ? ના. આ બધી લાગણીઓ વાસ્તવમાં ઇલેક્ટ્રિક સિગ્નલનાં વિવિધ સ્વરૂપો છે. તે મગજ સુધી પહોંચે એટલે જુદી જુદી અનુભૂતિ થાય છે. તમે હાથમાં પકડેલી ચીજ કાગળ છે એટલે કાગળ છે? ના. તમારા મગજને ‘એ ચીજ કાગળ છે’ એવો સિગ્નલ પહોંચે છે, માટે એ કાગળ છે.

ફિલસૂફી સામેની સૌથી મોટી ફરિયાદ એ હોય છે કે વાસ્તવિક જીવનમાં તે કામ લાગતી નથી. પરંતુ એ મહેણું ખોટું છે. થોડી કલ્પનાશક્તિથી ‘મેટ્રિક્સ’માં રજૂ થયેલી ઘણી ફિલસૂફી જીવનમાં- અરે, જીવનમાં શા માટે, સીધેસીધી રસોડામાં- લાગુ પાડી શકાય છે. જેમ કે, આગળ જણાવેલી ‘સત્ય શું છે?’ની જ વાત કરીએ તો-

કોઇને લાગે કે થાળીમાં પડેલી રસાદાર ચીજ બટાકાનું શાક છે, તો એ બટાટાનું શાક છે; રસો લાગે તો એ રસો છે અને મરચાંનું પાણી લાગે તો એ મરચાંનું પાણી છે. એનું કોઇ સ્વતંત્ર અસ્તિત્ત્વ નથી. તે એ જ છે, જે તમે માનો અથવા (રાંધનાર દ્વારા) તમને મનાવવામાં આવે. ‘આ શાક નહીં, પણ મારું સ્વમાન છે’ એવો સિગ્નલ (શાક બનાવનાર દ્વારા) વહેતો થાય તો પછી જમનાર માટે શાકની શાક તરીકેની ઓળખ અને તેનો સ્વાદ ગૌણ થઇ જાય છે.

એવી જ રીતે, શાક ભાવતું ન હોય તો પીરસનાર કહી શકે છે : ‘છો ને પડ્યું થાળીમાં. તમે એમ માનજો કે એ (શાક) છે જ નહીં.’ એટલે શાક ભૌતિક સ્વરૂપે સામે પડેલું હોવા છતાં, જમનાર માટે એનું અસ્તિત્ત્વ મટી જાય છે. સાર : શાક નક્કર અસ્તિત્ત્વ ધરાવે છે, માટે એ શાક છે? ના, તમારા મગજને એ શાક લાગે છે, માટે એ શાક છે.

‘મેટ્રિક્સ’માં એક વાત એવી આવે છે કે ‘હું કરું, હું કરું, એ જ અજ્ઞાનતા. બધું  મેટ્રિક્સના પ્રોગ્રામમાં લખાયેલું જ છે. માણસોને જે વિકલ્પો લાગે, એ ખરેખર વિકલ્પો છે જ નહીં. માણસનું કામ ફક્ત એ જોવા-જાણવાનું છે કે જે થવાનું છે, તે કેવી રીતે અને શા માટે થવાનું છે. બીજા શબ્દોમાં, માણસ કેવળ નિમિત્ત છે. બાકી જે બનવાનું છે એ તો પહેલેથી નક્કી જ છે.

આ ફિલસૂફી સાચી છે કે ખોટી એની ચર્ચા જવા દઇએ, પણ વ્યવહારુ જીવનમાં તેનો અનુભવ કોને નહીં થયો હોય? ‘સાંજે શાનું શાક બનાવીશું?’ એવો સવાલ પૂછાય, એટલે જવાબ આપનાર વિચારે છે, ‘મારી પાસે કેટલા બધા વિકલ્પો છે.’ વાસ્તવમાં એ વિકલ્પો છે જ નહીં. બટાટાની સુકી ભાજીનું શાક બનવાનું નક્કી થઇ ચૂક્યું છે, પણ પસંદગી કરનારને એ વિશે ખબર નથી. તેના માટે એ ભવિષ્યની ઘટના છે. સપત્ની સાથેના સંવાદમાં એક પછી એક વિકલ્પો ખુલતા બંધ થતા જાય છે.

‘ભીંડા?’

‘અત્યારે ક્યાં સારા મળે જ છે. સાવ ઘરડા આવે છે.’

‘કોબીજ?’

‘કાલે જ હું એક કોબીજ લાવી હતી, પણ તેમાંથી એટલો મોટો કીડો નીકળ્યો કે... હવે હું કોબીજ નહીં લાવું.’

‘ડુંગળી?’

‘રાત્રે છાશ બનાવી છે. એની જોડે ડુંગળી સારી નહીં. જવા દો.’

‘કંકોડાં?’

‘બહુ મોંઘાં છે. હજુ સીઝન બરાબર આવી નથી.’

‘મકાઇ?’

‘હું લાવી છું, પણ એ શેકીને ખાવાની મઝા આવશે.’

‘સારુ ત્યારે. બટાટાની સૂકી ભાજી બનાવી દે.’  અને આવું કહીને એ માને છે કે આ વિકલ્પ એણે પોતે પસંદ કર્યો છે.

કમ્પ્યુટરની હાર્ડ ડિસ્કની જેમ મગજનું પણ ધાર્યું પ્રોગ્રામિંગ કરી શકાય એવો ખ્યાલ ‘મેટ્રિક્સ’માં રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો. ફિલ્મમાં  કટોકટીની એક ક્ષણે હીરોઇનને હેલિકોપ્ટર ચલાવવાની જરૂર ઊભી થાય છે, પણ તેને હેલિકોપ્ટર આવડતું નથી. એ વખતે તેના મગજમાં હેલિકોપ્ટરના સંચાલનનો પ્રોગ્રામ ડાઉનલોડ કરી દેવામાં આવે છે. પછી શું? હીરોઇન ફરી વળે છે.

મોટા ભાગના માણસોને હેલિકોપ્ટર ચલાવવાની જરૂર ન પડે, પણ આ પ્રોગ્રામ ભોજનમુદ્દે ભારે ઉપયોગી નીવડી શકે છે. જેમ કે, કોઇ પણ વાનગી ભાવવાનો (કે ન ભાવવાનો) પ્રોગ્રામ આપણી ઇચ્છાથી મગજમાં ડાઉનલોડ કરી શકાય છે. પ્રિયતમાને ઘરે તેનાં માતાપિતા સાથે વાત કરતી વખતે, ખાંડ વગરની ચા મળે તો આપણું મગજ ખાંડને ‘ડાઉનલોડ’ કરી શકે છે. તેના લીધે મોળી ચા પણ મીઠી લાગે છે. એવી જ રીતે કડવાશ, તીખાશ, ગળપણ, ફિક્કાશ જેવા વિવિધ સ્વાદો રસોઇ બનાવનાર પાત્ર પ્રમાણે મગજમાં ડાઉનલોડ કરી શકાય છે.

ગુજરાતમાં દારૂબંધી છે, પણ આ જાતના માનસિક પ્રોગ્રામની બંધી નથી. એટલે જ કદાચ, ઘણા લોકોને આલ્કોહોલના નામ માત્રથી કે બોટલ પરનું લેબલ વાંચીને નશો ચડવા લાગે છે. બીઅર પીને આઉટ થઇ જનારા લોકોની વર્તણૂંક પ્રોગ્રામ ડાઉનલોડિંગની ફિલસૂફી સિવાય બીજી કઇ રીતે સમજાવી શકાય? 

Share

વાંક મુખ્ય રાજકીય પક્ષોના નેતાઓનો નથી. એમનો (હવે  સર્વસ્વીકૃત) ધંધો છે લોકોને છેતરવાનો. ચૂંટણીટાણે તો ખાસ. કમનસીબી એ છે કે તેમની ભ્રમજાળમાં ફસાવા મોટો વર્ગ આતુર, ઉત્સુક અને થનગનતો હોય છે. નેતાશ્રી ખોંખારીને દિવસને રાત કહે, તો એ વર્ગ તેમની મર્દાનગી પર મુગ્ધ થઇને તારા ગણવા મંડી પડે છે. નેતાશ્રી કહે કે ‘હું જ ઉદ્ધારક છું. મારો કોઇ વિકલ્પ નથી.’ એટલે ભાવિક વર્ગ ડાયરામાં ડોલતા ઑડિયન્સની પેઠે ‘હા, બાપલા, હા’ની મુદ્રામાં ડોકાં ઘુણાવવા લાગે છે.

લોકશાહીમાં મૂર્ખ બનવાનો હક સૌને મળેલોે છે, પણ મૂર્ખ બનાવવાનો અધિકાર હોતો નથી. ભક્તહૃદયી લોકો ઠીક પડે તેને ઉદ્ધારક ગણી શકે છે, તેના નામના ‘ચાલીસા’ કે (કેટલાક નેતાઓનાં લક્ષણ જોતાં) ચારસોવીસા ગાઇ શકે છે. પરંતુ ‘ચાલીસા’ને વાસ્તવિકતા તરીકે રજૂ કરવામાં આવે, ત્યારે નક્કર હકીકતો સ્થાપિત કરવાનું જરૂરી બની જાય છે.

દરેક ચૂંટણીની જેમ આ ચૂંટણીમાં પણ કેટલાક ભ્રમ ફેલાવવામાં આવ્યા છે. તેના વિશે સિદ્ધાંતચર્ચાને બદલે નક્કર હકીકતોની મદદથી સચ્ચાઇ જાણવાનો પ્રયાસ કરીએ.

ગેરમાન્યતા : દેશહિત માટે નરેન્દ્ર મોદી સિવાય કોઇ વિકલ્પ નથી

પહેલાં થોડો ઇતિહાસ. આઝાદ ભારતના પહેલા વડાપ્રધાન અને ત્યાર પહેલાં સ્વાતંત્ર્ય સેનાની તરીકે જવાહરલાલ નેહરુની દેશને એવી ટેવ પડી ગઇ હતી કે ‘નેહરુ પછી કોણ?’ એવો પ્રશ્ન ચિંતાતુર થઇને પૂછવાની ફેશન હતી. નેહરુ જેવી આંતરરાષ્ટ્રિય પ્રતિભાનો કોઇ વિકલ્પ ન હોઇ શકે - તેમના વિના દેશનું શું થશે, એવું બધાને લાગતું હતું. સનેહરુના અવસાન પછી વડાપ્રધાન બનેલા લાલબહાદુર શાસ્ત્રીએ કશા બૂમબરાડા વગર કે છપ્પનની છાતીનાં ભાષણ આપ્યા વિના, પાકિસ્તાન સામેના યુદ્ધ વખતે દેશને અસરકારક નેતાગીરી પૂરી પાડી. એ વખતે ‘નેહરુ પછી કોણ?’નો સવાલ કોને યાદ આવ્યો હશે? કોઇને નેહરુ યાદ આવ્યા પણ હશે તો કદાચ એ રીતે કે ‘આવું તો નેહરુ પણ ન કરી શક્યા હોત.’

બીજું ઉદાહરણ ભૂતપૂર્વ વડાપ્રધાન પી.વી.નરસિંહરાવનું છે. રાજીવ ગાંધીના મૃત્યુ પછી ગાંધીપરિવારઆશ્રિત કોંગ્રેસમાં નેતાગીરીનો શૂન્યાવકાશ સર્જાયો. પતિના કરુણ મૃત્યુ પછી શોકભવનમાં જતાં રહેલાં સોનિયા ગાંધીએ રાજકારણમાં પ્રવેશનો સાફ ઇન્કાર કર્યો. એ વખતે કોણે કલ્પ્યું હશે કે પી.વી.નરસિંહરાવ જેવા બિનગાંધી અને લો પ્રોફાઇલ નેતા વડાપ્રધાન તરીકેનો વિકલ્પ હોઇ શકે છે? અને વડાપ્રધાન બન્યા પછી તે કેવળ ટાઇમ પાસ કરવાને બદલે, આર્થિક પરિવર્તનના નવા યુગના મંડાણમાં ચાવીરૂપ ભૂમિકા ભજવશે? છતાં, એ બન્યું અને આઝાદ ભારતના ઇતિહાસમાં નરસિંહરાવનું નામ અમીટ રીતે અંકાઇ ગયું.

ભાજપની વાત કરીએ તો, તેની લોકસભામાં બે બેઠકથી સરકાર રચવા સુધી મજલમાં અનેક નેતાઓનો ફાળો હતો. ભાજપમાં વાજપેયી સક્રિય હતા ત્યારે એવું લાગતું હતું કે તેમનો કોઇ વિકલ્પ નથી. એવી જ રીતે, પ્રમોદ મહાજન જીવીત હતા ત્યારે નવી પેઢીના અને રાજકારણના ખેલ ખેલી જાણતા નેતા તરીકે એ પણ નિર્વિકલ્પ લાગતા હતા.

સાર એટલો કે રાજકારણમાં ‘ફલાણાનો વિકલ્પ નથી’ કે ‘ઢીકણા વિના ચાલે એમ જ નથી’- એવી માન્યતાઓ સાચી હોતી નથી. ઘણુંખરું સંબંધિત પક્ષ કે નેતાઓનાં પ્રચારયંત્રો ગોબેલ્સ-ઝુંબેશથી એવી છાપ ઊભી કરે છે. લોકોનો મોટો સમુદાય એ વાત માનવા માંડે એટલે પ્રચારપુરૂષે પોતાના પ્રચાર માટે- કહો કે, ‘નિર્વિકલ્પ’ બનવા માટે- ખર્ચેલા અઢળક નાણાં અને કરેલા માર્કેટિંગના પ્રયાસ સફળ.

આટલું વાંચ્યા પછી પણ જેમના મનમાંથી એવો અવાજ ઉઠે કેે, ‘બધી વાત બરાબર, પણ નરેન્દ્ર મોદીનો કોઇ વિકલ્પ ક્યાં છે? હોય તો બતાવો’ તો એમના સવાલનો કોઇ જવાબ નથી.

(આખું રામાયણ પૂરું થયા પછી) ‘હરણની સીતા થઇ કે નહીં?’ એવા સવાલનો શો જવાબ હોય?

ગેરમાન્યતા : તરફી કે વિરોધી મોજું રાષ્ટ્રવ્યાપી હોય છે

ચૂંટણી જેવી બાબતમાં ભૂતકાળની વિગતોના આધારે ભવિષ્યની આગાહી કરવાનું બિલકુલ સલાહભરેલું નથી. સાથોસાથ, ભૂતકાળની ચૂંટણીઓના અભ્યાસ થકી મળતી માહિતી દેશનો એકંદર રાજકીય પ્રવાહ સમજવામાં કામ લાગી શકે છે- ભારત જેવા વૈવિઘ્યપૂર્ણ દેશમાં ‘દેશવ્યાપી’ જેવા શબ્દ છૂટથી ફેંકાતા હોય ત્યારે તો ખાસ.

‘વ્હાય વેવ ડોન્ડ મેટર’ એ મથાળા સાથે પ્રવીણ ચક્રવર્તીએ ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’ (૨-૪-૦૪)માં રસપ્રદ માહિતી આપી છે. તેમણે ૧૯૭૭થી શરૂ કરીને પાંચ કથિત ‘ચૂંટણી-મોજાં’ની અસરોનો અભ્યાસ કર્યો છે : ૧૯૭૭માં કટોકટીવિરોધી (કોંગ્રેસવિરોધી, લોકદળતરફી) મોજું, ૧૯૮૪માં ઇંદિરા ગાંધીની હત્યા પછી કોંગ્રેસતરફી સહાનુભૂતિનું મોજું, ૧૯૮૯માં બોફર્સકાંડ જાહેર થયા પછી ભ્રષ્ટાચારવિરોધી (કોંગ્રેસવિરોધી, મોરચાતરફી) મોજું, ૧૯૯૯માં તેર મહિનાની સરકાર ચલાવનારા વાજપેયીને કારણે ભાજપતરફી મોજું અને ૨૦૦૪માં ‘ઇન્ડિયા શાઇનિંગ’ ઝુંબેશ થકી ઊભું થયેલું ભાજપતરફી મોજું.

લોકસભાની ૮૦ ટકાથી વઘુ બેઠકો દેશનાં બાર રાજ્યોમાં છે. એટલે પ્રવીણ ચક્રવર્તીએ એ રાજ્યોનાં પરિણામ પર ‘મોજાં’ની અસરના આંકડા તપાસ્યા. તેમાંથી જાણવા મળ્યું કે દેશવ્યાપી તીવ્રતા ધરાવતું કટોકટીવિરોધી (કોંગ્રેસવિરોધી) મોજું હોય કે પછી બોફર્સમુદે પેદા થયેલું મનાતું ભ્રષ્ટાચારવિરોધી (કોંગ્રેસવિરોધી) મોજું, દક્ષિણ ભારતનાં રાજ્યોમાં અને બંગાળમાં ચૂંટણી માટે સ્થાનિક મુદ્દા જ મહત્ત્વના પુરવાર થયા છે. ત્યાં મતદાન પણ એ પ્રમાણે જ થયું છે. ઇંદિરા ગાંધીની હત્યા જેવા બિનરાજકીય-લાગણીભીના મુદ્દાને ગણતરીમાં ન લઇએ તો, કટોકટી પછીનું કોંગ્રેસવિરોધી મોજું સૌથી શક્તિશાળી હતું. કેમ કે, આખા દેશમાં લોકોના નાગરિક અધિકાર છીનવાયા હતા. તેનાથી વધારે મજબૂત મુદ્દો બીજો કયો હોય? છતાં, કટોકટી પછી થયેલી ૧૯૭૭ની ચૂંટણીમાં ૧૨ મોટાં રાજ્યોમાંથી પાંચ રાજ્યોમાં કોંગ્રેસની જીત થઇ હતી. આ રાજ્યો હતાં : તમિલનાડુ, આંધ્ર પ્રદેશ, કર્ણાટક, કેરળ અને મહારાષ્ટ્ર.

અભ્યાસનું એક તારણ એ પણ નીકળ્યું કે પ્રસાર માઘ્યમોમાં રાષ્ટ્રિય સ્તરના મોજાની ગમે તેટલી વાતો ચાલતી હોય, પણ આગળ જણાવેલાં બધાં મોજાં વખતે તામિલનાડુ, આંધ્ર, કર્ણાટક, કેરળ અને બંગાળ જેવાં (લોકસભાની ૩૧ ટકા બેઠકો ધરાવતાં) રાજ્યો જાણે જુદા પ્રદેશો હોય એવી રીતે જ વર્ત્યાં હતાં. એ રાજ્યોમાં ‘રાષ્ટ્રિય’ મોજાની અસર જોવા મળી ન હતી. સ્થાનિક પક્ષો અને તેમને લગતા મુદ્દા ત્યાં સૌથી અગત્યના બન્યા. એટલે જ, કોંગ્રેસ-ભાજપ જેવા સત્તાવાર રીતે રાષ્ટ્રિય કહેવાતા પક્ષોને દક્ષિણ ભારતમાં કાયમી થાણું જમાવવાનું કઠણ પડે છે અને સ્થાનિક પક્ષો સાથે ઘરઘર રમીને ગાડું ગબડાવવું પડે છે.

ગેરમાન્યતા : અરવિંદ કેજરીવાલ ભરોસાપાત્ર નથી

રાજકારણના પ્રકારનો મોટો ભેદ ખરો, છતાં બીજા પક્ષો કે નેતાઓની જેમ અરવિંદ કેજરીવાલ અને આમઆદમી પક્ષ પ્રશ્નોથી કે ટીકાઓથી પર નથી. હોવા પણ ન જોઇએ. હોઇ શકે પણ નહીં. એટલું ખરું કે ટીકા કરનારાએ પહેલાં પોતાનું ધોરણ જાહેર કરવું પડે - અને એ જ ધોરણ બાકીના નેતાઓને-પક્ષોને પણ લાગુ પાડવું પડે.

કેજરીવાલની વર્તણૂંકને ઇલેક્ટ્રોન માઇક્રોસ્કોપથી જોતા લોકો નરેન્દ્ર મોદીની વાત આવે ત્યારે આંખે પાટા બાંધીને પછી દલીલ કરે છે કે ‘તમે જ કહો, અમે મોદીને નહીં તો બીજા કોને મત આપીએ? કેજરીવાલને? એ માણસનું કશું ઠેકાણું નથી. દિલ્હીમાં લોકોએ સરકાર ચલાવવાની તક આપી, ત્યારે તો એ સરકાર ચલાવી શક્યા નહીં.’

મત કોને આપવો એ પોતાની મુન્સફીની વાત છે. પણ હકીકતની વાત કરીએ તો, દિલ્હીના મતદારોએ સૌથી વઘુ બેઠકો - એટલે કે સરકાર ચલાવવાની તક - ભાજપને આપી હતી. ભાજપે સિદ્ધાંતના બુરખા તળે રાજકીય સ્વાર્થ સાધવા માટે ચાલબાજી કરી. કહ્યું કે ‘અમારી પાસે સ્પષ્ટ બહુમતી નથી. એટલે અમે સરકાર બનાવીશું નહીં.’ ભાજપની કુટિલ ગણતરી એવી હશે કે પોતે સરકાર બનાવે નહીં અને કેજરીવાલ કદી કોંગ્રેસનો ટેકો લેશે નહીં. એટલે ડેડલૉક સર્જાશે અને નવેસરથી ચૂંટણી કરવાનો વારો આવશે. એવું થાય એટલે ‘જુઓ, જુઓ, કેજરીવાલ સરકાર ચલાવવાથી ભાગે છે’ એવું બૂમરાણ મચાવીને તેમના પ્રભાવને ઉગતો દાબી શકાશે.

ભાજપની અપેક્ષાબહાર કેજરીવાલે સરકાર બનાવી. એટલે ટીકાકારોએ દાવ બદલ્યો. એ કહેવા લાગ્યા, ‘જુઓ, જુઓ, આ માણસે કોંગ્રેસનો ટેકાથી સરકાર બનાવી.’ હકીકત એ હતી કે ભારતના રાજકારણમાં પહેલી વાર સરકાર રચનાર પક્ષે શરતો મૂકી હતી અને ટેકો આપનારે નીચી મૂંડીએ શરતોનું પાલન કરવાનું કબૂલ્યું હતું. બીજી હકીકત એ હતી કે ‘આપ’ સરકારને પાડવા માટે કોંગ્રેસ અને ભાજપ મળી ગયાં હતાં. એ લોકો પોતાની સગવડે, વ્યૂહાત્મક સમયે ચાદર ખેંચી લે અથવા વિધાનસભામાં ડગલે ને પગલે અવરોધો ઊભા કરીને સરકારને નકામી-અળખામણી બનાવી મૂકે એ ચાલબાજીનું બીજું પગથીયું હતું. પરંતુ પહેલી ફૂંક કેજરીવાલે મારી. લોકપાલ જેવા વાજબી મુદ્દે કોંગ્રેસ-ભાજપની મેળાપી અસહકારના વિરોધમાં રાજીનામું આપી દીઘું.

‘આપ’ને ગાળો આપવાથી તબિયત સારી રહેતી હોય તો જુદી વાત છે. બાકી, હકીકતની વાત કરવી હોય તો, ૪૯ દિવસના ટૂંકા ગાળામાં ‘આપ’ની સરકારે જેવું અને જેટલું કામ કર્યું તે અરવિંદ કેજરીવાલને બીજા કોઇ પણ વર્તમાન નેતા કરતાં વધારે ભરોસાપાત્ર અને કાર્યક્ષમ ઠેરવે એવું છે. આ કામની યાદી ઇન્ટરનેટ પર સહેલાઇથી મળી શકે છે, પણ એ ધરાર ઘ્યાને ન લેવી હોય તો શું થઇ શકે?

Share

ભારતના નાગરિકો માટે ચૂંટણી એ લોકશાહી પ્રક્રિયાનું સર્વસ્વ બની ગઇ છે : આરંભ ગણો તો આરંભ ને અંત ગણો તો અંત. મોટા ભાગના મતદારો માટે ચૂંટણી લોકશાહીની રૂએ મળેલા અધિકારોનો પહેલો અને ઘણુંખરું છેલ્લો ઉપયોગ બની રહે છે.

સુંદર-સુશીલ યુવતીને આકર્ષવા માટે દુનિયાભરના ડોળ ઘાલતા ને ખેલ પાડતા છેલબટાઉ યુવકોની જેમ, નેતાઓ મતદારોને પોતાના ભણી આકર્ષવા માટે બઘું કરી છૂટે છે. તેમને થ્રી-ડી અને ફોર-ડી સ્વપ્નાં દેખાડે છે. ઉજ્જવળ ભવિષ્યનું આઇ-મેક્સ સાઇઝનું કલ્પના-ચલચિત્ર રજૂ કરે છે. તેની પાછળનો આશય એક જ : બસ, તમે અમને મત આપો અને પછી પાંચ વર્ષ માટે ભૂલી જાવ.

ભૂલી શું જવાનું હોય છે? પોતાના કે દેશના ભવિષ્યની ચિંતા કરવાનું? ના, અત્યાર લગીના રાજ્ય અને દેશના અનુભવમાંથી બોધ લઇએ તો, એક વાર મત આપ્યા ભૂલી એ જવાનું હોય છે કે નાગરિક તરીકે આપણો કશો અવાજ હોઇ શકે છે. ચૂંટણી પછી ‘સરકાર રાખે તેમ રહીએ’ એવી માનસિકતા દૃઢ બનાવવાની હોય છે.

એક વાર મત આપ્યા પછી શું શું ભૂલી જવું પડે? ગુજરાતના છેલ્લા એક દાયકાના અનુભવ પરથી જોઇએ તો -

૧) વિકાસ-રોજગારીનાં બણગાં ફૂંકતી સરકાર જુદી જુદી નોકરીઓમાં ‘સહાયકો’ નીમીને સરકારી રાહે શોષણ કરે, એ ભૂલી જવું પડે.

૨) વિધાનસભા સહિતની લોકશાહી સંસ્થાઓ રાજ્યમાં સાવ પાંગળી બનાવી દેવામાં આવી, એ ભૂલી જવું પડે.

૩) પાટણમાં દલિત યુવતી પર અત્યાચાર થાય કે થાનગઢમાં દલિત કિશોરોને વીંધી નાખવામાં આવે - આ પ્રકારના કિસ્સામાં સરકાર સાવ નામકર જાય અથવા ગુનાઇત ઉપેક્ષા સેવે, એ ભૂલી જવું પડે.

૪) સ્વાઘ્યાયવિવાદમાં પંકજ ત્રિવેદીની હત્યાનો મામલો હોય કે આસારામની ધરપકડ થઇ તેનાં થોડાં વર્ષ પહેલાં ગુજરાતમાં દીપેશ-અભિષેક અપમૃત્યુનો મુદ્દો હોય, ‘સરકાર’ બની બેઠેલા નેતા ગુજરાતના નાગરિકોની પડખે ન રહે અને આસારામ પ્રકારના લોકો સામે કશાં પગલાં ન લે, એ ભૂલવું પડે.

૫) (મહુવા આંદોલનમાં બન્યું તેમ) સરકાર ઉદ્યોગગૃહોના લાભાર્થે જૂઠાણાં આચરે, જળ હોય ત્યાં સ્થળ બતાવે અને હાઇકોર્ટમાંથી હારે નહીં ત્યાં સુધી ગુજરાતના હિતની અવગણના કરે, એ ભૂલી જવું પડે.

૬) ખેતીનું ગુલાબી ચિત્ર આપતી સરકાર ગુજરાતમાં ખેડૂતોની આત્મહત્યા અંગે આંખ આડા કાન કરે, એ ભૂલી જવું પડે.

૭) છેલ્લા એક દાયકામાં ઉદ્યોગો માટે વીજળીના કનેક્શનની તમામ અરજીઓ ક્લીઅર કરી નાખનારા રાજમાં ખેડૂતોની વીજજોડાણની તમામ અરજીઓ ઘૂળખાતી પડી હોય, એ ભૂલી જવું પડે.

૮) વ્યક્તિગત મહત્ત્વાકાંક્ષાઓ સંતોષવા માટે પ્રચાર-પ્રસાર-ખરીદવેચાણમાં છૂટા હાથે વપરાયેલાં નાણાં ક્યાંથી આવ્યાં, કોણે કોણે આપ્યાં, એની ગણતરી ભૂલી જવી પડે.

૯) સ્વચ્છ રાજકારણની દુહાઇઓ આપતી ‘સરકાર’ના પ્રધાનમંડળમાં ગુનેગાર અને ભ્રષ્ટાચારનો આરોપ ધરાવતા નેતાઓ હોય, એવા નેતાઓને પક્ષમાં ખુલ્લા હાથે આવકારવામાં આવતા હોય, એ વાસ્તવિકતા પણ ભૂલી જવી પડે.

૧૦) ભ્રષ્ટાચારવિરોધી અને અસરકારક શાસનના મુદ્દે બીજાની ટીકા કરનારા પોતાના રાજમાં ‘કેગ’ના અહેવાલો વિધાનસભામાં છેલ્લા દિવસે રજૂ કરે અને લોકાયુક્તની નિમણૂંક આડે શક્ય એટલા અવરોધો નાખે તો, એ ભૂલી જવું પડે.

૧૧) રાજ્ય એટલે શાસકો નહીં, પણ રાજ્ય એટલે તેના નાગરિકો- એ પણ ભૂલવું પડે.

આ યાદી હજુ ઘણી લંબાવી શકાય.

અફસોસની વાત એ છે કે ઘણા નાગરિકો નેતાની આબરૂને રાજ્યની કે દેશની આબરૂ ગણવાની ભૂલ કરી બેસે છે. નેતાઓ દ્વારા થતો આક્રમક પ્રચાર તેમને સહેલાઇથી છેતરી જાય છે. લોકો ભૂલી જાય છે કે દેશ અથવા રાજ્યની આબરૂ તેના નેતાની સુપરસ્ટાર જેવી છબી સાથે નહીં, પણ સામાન્ય નાગરિકોની સ્થિતિ કેવી છે, તેની સાથે સંકળાયેલી હોય છે. ચૂંટણી આ સત્યને તાજું કરવાનો મોકો પૂરો પાડે છે, જો નાગરિકો એ તક ઝડપવા તૈયાર હોય તો.

હૃદયપરિવર્તન કોનું?

સંપૂર્ણ લોકશાહી ઢબે ચૂંટાયેલા નેતાઓ પણ એક વાર સરકારમાં બેસે, એટલે તે ‘સરકાર’ થઇ જાય છે. ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી જેવા ઉત્સાહી તો અત્યારથી જ એનડીએની સંભવિત સરકાર વિશે ‘મોદી સરકાર’ જેવો શબ્દપ્રયોગ વાપરવા લાગ્યા છે. ‘સરકાર’ તરીકે ઓળખાવા વિશેનો તેમનો આગ્રહ એવો છે કે ભાજપના પ્રમુખે ટ્‌વીટર પર ‘ભાજપ સરકાર’ લખેલું ભૂંસીને ‘મોદી સરકાર’ લખવું પડે છે.

ધારો કે નરેન્દ્ર મોદીના આક્રમક અને આંજી દેનારા પ્રચારથી લોકસભામા ભાજપ- એનડીએ નહીં, ભાજપ- ૫૦૦ બેઠકો જીતી જાય અને એ સરકાર બનાવે, તો પણ એ સરકારને ‘મોદી સરકાર’ કહેવાય? તેનો જવાબ નાગરિકોની માનસિકતા પર છે : અસરકારક વહીવટના ઓઠા હેઠળ આપખુદ બની જાય એવો નેતા જોઇએ છે? કે પછી  લોકશાહીનાં મૂળીયાં વઘુ મજબૂત બનાવે અને નાગરિકોની સામેલગીરી વધારે એવો નેતા જોઇએ છે?

ભારતમાં પ્રમુખશાહી સંસદીય પદ્ધતિ નથી, જેમાં એક નેતાના નામે ચૂંટણી લડાતી હોય. એટલે, અમેરિકાના પ્રમુખની સરખામણીમાં ભારતના વડાપ્રધાનની સત્તાઓ મર્યાદિત છે. બંધારણની હદમાં રહીને પોતાની સત્તાનો વ્યાપ વધારવા માટે નેતાએ સૌથી પહેલાં પોતાના પક્ષમાં અને પછી સાથીપક્ષો સાથે આપખુદ થવું પડે. અડવાણી, જસવંતસિંઘ, હરીન પાઠક વગેરે નેતાઓની અવદશા જોતાં, પક્ષમાં વિરોધની સફાઇ કરી નાખવાનો પહેલો તબક્કો મોદી વડાપ્રધાન બનતા પહેલાં જ વટાવી ગયા છે. સાથીપક્ષોને બેઠકોના કે નાણાંના જોરે દબાવવાનો બીજો તબક્કો ક્યારથી શરૂ થાય છે એ જોવાનું રહે છે. તેનો આધાર ચૂંટણીનાં પરિણામો અને ભાજપે તથા બીજા પક્ષે મેળવેલી બેઠકસંખ્યા ઉપર પણ રહેશે.

એકધારા પ્રચારને કારણે કેટલાક ધોરણસરના અંગ્રેજી લેખકો પણ એવું માનવા પ્રેરાયા છે કે મોદી તેમની અસલની આપખુદશાહી અને આત્યંતિકતા છોડીને મવાળ-મઘ્યમમાર્ગી-મૉડરેટ થયા છે. આ થિયરીના ટેકામાં તેમના દ્વારા અપાતો એક પુરાવો એ છે કે મોદી ઘણા સમયથી આત્યંતિક અથવા પ્રગટપણે કોમવાદી વાતો કરતા નથી.

આવા લેખકોનો આશાવાદ માનવો ગમેે, પણ વાસ્તવિકતા નજર સામે રાખતાં માની ન શકાય એવો છે. આ પ્રકારની વાતો કરનારામાંથી ઘણા લોકો ‘મોદી વડાપ્રધાન બનવાના જ છે’ એવું માની બેઠા છે. જો એ વડાપ્રધાન બનવાના જ હોય તો એમનાં હકારાત્મક પાસાં કયાં છે અથવા કયાં નકારાત્મક પાસાં ઘણા સમયથી દેખાયાં નથી, એ શોધી કાઢીને બીજાને અને ખાસ તો જાતને આશ્વાસન આપવાનો પ્રયાસ તે કરે છે. ‘મોદીવિરોધી જમાતના સભ્ય’ને બદલે ‘તટસ્થ’ અને ‘વાસ્તવિકતા સાથે સંપર્કમાં રહેનારા’ તરીકેની પોતાની છબી ઊભી કરવા માટે તે મોદીના હૃદયપરિવર્તનની થિયરીમાં શરણું શોધે છે.

મોદી વડાપ્રધાન બનશે કે નહીં એ અહીં ચર્ચાનો મુદ્દો નથી. વિચારવાની વાત એ છે કે કેટલાક લેખકો કહે છે તેમ, એમનું ‘હૃદયપરિવર્તન’ થયું છે કે નહીં. હજુ સુધીનાં તેમનાં વિધાનો અને અભિગમ જોતાં, તેમના પક્ષે પરિવર્તન કે પુનઃવિચારને કશો અવકાશ હોય એવું જણાયું નથી. કોમી હિંસા વખતે તેમની પ્રચંડ નિષ્ફળતાની વાત જવા દઇએ તો પણ, એ સિવાયના પોતાના શાસનની મર્યાદાઓને તેમણે કદી સ્વીકારી નથી, શાસનપદ્ધતિ અને તેના વિવાદાસ્પદ નિર્ણયો સામે પૂછાયેલા સવાલોના તેમણે કદી જવાબ આપ્યા નથી, પત્રકારોને એ કદી તેમણે સીધી મુલાકાત આપી નથી, કેગ-લોકાયુક્તથી માંડીને તેમના પ્રશંસકો જેની પર બહુ ફીદા છે એવા ગુજરાતના વિકાસ વિશે  તેમણે ઘણા સવાલોના જવાબ આપવાના છે. ‘પરઝાનિયા’ જેવી ફિલ્મ હોય કે જસવંતસિંઘનું સરદાર વિશેનું પુસ્તક, સેન્સરશીપ માટેનો તેમનો ઉત્સાહ તેમની એકંદર છાપને દૃઢ બનાવે એવો છે.

ભક્તો-ચાહકો તેમને સવાલ પૂછતા નથી અને વિરોધી મત ધરાવતા લોકો દ્વારા પૂછાતા સવાલોને ‘ગુજરાતીઓના અપમાન’ તરીકે ઓળખાવવાની પ્રયુક્તિ તેમને ફાવી ગઇ છે. અગાઉ ચૂંટણીપ્રચારમાં તેમને પાકિસ્તાનના પ્રમુખ ‘મિંયા મુશર્રફ’ કે પછીની ચૂંટણીમાં સોરાબુદ્દીનને વચ્ચે લાવ્યા વિના ગોઠતું ન હતું. આ વખતે વડાપ્રધાનપદના ઉમેદવાર તરીકે ઝુકાવ્યા છતાં, અરવિંદ કેજરીવાલને પાકિસ્તાનના એજન્ટ કહેવાની- અને પાકિસ્તાનને ધરાર વચ્ચે લાવવાની- જૂની પ્રકૃતિ એ છોડી શક્યા નથી.

સંસદીય લોકશાહી ધરાવતા દેશમાં કોઇ એક વ્યક્તિ આખેઆખી ચૂંટાયેલી સરકારનો પર્યાય બની જાય- અને એ પોતે પણ (ભાજપપ્રમખુ સાથેના કિસ્સામાં બન્યું તેમ) એવું ઠોકી બેસાડે કે ‘હું જ સરકાર છું’, તો શું થાય? જવાબ માટે બહુ દૂર જવાની જરૂર નથી. આસામના રાજકારણી અને કવિ દેવકાંત બરુઆએ આપેલું ‘ઇન્દિરા ઇઝ ઇન્ડિયા’નું સૂત્ર રાજકીય ચમચાગીરીનો ઉત્તમ નમૂનો ગણાય છે. તેની વાજબી રીતે ટીકા કરનારા લોકો હવે ‘મોદી ઇઝ ઇન્ડિયા’નું સૂત્ર પોકારવા માટે થનગની રહ્યા છે, એ અસલી કરુણતા છે.

‘મજબૂત’, ‘મર્દાના’ જેવી છબી ધરાવતા નેતાઓ દેશને અસરકારક-નિર્ણાયક નેતૃત્વ પૂરું પાડશે, એવું સરળીકરણ કેટલું ખોટું છે, એ દર્શાવવા માટે પણ ઇન્દિરા ગાંધીનું ઉદાહરણ પૂરતું છે. આ પ્રકારના નેતાઓ માટે ‘આઇ, મી, માયસેલ્ફ’થી વધીને  ભાગ્યે જ બીજું કશું હોય છે, પરંતુ વાક્ચાતુરી અને સભારંજનીથી તે દેશપ્રેમ અને દેશસેવાની વાતો કરીને છેતરાવા આતુર લોકોને ઠંડા કલેજે છેતરે છે.

ખરું જોતાં વાંક નેતાઓનો પણ નથી. સામે આટલો મોટો સમુહ અંજાવા માટે તૈયાર બેઠો હોય, તો એ શા માટે કસર છોડે?

Share

૧૩.૮ અબજ વર્ષ પહેલાં ‘બિગ બેન્ગ’ તરીકે ઓળખાતા મહાવિસ્ફોટથી બ્રહ્માંડ ઉદ્‌ભવ્યું અને લગભગ તરત જ પ્રચંડ ઝડપે વિસ્તર્યું. ચોક્કસ રીતે થયેલો તેનો વિસ્તાર (ઇન્ફ્‌લેશન) અત્યાર લગી થિયરી અને અટકળોનો વિષય હતો, પણ પહેલી વાર બ્રહ્માંડના ‘ઇન્ફ્‌લેશન’ના આડકતરા છતાં આધારભૂત પુરાવા મળ્યા છે. નૉબેલ પારિતોષિકને લાયક કહેવાય એવી આ શોધ ભૌતિકશાસ્ત્ર અને ખગોળ ક્ષેત્રે મોટું સીમાચિહ્ન બને એવી છે.

પહેલાં એક સ્પષ્ટતા : વાત બ્રહ્માંડની છે. એટલે ‘એ બઘું વિજ્ઞાનવાળા જાણે. એમાં આપણે શું?’ એવું ધારી લેવાની જરૂર નથી. વિજ્ઞાનમાં રસ ન પડતો હોય તો પણ, ૧૩.૮ અબજ વર્ષ પહેલાં બનેલી કોઇ ઘટનાનો પુરાવો મળી આવે, એ વાત જ રોમાંચ પ્રેરે એવી નથી?

મથાળામાં વાપરેલો ‘ગ્રોથ સર્ટિફિકેટ’ જેવો પ્રયોગ અતિસરળીકરણ જેવો લાગી શકે, પણ એ સહેતુક વાપર્યો છે. કારણ કે બ્રહ્માંડના જન્મ પછી તરત શું થયું, તેના વિશેનો મજબૂત પુરાવો મળ્યો છે. હકીકતમાં, મળ્યો નથી, શોધી કાઢવામાં આવ્યો છે.

પુરાવો શો છે, એની વિગતમાં ઉતરતાં પહેલાં બ્રહ્માંડના ‘બાળપણ’ વિશે અછડતી જાણકારી મેળવી લઇએ. વિજ્ઞાનીઓ માને છે કે ૧૩.૮ અબજ પહેલાં એક મહાવિસ્ફોટના પરિણામે બ્રહ્માંડ અસ્તિત્ત્વમાં આવ્યું. વિસ્ફોટ પછી તરત જ - વૈજ્ઞાનિક ચોક્સાઇથી કહીએ તો, ૧ સેકન્ડના ૧ની ઉપર ૩૭ મીંડાં થાય એટલામા ભાગમાં-  બ્રહ્માંડ વિસ્તર્યું. જાણે કે એક વિરાટ કદના ચીમળાયેલા ફુગ્ગામાં ઝંઝાવાત ભરાયો ને એ તત્કાળ ફુલ્યો-વિસ્તર્યો. આવી શક્તિશાળી પ્રક્રિયાના પરિણામે ‘ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝ’ / Gravitational Wavesતરીકે ઓળખાતાં મોજાં (તરંગો) પેદા થયાં.

ત્યારથી અત્યાર સુધી, બ્રહ્માંડમાં મોટી ઉથલપાથલો થાય ત્યારે ગ્રેવિટેશન વેવ્ઝ સર્જાય છે. જેમ કે, બે બ્લેકહોલ ટકરાય અને એકબીજામાં ભળી જાય ત્યારે ખેલાતા તાંડવમાંથી ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝ ઉદ્‌ભવે છે. આ મોજાં (તરંગો) બ્રહ્માંડમાં આગળ વધે તેમ એ સ્પેસને વારાફરતી ઉપર-નીચે અને ડાબે-જમણેથી સંકોચતાં-વિસ્તારતાં રહે છે. (જુઓ આકૃતિ)

ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝથી થતું સ્પેસનું સંકોચન-વિસ્તરણ

ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝની હાજરી પારખવા માટે અનેક પ્રયોગ થયા છે અને થાય છે. તેમનું અસ્તિત્ત્વ સાબીત કરી શકાય તો આઇન્સ્ટાઇનની ‘જનરલ થિયરી ઑફ રિલેટીવિટી’ને ખરાઇનું વઘુ એક પ્રમાણપત્ર મળે. કારણ કે આઇન્સ્ટાઇને સમજાવેલી બ્રહ્માંડની રચનાનો પુરાવો તેમાંથી મળે છે.

આઇન્સ્ટાઇને કરેલી બ્રહ્માંડની કલ્પના સમજવા માટે સરળતા ખાતર (પાણી શોષતી) વાદળીની ઉપમા લઇ શકાય. નરમ-સ્થિતિસ્થાપક વાદળીનો એક મોટો ટુકડો કલ્પી જુઓ. હવે આ વાદળી પર જુદી જુદી જગ્યાએ, લોખંડની વજનદાર લખોટીઓ મૂકવામાં આવે તો શું થાય? લખોટીના વજનથી ગાદીમાં ખાડો સર્જાય અને લખોટી વાદળીની સપાટી પર રહેવાને બદલે, તેના વજનથી રચાયેલા ‘ગોબા’માં જતી રહે. આઇન્સ્ટાઇનના મતે બ્રહ્માંડનું પોત આવું છે. તેની ‘વાદળી’માં ગ્રહો-તારા અને બીજા અવકાશી પદાર્થોની ‘લખોટીઓ’ પોતપોતાના વજન પ્રમાણે નાના-મોટા ગોબા પાડે છે. આવી ‘ગોબાચારી’ના પરિણામે ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝ તરીકે ઓળખાતા તરંગો પેદા થાય છે, જે બ્રહ્માંડમાં દૂર સુધી વિસ્તરે છે.

સ્વાભાવિક છે કે અદૃશ્ય ‘ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝ’ને દરિયાનાં મોજાંની જેમ તો જોઇ શકાય નહીં. તેમનો પતો મેળવવા માટે ઊંધેથી વિચારવું પડે કે આવા તરંગો પોતાની અસર ક્યાં પાડતાં હશે? જેમ પૃથ્વીના પેટાળમાં ફેલાતાં સેસ્મિક તરંગો નરી આંખે જોઇ શકાતાં નથી, પણ સિસ્મોગ્રાફ પર તેનાં સ્પંદન ઝીલાય છે. એવું શું ‘ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝ’ની હાજરી પારખવા માટે થઇ શકે?  આ તંરગોનો પતો મેળવવા માટે અત્યાર સુધી અનેક પ્રયોગ થયા છે અને થઇ રહ્યા છે, પરંતુ અત્યારે જે શોધની વાત કરવાની છે, એ તો બ્રહ્માંડનાં ‘પહેલી બેચનાં’ ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝની છે- એ તરંગોની, જે મહાવિસ્ફોટ પછી બ્રહ્માંડના ઓચિંતા વિસ્તાર વખતે પેદાં થયાં.

૧૩.૮ અબજ વર્ષ પહેલાં પેદા થયેલાં ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝને શી રીતે શોધવાં? તેમની હાજરી ક્યાં નોંધાયેલી હોય? સંશોધકોનું અનુમાન હતું કે ‘બિગ બેન્ગ’ના પરિણામે બ્રહ્માંડ તો અસ્તિત્ત્વમાં આવ્યું, સાથોસાથ થર્મલ રેડિએશનનો થોડોઘણો ‘ભંગાર’ બાકી રહ્યો. વિજ્ઞાનની પરિભાષામાં તેને ‘કૉસ્મિક માઇક્રોવેવ બેકગ્રાઉન્ડ’ (CMB) કહેવામાં આવે છે.  આ ‘ભંગાર’માં ચોક્કસપણે એ વખતે પેદા થયેલાં ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝની અસર ઝીલાઇ હોય.  આઇન્સ્ટાઇનની થિયરી પ્રમાણે, બ્રહ્માંડ જો વાદળી જેવું બન્યું હોય તો, ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝની અસરથી ‘કૉસ્મિક માઇક્રોવેવ બેકગ્રાઉન્ડ’માં ચોક્કસ પ્રકારનો મરોડ પેદા થયો હોવો જોઇએ. દરિયાનાં મોજાં કિનારે આવ્યા પછી ઓસરી જાય, ત્યારે કિનારાની રેતી પર ચોક્કસ પ્રકારની ભાત આંકતાં જાય છે. કંઇક એવી જ રીતે ‘કૉસ્મિક માઇક્રોવેવ બેકગ્રાઉન્ડ’ની ‘રેતી’માં ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝની ભાત અંકાયેલી હોવી જોઇએ.

આ તો થઇ થિયરી, પણ આવાં અદૃશ્ય મોજાંના અસ્તિત્ત્વની ભાળ શી રીતે મેળવવી? તેના માટે વર્ષ ૨૦૦૬માં દક્ષિણ ધ્રુવ  પર એક માઇક્રોવેવ પોલરીમીટર મૂકવામાં આવ્યું. તેનું ટૂંકું નામ હતું :  BICEP -1. (આખું નામ : બેકગ્રાઉન્ડ ઇમેજિંગ ઑફ કોસ્મિક એક્સ્ટ્રાગેલેટિક પોલરાઇઝેશન.) તેનું મુખ્ય કામ જ કોસ્મિક માઇક્રોવેવ બેકગ્રાઉન્ડની ‘રેતી’માં ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝથી પેદા થયેલો મરોડ શોધવાનું હતું. એ મરોડને વિજ્ઞાનની પરિભાષામાં ‘બી-મોડ’ કહેવામાં આવે છે.

દક્ષિણ ધ્રુવ પર ‘બાઇસેપ-૨’

બે વર્ષ (૨૦૦૬-૦૮) સુધી દક્ષિણ ધ્રુવના ચોખ્ખા (ભેજ વગરના) વાતાવરણમાં મરોડની તલાશ ચાલી, પણ ‘બાઇસેપ-૧’ ટેક્‌નોલોજીની દૃષ્ટિએ નબળું પુરવાર થયું. તેના પગલે ૨૦૧૦માં ‘બાઇસેપ-૨’ એ જ જગ્યાએ મૂકવામાં આવ્યું. તેનું કામ ૨૦૧૨માં પૂરું થયું. ત્યારથી અત્યાર લગી પરિણામોની ચકાસણી કર્યા પછી સંશોધકોએ જાહેર કર્યું છે કે તેમને જે મરોડ (બી-મોડ)ની તલાશ હતી, એની હાજરી મળી આવી છે. બિગ બેન્ગના ૩ લાખ ૮૦ હજાર વર્ષ પછીના કોસ્મિક માઇક્રોવેવ બેકગ્રાઉન્ડમાંથી સાવ શરૂઆતી ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝની અસર જેવો મરોડ મળવાથી સંશોધકો રોમાંચિત થઇ ઉઠ્યા છે. (ભૂકંપની અસરને કારણે તત્કાળ નષ્ટ થયેલી વસ્તુ ભૂકંપનાં દસ-વીસ વર્ષ પછી એ જ અવસ્થામાં મળી આવે, એવી આ વાત છે.)

આરંભિક ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝનો ‘મરોડ’દાર પુરાવો

મરોડની ભાતનો અભ્યાસ કર્યા પછી સંશોધકોને એ પણ જાણવા મળ્યું છે કે ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝ પહેલી વાર સર્જાયાં ત્યારે બ્રહ્માંડની ઉંમર ૧ સેકન્ડના પણ ૧ની ઉપર ૩૭ મીંડા લાગે એટલા ભાગ જેટલી હતી અને તે ૧ની ઉપર ૧૭ મીંડાં લાગે એટલા ગીગા ઇલેક્ટ્રિક વોલ્ટની ઊર્જાથી ઠાંસોઠાંસ ભરેલું હતું. ઊર્જાનો આ આંકડો વિશેષ મહત્ત્વ ધરાવે છે. કારણ કે સંશોધકો માને છે કે બ્રહ્માંડનાં ત્રણ મૂળભૂત બળ- સ્ટ્રોંગ ફોર્સ, વીક ફોર્સ અને ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક ફોર્સ- ઊર્જાના આ સ્તરે અલગ અલગ મટીને એક બની જાય છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, જેમની ભાળ (મરોડ સ્વરૂપે) મળી આવી એ ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝ ત્યારનાં છે, જ્યારે બ્રહ્માંડના સર્જન પછી ત્રણ મૂળભૂત ફોર્સ અલગ પડ્યા.

આ શોધ જાહેર થઇ ચૂકી હોવા છતાં, તેની પર હજુ ખરાઇનું આખરી મત્તું વાગવાનું બાકી છે. એ થઇ જાય તો પછી ભૌતિકશાસ્ત્ર અને ખગોળશાસ્ત્રમાં ઘણાં જૂનાં સંશોધનો (જેમ કે ઇન્ફ્‌લેશનનાં બીજાં મોડેલ)ના દરવાજા બંધ થશે અને બીજા અનેક નવા દરવાજા ખુલી જશે. નોબેલ પારિતોષિક તો તેની સરખામણીમાં આડપેદાશ જેવું લાગશે. 

Share

ઉનાળાની અને લોકસભાની ચૂંટણીની ગરમીમાં તાપ અને અસલામતીથી પરસેવે રેબઝેબ થતા નેતાઓ કમ સે કમ એક બાબતમાં- ડાયરી લખવામાં- પ્રામાણિક હોય તો કેવાં લખાણ વાંચવા મળે?

સોનિયા ગાંધીની ડાયરી 

આજે જાગવામાં બહુ મોડું થયું. ઘણા બધા લોકો મારા વિશે અને કોંગ્રેસ વિશે પણ આવું માને છે કે અમે મોડાં જાગ્યાં છીએ... બટર લેટ ધેન નેવર. હા, ‘બેટર’ નહીં, ‘બટર’ જ લખ્યું છે. અમારી પાર્ટીને બ્રેડ મળે કે ન મળે, અમને કદી બટરની તંગી પડવાની નથી. કારણ કે અમને હજુુ એવું જ કહેવામાં આવે છે કે ‘આપણને ૩૦૦ સીટ આરામથી મળી જશે.’ મેં ઇન્ડિયન માયથોલૉજી વાંચી છે. આફ્‌ટરઑલ, આય એમ એન ઇન્ડિયન બહુ. ‘નરો વા, કુંજરો વા’ વિશે મેં સાંભળ્યું છે. એટલે ૩૦૦ સીટની વાત કરનારાને જેવી હું સહેજ કડકાઇથી પૂછું કે ‘કઇ સીટની વાત કરો છો?’ એટલે એ તરત ગેંગેંફેંફેં થઇને કહે છે,‘હું તો મલ્ટીપ્લેક્સમાં ગ્રુપ શોના બુકિંગની વાત કરતો હતો.’

મને ખુશામત જરાય ગમતી નથી. મેં કેટલી વાર લોકોને કહ્યું છે કે ‘તમે મને ખરાબ લાગવાની ચિંતા કર્યા વિના સાચી વાત કરો.’ તો એ લોકો કહે છે, ‘મૅડમ, અમે સાચું જ કહીએ છીએ. જરાય મસકા મારતા નથી, પણ હકીકત એ છે કે આ નરેન્દ્ર મોદી તમારાથી ગભરાય છે.’ આ સાંભળીને મેં ડોળા કાઢ્‌યા. એટલે એ કહે, ‘હું જરાય ખુશામત કરતો નથી, પણ તમે જ વિચારો. મોદી તમારાથી ગભરાતા ન હોત અને તમારી લોકપ્રિયતાથી ચિંતિત ન હોત તો એ રાયબરેલીમાં તમારી સામે કે અમેઠીમાં રાહુલબાબા સામે ન ઊભા હોત?’

મેં એમને પૂછ્‌યું, ‘પક્ષ માટે તમે શું કરવા ધારો છો? એ થોડી વાર મારી સામે જોઇ રહ્યા. પછી ઘડીકમાં અહમદભાઇ સામે, તો ઘડીકમાં મઘુસુદન મિસ્ત્રી સામે જોવા લાગ્યા અને પછી ધીમે રહીને કંઇ ગણગણીને જતા રહ્યા. એમના ગયા પછી અહમદભાઇએ મને કહ્યું કે મેડમ, તમારો સવાલ બહુ અદ્‌ભૂત હતો- ‘કેબીસી’માં એક કરોડ રૂપિયા માટે પૂછાય એવો, પણ હમણાં આવા સવાલ ન પૂછતાં. પેલો એવું કહીને ગયો કે ‘મારી ભાજપ સાથે વાટાઘાટો ચાલે જ છે. તમે ટિકિટ નહીં આપો તો અસંતુષ્ટ બનીને, અંદર રહીને ભાંગફોડ કરવાની આપણી પરંપરા આગળ ધપાવવાને બદલે, પક્ષના હિતમાં મારે ભાજપમાં જોડાઇ જવું પડશે.’

રાહુલ ગાંધીની ડાયરી

મારું નામ રાહુલ ગાંધી છે. હું કોંગ્રેસનો વડાપ્રધાનપદનો ઉમેદવાર નથી...એટલે કે છું...એટલે કે આમ છું, પણ આમ નથી...

આટલાં વર્ષે આ બઘું લખવું પડે એ શોભાસ્પદ ન કહેવાય, પણ સાલું, સોરી, મને હમણાનું કોઇ પૂછતું જ નથી. સમાચારોમાં મફલર ને દાઢી બે જ દેખાય છે. મેં કરાંજી કરાંજીને બોલી જોયું, આક્રમક નિવેદન કર્યાં, દાઢી વધારી જોઇ, છપ્પનની છાતીવાળા કુર્તા મંગાવી જોયા, પણ કોણ જાણે કેમ, મીડિયાને મારામાં રસ પડતો નથી. સમારે શું કરવું જોઇએ? એવું પૂછ્‌યું, તો એક જણે કહ્યું, ‘શેઠ, આપણી પાસે સખ્ખત આઇડીયા છે. તમે ચૂંટણીમાં ઉમેદવારી ફોર્મ ભરો અને એ પાછું ખેંચવાની છેલ્લી તારીખે તમે ઉમેદવારી પાછી ખેંચી લો. પછી જુઓ. દેશવિદેશમાં મીડિયા કેવી તમારી નોંધ લેશે. ઇન્ટરવ્યુ પર ઇન્ટરવ્યુ...

‘ઇન્ટરવ્યુ’ સાંભળીને મને અર્નબ ગોસ્વામી યાદ આવ્યો. ના, મારે ઇન્ટરવ્યુ નથી આપવો. ના, મારે પણ મોદી થવું છે. મારે ઇન્ટરવ્યુ નથી આપવો. મારે પણ મોદી જેવા પ્રીફેબ્રિકેટેડ ઇન્ટરવ્યુ જ આપવા છે. પરંતુ મારા અંતરનો આર્તનાદ કોઇ મીડિયાવાળા સાંભળતા નથી અને ઉમેદવારી પાછી ખેંચી લેવાની સલાહ આપે છે.

એ માણસે તો એવું પણ કહ્યું કે તમારા કુટુંબમાં બલિદાનની ઉજ્જવળ પરંપરા છે. તમારા પિતાએ જીવનનું બલિદાન આપ્યું, તમારાં માતાએ ચૂંટાયા પછી વડાપ્રધાનપદનો ત્યાગ કર્યો, તો તમારે ચૂંટાતા પહેલાં- ચૂંટણીનો જ ત્યાગ કરીને, સર્વોચ્ચ બલિદાન આપવું જોઇએ. ત્યાર પછી તમારી તરફેણમાં સહાનુભૂતિનું એવું મોજું ઊભું થશે કે વારાણસીમાંથી મીરા કુમાર પણ મોદી સામે ઊભાં રહે તો એ જીતી જાય.

ખરેખર આવું હોય? કે કોઇ મને ચગડોળે ચડાવી રહ્યું છે? મિસ્ત્રીઅંકલને પૂછવું પડશે. પણ એવું હોય તો કરી જોવા જેવું ખરું. મારા ત્યાગથી આખા દેશમાં કોંગ્રેસ જીતી જતી હોય, તો પછી છ મહિનામાં પેટાચૂંટણી લડીને લોકસભામાં ચૂંટાઇ જતાં મને ક્યાં નથી આવડતું? પણ લાગે છે કે મારી આટલી તીવ્ર પ્રતિભાની હજુ ભારતના લોકોને પરખ નથી. એ નરેન્દ્ર મોદી ને અરવિંદ કેજરીવાલ પર એટલા મોહાઇ ગયા છે કે તેમને અમે દેખાતા જ નથી.

કંઇ વાંધો નહીં. એક વાર અમારી સરકાર બની જવા દો. પછી હું પણ રાડિયા ટેપનો કેસ કાઢીને એકે એકને જોઇ લઇશ.

નરેન્દ્ર મોદીની ડાયરી

મેં ચોખ્ખું કહ્યું હતું કે મારા લખવા માટેની ડાયરી ૫૬ સેન્ટીમીટરની લાવજો અને એના દરેક પાના પર ૫૬ લીટી હોવી જોઇએ. પરંતુ બધા હવે અડવાણી થવા જાય છે. વાતે વાતે વાંધા ને વાંકાં. આવી રીતે દેશ કેમ ચાલશે? હું જ્યારે પણ દેશની ચિંતા કરું ત્યારે કેટલાક લોકો ગુસપુસ કરે છે કે ‘સાહેબ, તમે હજુ વડાપ્રધાન થયા નથી.’ આ મને ગમતું નથી, પણ સારું છે. કારણ કે હું ઘણી વાર આ વાત ભૂલી જાઉં છું.

મારા ટીકાકારો કહે છે કે મારી છાતી છપ્પનની નથી. એટલે હું માત્ર વારાણસીથી ચૂંટણી લડવાને બદલે બબ્બે ઠેકાણેથી ચૂંટણી લડી રહ્યો છું. પરંતુ ભારતના સવા અબજ લોકો ભારતનું આવું અપમાન નહીં ચલાવી લે...હવે ‘છ કરોડ’ને બદલે ‘સવા અબજ’ બોલવાની ટેવ પાડવી પડશે...ટીકાકારો કોઇ રીતે સમજવા માગતા નથી. બાકી, હું સૌથી મોટા સલામતીકાફલા સાથેનો સૌથી બહાદુર મુખ્ય મંત્રી ગણાતો હોઉં, તો બે ઠેકાણે લડીને છપ્પનની છાતીવાળો કેમ ન ગણાઉં? કોઇ પત્રકારને ખુલ્લમખુલ્લો ઇન્ટરવ્યુ આપ્યા વિના, ‘મારી સામે લડવાની કોઇની હિંમત નથી’ એવું કહી શકતો હોઉં અને લોકો સ્વીકારી પણ લેતા હોય, તો હું બે જગ્યાએથી લડું તેમાં શો પ્રોબ્લેમ છે?

કેટલાક લોકો કહે છે કે હું અરવિંદ કેજરીવાલથી બીઉં છું અને મેેં એને ગાંધીનગરમાં ઑફિસથી પાંચ કિલોમીટર દૂર રોકી લેવાને બદલે એને બોલાવીને ‘ચાય પે ચર્ચા’ કરી હોત, તો એ આટલો બગડત નહીં.  પણ એ મફલરવાળાનું ઠેકાણું નહીં. ક્યારે પોતાના માથેથી મફલર કાઢીને આપણા ગળામાં વીંટાળી દે...પછી એનડીએની સરકાર બને તો પણ આપણે ક્યાંક રાજ્યપાલ બનવાનો વારો આવે. હું દેશની બહુ બધી સેવા કરવા ઇચ્છું છું. રાજ્યપાલ બનવાથી મારો મોક્ષ થાય એમ નથી ને વડાપ્રધાન બનું નહીં તો પછી સીબીઆઇ ને ન્યાયતંત્ર મારો પીછો છોડે એમ નથી. લોકો અમથા કહે છે કે પાપો ધોવા માટે ગંગા વારાણસીમાં વહે છે. હાથમાં વડાપ્રધાનપદું આવે તો પછી ગંગા જ ગંગા હોય છે.

અરવિંદ કેજરીવાલની ડાયરી

???
??? ???
??? ??? ???
??? ??? ??? ???
(પ્રશ્નો પૂછ્‌યા વિના આ દેશનો ઉદ્ધાર થવાનો નથી, એ બધાને સતત યાદ કરાવવું. બહારના પ્રશ્નો એટલા થવા જોઇએ કે પાર્ટીમાં કોઇ પ્રશ્ન થવાની શક્યતા ન રહે.)

Share

૨૦૧૪ની લોકસભાની ચૂંટણી કયા મુદ્દે લડાશે? ખાતરીપૂર્વક કહી શકાય નહીં. ભારતમાં લોકસભાની ચૂંટણીઓ એક કે વઘુ કેન્દ્રિય મુદ્દાની આસપાસ લડાતી હોય છે, એવું માની લેવું પણ ભૂલભરેલું છે. કેટલીક ચૂંટણીઓ એવી હતી ખરી. જેમ કે, કટોકટી દૂર થયા પછીની ચૂંટણીમાં લોકશાહીની પુનઃસ્થાપનાની વાત મુખ્ય હતી. જનતા સરકારના પતન પછી કોંગ્રેસે સ્થિર શાસન પર ભાર મૂક્યો. બોફર્સ કૌભાંડ બહાર પડ્યા પછી ભ્રષ્ટાચારના વિરોધની હવા હતી. તેમ છતાં, નેતાઓ કહે છે તેમ, ‘કાશ્મીરથી કન્યાકુમારી અને કચ્છથી કામરૂપ સુધી’ કોઇ એક મુદ્દે લોકસભા ચૂંટણી લડાય એવું ભાગ્યે જ બને છે. છેલ્લા બે-એક દાયકામાં આવો કોઇ એક, મજબૂત મુદ્દો ઉભર્યો નથી.

ગઇ ચૂંટણી સુધી કોંગ્રેસ ‘આમઆદમી’ના અધિકારોનું ગાણું ગાતી હતી અને વિવિધ કલ્યાણયોજનાઓ આગળ કરીને મત માગતી હતી, પરંતુ આ ચૂંટણીમાં ‘આમઆદમી’ની વ્યાખ્યા બદલાઇ ચૂકી છે. નવી સમજણ પ્રમાણેનો ‘આમઆદમી’ કોર્પોરેટ જગતનાં મીરા સન્યાલ હોઇ શકે છે અને દાદાનું નામ નહીં વટાવનારા સન્નિષ્ઠ-સજ્જ રાજમોહન ગાંધી પણ હોઇ શકે છે. આશિષ ખૈતાન જેવા હિંમતવાન પત્રકાર કે યોગેન્દ્ર યાદવ જેવા જયપ્રકાશ આંદોલનના સંસ્કાર ધરાવતા અભ્યાસી પણ આમઆદમી છે. આ બધા ઉપરાંત અરવિંદ કેજરીવાલ તો ખરા જ. ‘આમઆદમી’ની નવી વ્યાખ્યા વર્ગઆધારિત કે જ્ઞાતિ-ધર્મઆધારિત નહીં, પણ સત્તાઆધારિત હોય એવું અત્યાર સુધી લાગ્યું છે : રાજકારણ કે જાહેર જીવનમાં સત્તાધીશ હોવા છતાં લોકહિતની ઉપેક્ષા કરતા હોય એ ‘ખાસ’ અને બાકીના સૌ ‘આમ’.

ભાજપે તેના વડાપ્રધાનપદના ઉમેદવાર મોદીની આક્રમક-અસરકારક પ્રચારઝુંબેશ અને મેક-અપ (કે પછી મેક-ઓવર?) પર દાવ ખેલ્યો છે. મોદીની ‘વિકાસપુરૂષ’ તરીકે પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરનારાં પ્રચારમાઘ્યમો અને તેમના ‘મૉડેલ’ના પ્રેમીઓ માને છે કે મોદીબ્રાન્ડ વિકાસનું ગુજરાત મૉડેલ મુખ્ય ચૂંટણીમુદ્દો છે -  એ મૉડેલ આખા ભારતમાં લાગુ પાડવાની તક આ ચૂંટણીએ પૂરી પાડી છે.

મોદીબ્રાન્ડ ‘વિકાસ’ના સ્તુતિગાનમાં જગદીશ ભગવતી જેવા આંતરરાષ્ટ્રિય ખ્યાતિ ધરાવતા અર્થશાસ્ત્રીથી માંડીને ‘જુઓ, જુઓ, અમારા રસ્તા કેવા સરસ છે’નું સમુહગાન ગાતા પ્રેમીજનો સામેલ છે. તેમાં બૌદ્ધિકતાનો બાધ નથી. પ્રખર બુદ્ધિશાળી સજ્જનોથી માંડીને દસ વર્ષની નોકરી પછી પોતે ખરીદેલા વાહનનો જશ મોદીબ્રાન્ડ વિકાસને આપનારા- એવા તમામ પ્રકારના લોકો તેમાં હોઇ શકે છે.

ગુજરાતનો વિકાસ થયો જ નથી, એવું ન કહી શકાય - અને આવું કોઇ કહે તો એ દલીલ પ્રાથમિક ચર્ચામાં જ ઉડી જાય. સાથોસાથ, સરખામણી અને ન્યાય ખાતર કહેવું પડે કે આ જ વાત બિહાર માટે પણ - અને સમગ્ર ભારત માટે પણ - કહી શકાય. કારણ કે રસ્તા-ઇન્ટરનેટ-વીજળી જેવી ઘણી બાબતોમાં ગુજરાત અને ભારત છેલ્લાં દસ-બાર વર્ષમાં આગળ વઘ્યાં છે. એ ગતિ ધીમી અને અસંતોષકારક છે, પરંતુ ગતિ છે એનો ઇન્કાર થઇ શકે નહીં.

માત્ર ગુજરાતની વાત કરીએ તો, તેના વિકાસને ૪૦૦ મીટરની ‘રીલે રેસ’ સાથે સરખાવી શકાય. (અહીં મુખ્યત્વે ‘વિકાસ’ના સમાનાર્થી ગણાતા ઔદ્યોગિક વિકાસની વાત છે.) ‘રીલે રેસ’ની સ્પર્ધામાં પહેલેથી છેલ્લે સુધીનું અંતર એક દોડવીર કાપતો નથી. એ માટે ચાર જણની ટીમ હોય છે. પહેલા ૧૦૦ મીટર ટીમનો એક ખેલાડી દોડે. પછી તે પોતાના હાથમાં રહેલું ‘બેટન’ ટીમના બીજા ખેલાડીને આપે, એટલે એ દોડવાનું શરૂ કરે. એમ કરતાં, છેલ્લા ૧૦૦ મીટર ચોથોે ખેલાડી પૂરા કરે. એટલે ‘ફિનિશ’ લાઇન પાસેે બેઠેલા લોકોેને એવું દેખાય કે છેલ્લા ૧૦૦ મીટર દોડનાર જ વિજેતા છે. પરંતુ પરિણામ જાહેર થાય ત્યારે છેલ્લા ૧૦૦ મીટર દોડનાર નહીં, આખી ટીમ વિજેતા ગણાય.

ગુજરાતનો મોટા ભાગનો વિકાસ રીલે પદ્ધતિથી થયો છે, પણ વિજેતા ઘોષિત કરવાની વાત આવી ત્યારે જરા જુદું બન્યું. ગુજરાતમાં આઇ.પી.સી.એલ., ગુજરાત રિફાઇનરી જેવા તોતિંગ ઉદ્યોગો અને ‘અમૂલ’ જેવી નમૂનેદાર સહકારી  પ્રવૃત્તિથી માંડીને કંડલા પોર્ટ જેવી સુવિધાઓ નરેન્દ્ર મોદીના શાસનકાળ પહેલાં ઊભી થઇ હતી. એ વખતે મુખ્ય મંત્રીપદે કોણ હતું, એ અત્યારે ભાગ્યે જ કોઇને યાદ હશે. પરંતુ છેલ્લા ૧૦૦ મીટર દોડનારા ખેલાડી તરીકે નરેન્દ્ર મોદી આવ્યા અને હવે તેમનો આગ્રહ છે કે ગુજરાતના વિકાસના વિજેતા તરીકનો ચંદ્રક ફક્ત એમને એકલાને જ મળવો જોઇએ. તેમનો આ દાવો સ્વીકારવો કે નહીં, એ સૌએ ખુલ્લી આંખે અને ખુલ્લા મને, ‘મર્દાનગી’ જેવા મુગ્ધ  ખ્યાલો બાજુ પર રાખીને વિચારવાનું છે.

શક્યતા અને  સચ્ચાઇ 

આગળ જણાવ્યું તેમ, મુખ્ય મંત્રી તરીકે મોદીએ ગુજરાતનો વિકાસ કર્યો, એ હકીકત છે. સીધી વાત છે : ગુજરાત ૨૦૦૨માં જેવું હતું, એવું ૨૦૧૪માં નથી જ. તેના રસ્તાથી માંડીને વીજળી સુધીની ઘણી બાબતોમાં હકારાત્મક પરિવર્તન આવ્યું છે.

વિચારવાનો મુદ્દો એ છે કે શું મોદીની જગ્યાએ બીજા કોઇ મુખ્ય મંત્રી હોત તો પણ રસ્તા, વીજળી જેવી સુવિધાઓની બાબતમાં ગુજરાત ૧૨ વર્ષ સુધી ઠેરનું ઠેર રહ્યું હોત? ના, મોટા ભાગની બાબતોમાં એ સ્વાભાવિક ક્રમમાં આગળ વઘ્યું જ હોત. હા, તેમણે પોતાની પ્રસિદ્ધિ માટે સરકારી ખર્ચે આટલો બધો પ્રચાર ન કર્યો હોત .

તો બીજો સવાલ : મુખ્ય મંત્રી તરીકે મોદીના હોવાનો ફરક ક્યાં પડ્યો? તેમણે બીજું એવું શું કર્યું, જે તેમના કોઇ પૂર્વસૂરિ કરી ન શક્યા? અને તેમની જગ્યાએ બીજો કોઇ મુખ્ય મંત્રી હોત તો એ પણ ન કરી શક્યો હોત? તેના મુખ્ય બે જવાબ છે : ૧) નક્કર કામગીરીને ક્યાંય ટપી જાય એવા, ઘૂમ ખર્ચાળ અને ઝાકઝમાળભર્યા તાયફા ૨) ભૂતકાળના ડાઘ ધોઇને,પોતાની છબી ઉજળી કરવા માટે ઉદ્યોગપતિઓને ગુજરાતમાં ખેંચી લાવવાની તત્પરતા. આ બન્ને બાબતો મોદી સ્પેશ્યલ છે. તેને મોદીનું વિકાસમૉડેલ પણ કહી શકાય, જેમાં ફેમિલી પ્લાનિંગની કિટથી માંડીને રાહતસામગ્રીનાં પેકેટ પર, મુખ્ય મંત્રીની ખાસ ફોટોસેશન કરીને પડાવેલી રળિયામણી તસવીરો શોભતી હોય.

‘પોતાની છબી ઉજળી કરવા માટે તો એમ, પણ મોદી ઉદ્યોગપતિઓને લાવે, એમાં ગુજરાતને ફાયદો નથી?’ એવો સવાલ વાજબી કહેવાય. પરંતુ તેનો જવાબ આપતી વખતે એ વિચારવું પડે કે મુખ્ય મંત્રી ઉદાર શરતોએ ઉદ્યોગોને લઇ તો આવ્યા, પણ ત્યાર પછી ઉદ્યોગપતિઓને કેટલો ફાયદો થયો, મુખ્ય મંત્રીની છબીને કેટલો ફાયદો થયો, તેમની ઘૂમ ખર્ચા કરવાની ક્ષમતામાં કેટલો વધારો થયો...અને શિક્ષણ-આરોગ્ય-રોજગારી માટે ઝઝૂમતા ગુજરાતના સામાન્ય લોકોને કેટલો ફાયદો થયો. આનું સરવૈયું કાઢ્‌યા વિના રોકાણોના તોતિંગ આંકડા વાંચ-વાંચ કે સાંભળ-સાંભળ કરીએ તો આંખો એવી અંજાઇ જાય કે સામે હોય તે પણ દેખાતું બંધ થઇ જાય.

કોની કોની છે ગુજરાત?

મુખ્ય મંત્રીના વિકાસમૉડેલ સંદર્ભે વાત કરતી વખતે પાયાનો જવાબ જાણી લેવો પડે કે ‘ગુજરાત એટલે શું?’ અથવા ‘ગુજરાત એટલે કોણ?’ જો આપણી સમજણ એવી હોય કે ગુજરાત એટલે સાબરમતીના પટમાં નર્મદાનું પાણી ઠાલવીને નદીકાંઠે કરોડો રૂપિયાના ખર્ચે બનતો રિવરફ્રન્ટ, ગુજરાત એટલે મૉલ-મલ્ટીપ્લેક્સ-રસ્તા-ફ્‌લાયઓવર અને અમિતાભ બચ્ચનની જાહેરખબરો, ગુજરાત એટલે નામી કંપનીઓની ફેક્ટરીઓ અને તેના માલિકોની સમૃદ્ધિ, ગુજરાત એટલે અદાણી...તો આ ગુજરાતનો ‘સર્વાંગી’ વિકાસ થયો છે અને વિકાસના દાવાનો વિરોધ કરનારા ખોટા છે.

પરંતુ જો આપણી સમજણ એવી હોય કે ગુજરાત એટલે તેના સેંકડો સામાન્ય માણસો, છેલ્લા દોઢેક દાયકાથી વીજળીનું કનેક્શન મેળવવાની જેમની એક પણ અરજી મંજૂર કરવામાં આવી નથી એવા ખેડૂતો, ગુજરાત એટલે ખાનગી કંપની અને સરકારની મિલીભગત સામે લડત આપતા-જીતતા મહુવા લડતના લોકો, ગુજરાત એટલે સંતાનોના શિક્ષણની ગુણવત્તા સતત નીચી અને ખર્ચ સતત ઊંચે જતો જોઇ રહેલા લોકો, ગુજરાત એટલે મસમોટી કંપનીઓ આવવા છતાં પૂરતી રોજગારી ઊભી ન થવાને કારણે બેકારીમાં પિસાતા લોકો, ગુજરાત એટલે વિદ્યાસહાયક અને અઘ્યાપકસહાયકના નામે સરકારી રાહે શોષણનો ભોગ બનતા લોકો...

...તો ઇમાનદારીથી જાતને પૂછી જોજો : આ ‘ગુજરાત’નો વિકાસ થયો છે? અને શું આ લોકો ‘ગુજરાત’ નથી? સમુખ્ય મંત્રીએ કરેલો સૌથી મોટો સામુહિક સંમોહનનો પ્રયોગ એ છે કે ઘણાબધા લોકો મુખ્ય મંત્રી બતાવે એ જ ગુજરાતને અસલી ગુજરાત ગણે છે અને તેનો વિકાસ જોઇને પોરસાય છે. સામુહિક સંમોહનની એ મર્યાદા છે કે તે કદી સો ટકા ઑડિયન્સ પર કામ કરતું નથી. સંમોહનમુક્ત હોય એવા લોકોને મુખ્ય મંત્રી કે અમિતાભ બચ્ચન બતાવે એ સિવાયનું ગુજરાત પણ દેખાય છે- અને એ પણ એટલું જ અસલ છે.

તો, મુખ્ય મંત્રીની વિકાસવાર્તામાં પંક્ચર ન પડે એ માટે, અસલી ગુજરાતને એટલે કે તેના સેંકડો રહેવાસીઓની અવગણના કરવાની? તેમની વાસ્તવિકતાનો અને તેમના અસ્તિત્ત્વનો સ્વીકાર જ નહીં કરવાનો? અને એવું સગવડીયું, હકીકતોને તોડીમરોડીને સગવડીયો ઘાટ આપીને રજૂ કરતું ‘ગુજરાત મૉડેલ’ રાષ્ટ્રિય સ્તરે લાગુ પાડવાથી દેશનો ઉદ્ધાર થઇ જશે, એવાં સ્વપ્નાં જોવાનાં?

ભ્રમ પોષતાં સ્વપ્નાં જોવાં કે પછી આંખો ખોલતી વાસ્તવિકતા? પસંદ અપની અપની. 

Share

સાર્થ જોડણી કોશમાં સમાવિષ્ટ કેટલાક શબ્દોના અવળચંડા છતાં અંતરસૂઝવાળા અર્થો આપવાની પરંપરાનો વઘુ આ વઘુ એક મણકો.

અખબાર : નિયમિત ગ્રાહકોને જેનું બંધાણ અને કર્મચારીઓને જેનો નશો થવાની ભરપૂર સંભાવના રહે છે એવો ‘બાર’

અખાત : વિકાસકાર્યોના ભાગરૂપે ન ખોદાયેલું અને બિલ્ડરો કોમ્પ્લેક્સ બાંધવા માટે પૂરી ન નાખ્યું હોય એવું તળાવ, દરિયાની ગેરહાજરીમાં ડૂબી મરવાની સુવિધા પૂરી પાડતો જમીનની અંદર ગયેલો સમુદ્રનો ફાંટો

અગિયારસ : અમીરો દ્વારા પખવાડિયાની અગિયારમી તિથીએ ઉજવાતું અને ગરીબો દ્વારા લગભગ રોજ ફરજિયાતપણે પળાતું એક વ્રત

અગ્નેયાસ્ત્ર : પેટની આગ ઠારીને છાતીની આગ ભડકાવનારા ખાદ્યપદાર્થો, અસલામતીનો અગ્નિ ઠારવા માટે બનાવાયેલાં અને સરવાળે તેને વઘુ ભડકાવતાં અસ્ત્રો  (અંગ્રેજી : મિસાઇલ)

અટલ : સળગતાં લાકડાંને અડવાની ઉતાવળ કરવાને બદલે, પરિસ્થિતિથી ચલિત થયા વિના વિચાર કરનાર

અઠ્ઠો : આઠ કલાકનો ઓવરટાઇમ, ક્રિકેટની રમતમાં અશક્ય ગણાતો ફટકો, અશક્ય કાર્ય

અડકોદડકો : એન્ડ્રોઇડ, એપલ કે વિન્ડોઝમાં ક્યાંય જેનું એક પણ ‘એપ’ બન્યું નથી એવી, જૂના વખતની બાળકોની એક રમત

અડગ : ડગ માંડવાનો (ચાલવાનો) કંટાળો ધરાવતું, (તેના કારણે) પોતાની જગ્યાએથી ડગે નહીં એવું

અડધો : ભીખમાં આપતાં ભીખારી તરફથી પાછો મળતો પચાસ પૈસાનો સિક્કો

અડવાણી : ‘અટલ’ ન હોય એવું, આવેશયુક્ત, યાત્રાપ્રેમી, ઉપેક્ષિત, પોતાના શિષ્ય દ્વારા ઉવેખાનાર

અડબંગ : પૂરું જાણ્યા-સમજ્યા વિના બંગ (બંગાળ)થી અભિભૂત થઇ ગયેલું, નાદાન

અડિયલ : બળદ-ઘોટા-ટટ્ટુ-મનુષ્ય સૌના હઠીલાપણા માટે સમભાવથી વપરાતું વિશેષણ

અણ : નકાર અને નિષેધવાચક ઉપસર્ગ. દા.ત. અણ્ણા, અણવર, અણબનાવ, અણગમતું

અણગમો : અણવર જેવા કામચલાઉ મહત્ત્વ ધરાવતા પાત્ર પ્રત્યે ફરજિયાત વ્યક્ત કરવો પડતો ગમો, આંતરિક કંટાળો

અણવર : જેની સાથે વરની સરખામણી કરીને તત્કાળ વરના સદ્‌ગુણો તારવી શકાય એવો, વરની સાથે મોકલવામાં આવતો સોબતી

અતિજ્ઞાન : છોકરીએ મેળવેલી અને એ મેળવ્યા પછી યોગ્ય મુરતિયો શોધવાનું મુશ્કેલ બનાવતી ઉચ્ચ શિક્ષણની ડિગ્રીઓ

અઘ્યયન : વર્તમાન ભણતર જેવી નિરર્થક પ્રક્રિયાનું મહત્ત્વ ઊભું કરવા માટે વપરાતો સંસ્કૃત શબ્દ

અઘ્યાપક : છઠ્ઠા પગારપંચ પ્રમાણે તગડો પગાર મેળવનાર અને વર્તમાન ભણતરની પ્રક્રિયાને નિરર્થક બનાવવામાં સિંહફાળો આપનાર, પ્રોફેસર, શિક્ષક

અનુસ્નાતક : (વ્યવહારના) અનુભવ સાથે સ્નાનસૂતકનો સંબંધ ન હોય એવો સ્નાતકોત્તર અભ્યાસક્રમ

અપમૃત્યુ : ઊંચે (અપ) ગયેલા લોકોમાં પ્રચલિત, અકુદરતી મૃત્યુનો એક પ્રકાર

અપ્રામાણિક : પ્રામાણિકતાનો સારો બજારભાવ મેળવનાર કાર્યક્ષમ વ્યક્તિ

અફસર : સરકારી રાહે અને કાયદાના નામે અફરાતફરી મચાવવાની ક્ષમતા અને સત્તા ધરાવનાર

અબજ : કૌભાંડકારો અને કટારલેખકોનો પ્રિય ગાણિતીક એકમ, સો કરોડ

અભક્ષ્ય : શાસ્ત્રોમાં જે ખાવાનો નિષેધ છે એવું, (ઘણા લોકોના કિસ્સામાં) પોતાના રૂપિયાથી ખરીદેલું

અભિપ્રેત : મનમાં ધારેલું (અને મનમાં ધારેલી વાત મનમાં જ લઇને મૃત્યુ પામ્યા પછી બનેલું પ્રેત)

અભિસાર : લગ્ન પહેલાં સંકેત મુજબ મળવા આતુર રહેતાં પ્રેમીઓને લગ્ન પછી લાગતો અસાર

અમાન : ઝીનત (શોભા)નો એક પ્રકાર, અભય

અમાન્ય : (સંસ્થાની બાબતે) સરકારની હામાં હા મિલાવવાને બદલે, હકારાત્મક દૃષ્ટિકોણથી સરકારની ‘ના’માં ‘હા’ જોનાર

અયોગ્ય : ‘નાલાયક’નો સમાનાર્થી, પણ સંસદીય અને હળવો શબ્દ

અરુણ : ૠણ (ઉધારી) ચૂકવવાની વાત આવે ત્યારે રતાશ પડતું (ગરમ) થઇ જનાર

અલ્પમતિ : માત્ર સરકારી જ નહીં, મોટા ભાગની નોકરીઓ કરવા માટે જરૂરી મતિનું પ્રમાણ, એટલું પ્રમાણ ધરાવનાર

અલ્પવિરામ : અલ્પમતિ બોલનારને અડઘું વાક્ય બોલ્યા પછી, બાકીનું વાક્ય વિચારવાનો સમય મળી રહે અને અલ્પમતિ સાંભળનારને બોલાયેલું વાક્ય સમજવાનો સમય મળી રહે, એ માટે વાક્યની વચ્ચે આવતું વિરામચિહ્ન

અવનતી : દુન્યવી ઉન્નતિની ઇચ્છાથી ઉપરી સમક્ષ નીચા નમવું તે, પડતી

અવરોહ : સાહેબની ગેરહાજરીમાં ચાલતા વાતોના સૂરમાં, અચાનક સાહેબના ટપકી પડવાથી આવતો ઉતાર, ઊંચા સૂરથી નીચા સૂર પર આવવું તે

અવિક્રેય : ‘વેચવાનું નથી’ એવી ખોટી છાપને કારણે ન વેચાતું હોય એવું

અવિશ્વાસપાત્ર : ઉછીના રૂપિયા મળ્યા પછી શ્વાસ ખાવા રોકાયા વિના ગુમ થઇ જાય અને ત્યાર પછી કાયમ રૂપિયા આપનારના શ્વાસ અદ્ધર રાખે એવું પાત્ર

અસલામત : સલામ ન કરવાની વૃત્તિને કારણે સલામત નહીં એવું

અંકુર : અંકુશની ઐસીતૈસી કરીને ફૂટતો ફણગો

અંગકસરત : બીજા લોકોને ધરપત આપતી આપણા શરીરની કસરત

અંગુલિનિર્દેશ : કોઇના ભણી આંગળી ચીંધવાનું પાપ કે પુણ્ય

અંતર્જામી : અંદરની વાત જાણવાને કારણે (સંસ્થાની) અંદર જામી પડેલું

અંતરિક્ષ : જ્યાં રિક્ષાઓના આડેધડ ડ્રાઇવિંગનો ત્રાસ નડતો ન હોય એવી જગ્યા

અંતરાત્મા : ધર્મગ્રંથોમાં ઉલ્લેખાયેલું, વાંદરાને મળતું આવતું અને હવે લુપ્ત થઇ રહેલું કાલ્પનિક પ્રાણી, જે પોતાના ધમપછાડા, ચીચીયારીઓ અને અવાજો દ્વારા દેહધારીની ઊંઘ હરામ કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે

અંતર્ધાન : વાર્તાઓમાં ભક્તને દર્શન આપતા ભગવાનનું અને વાસ્તવમાં સમાજને ડૂબાડતા દેવાદારો-ગુંડાઓનું અદૃશ્ય થઇ જવું તે

અંતેવાસી : મહાનુભાવોની વઘુ નજીક રહેવાને કારણે અંતે બંધિયાર અને વાસી થઇ જનાર 

Share

ક્રિમીઆ પર વર્ચસ્વ માટે યુક્રેન અને રશિયા વચ્ચેનો તનાવ આંતરરાષ્ટ્રિય કટોકટીમાં પરિણમ્યો છે. પરંતુ વ્યૂહાત્મક સ્થાન ધરાવતા ક્રિમીઆનો યુદ્ધ સાથે જૂનો સંબંધ છે. દોઢ સદી પહેલાં લડાયેલા ક્રિમીઅન વૉરનાં બે યાદગાર પાત્રો એટલે દંતકથા સમાન બની ગયેલાં નર્સ ફ્‌લોરેન્સ નાઇટિંગલ અને ‘વૉર એન્ડ પીસ’ સહિતની અનેક કૃતિઓના સર્જક- યુદ્ધવિરોધી-શાંતિવાદી લીઓ તોલ્સ્તોય..

રશિયા અને અમેરિકાને યુદ્ધભૂમિમાં આમનેસામને આવવાનો પ્રસંગ ઊભો થાય એવી પરિસ્થિતિ દાયકાઓ પછી સર્જાઇ રહી છે. તેના માટે કારણભૂત છે રશિયાના પાડોશી દેશ યુક્રેનના એક હિસ્સા જેવું ક્રિમીઆ. નકશામાં ક્રિમીઆ અને યુક્રેન જુદા દેશ લાગે. પરંતુ ખુદ રશિયાએ ૧૯૫૪માં ક્રિમીઆનો (કાળા સમુદ્રનો) દરિયાકાંઠો ધરાવતો વ્યૂહાત્મક પ્રદેશ યુક્રેનને સોંપ્યો હતો. સોવિયેત સંઘના વિઘટન પછી યુક્રેન સ્વતંત્ર દેશ બન્યો ત્યારે તેની સાથે રશિયાએ કરેલા કરાર અંતર્ગત રશિયાનું નૌકાદળનું થાણું ક્રિમીઆમાં રાખવામાં આવ્યું હતું. આ કરારની મુદત વર્ષ ૨૦૧૦માં પૂરી થતાં તેને વર્ષ ૨૦૪૨ સુધી લંબાવવામાં આવી હતી.

દરમિયાન, રશિયા સાથે વધારે સંબંધ રાખવો કે યુરોપિઅન યુનિઅન સાથે, એ મુદ્દે થયેલા બિનલોહિયાળ વિદ્રોહમાં યુક્રેનના રશિયાતરફી પ્રમુખે સત્તા છોડવી પડી. ત્યારથી રશિયાના આક્રમક પ્રમુખ અને ભૂતકાળમાં તેની જાસુસી સંસ્થા કે.જી.બી.માં ફરજ બજાવી ચુકેલા પુતિના પેટમાં તેલ રેડાયું. તેમણે યુક્રેન પર ધોંસ જમાવવા માટે ક્રિમીઆ કબજે કરી લીઘું અને યુક્રેનમાં વસતા રશિયન લોકોના ‘સંરક્ષણ’ માટે લશ્કરી કાર્યવાહીની ધમકી આપી.

આ લેખનો વિષય અલબત્ત ક્રિમીઆની વર્તમાન ગતિવિધી નહીં, પણ દોઢ સદી પહેલાં ક્રિમીઆમાં લડાયેલું યુદ્ધ છે. ઇ.સ.૧૮૫૩ થી ૧૮૫૬ વચ્ચે એક તરફ બ્રિટન-ફ્રાન્સ અને ઓટ્ટોમન સામ્રાજ્ય તથા બીજી તરફ રશિયા વચ્ચે લડાયેલો એટલો યાદગાર છે કે ક્રિમીઆની વર્તમાન કટોકટી વખતે પણ તે સાંભરી આવે. ક્રિમીઆનો જંગ ઇતિહાસમાં પહેલા ‘મીડિયા વૉર’ તરીકે ઓળખાય છે. કારણ કે આ યુદ્ધમાં પહેલી વાર મોરચા પરના ‘જીવંત’ અહેવાલો અને તસવીરો સામાન્ય નાગરિકો સુધી ગરમાગરમ સ્વરૂપે પહોંચ્યા. બ્રિટનના ‘ડેઇલી ન્યૂઝ’ અને ‘ઇલસ્ટ્રેટેડ લન્ડન’ જેવાં પ્રકાશનોએ યુદ્ધના વાસ્તવિક સમાચારો ઉપરાંત દેશભક્તિના નામે મસાલેદાર ખબરો પેદા કરવાનું કામ પણ કર્યું. એ સમયે રેલવે અને ટેલીગ્રામ આવી ચૂક્યાં હતાં. યુદ્ધમાં સૈન્ય અને સમાચારોની હેરફેર માટે આ બન્ને આઘુનિક શોધોનો ઉપયોગ પણ પહેલી વાર ક્રિમીઆ વૉરમાં થયો (જેનું ક્રિમીઆ વૉરના બીજા જ વર્ષે ભારતમાં ૧૮૫૭ના સંગ્રામમાં પુનરાવર્તન થયું)

ક્રિમીઆ વૉરે - અથવા ખરું કહો તો, એ યુદ્ધમાંથી મીડિયાએ- સર્જેલું સૌથી યાદગાર પાત્ર એટલે ફ્‌લોરેન્સ નાઇટિંગલ. યુદ્ધમાં નર્સટુકડીનાં અધિકારી તરીકે સેવા આપનારી ફ્‌લોરેન્સ નાઇટિંગલની ‘લેડી વિથ અ લેમ્પ’ તરીકેની છબી અને લોકમાનસ પર તેની અસર એટલી પ્રબળ છે કે બ્રિટનના વડાપ્રધાન ડેવિડ કેમેરોને ૨૦૧૦માં જન્મેલી તેમની પુત્રીનું નામ ફ્‌લોરેન્સ પાડ્યું હતું. અલબત્ત, યુદ્ધના દાયકાઓ પછી જરા સ્વસ્થતાપૂર્વક થયેલા અભ્યાસો જણાવે છે કે ફ્‌લોરેન્સ નાઇટિંગલની કામગીરી ઉત્તમ હોવા છતાં, તેમની આજુબાજુ દંતકથા સર્જવાનું કામ મીડિયાએ કર્યું હતું. ચોક્સાઇપૂર્વક કહેવું હોય તો ‘ઇલસ્ટ્રેટેડ લન્ડન’ના ૨૪ ફેબ્રુઆરી, ૧૮૫૫ના અંકમાં છપાયેલા એક ચિત્રથી દંતકથાની શરૂઆત થઇ. એ ચિત્રમાં એક યુવતી હાથમાં ફાનસ લઇને, ઘાયલ સિપાહીઓની હોસ્પિટલમાં તેમની સેવાશુશ્રુષા માટે ધૂમી રહી હતી. યુદ્ધની તનાવભરી અને આતંકિત મનોદશામાં એ ચિત્ર ભારે આશ્વાસનકારી લાગતું હતું. જનમાનસ સેવા, વીરતા અને દેશદાઝનાં મૂર્તિમંત પ્રતીકો શોધવા માટે તલપાપડ હોય એવા યુદ્ધકાળમાં ફ્‌લોરેન્સ નાઇટિંગલનું ચિત્ર અંગ્રેજ પ્રજાના મનમાં વસી ગયું.

Florence Nightingale's drawing in `Illustrated London`

‘ટાઇમ્સ’ સહિતનાં બીજાં પ્રકાશનોએ પણ ફ્‌લોરેન્સના ચિત્રને એવું ચગાવ્યું કે જોતજોતાંમાં તે પોસ્ટરોથી માંડીને વાસણો પર દેખાવા લાગ્યું. તેના નામે ગીતો ને કવિતા લખાવા લાગ્યાં.  ખૂબીની વાત તો એ છે કે ફ્‌લોરેન્સનાં ચિત્રો તૈયાર કરનાર મોટા ભાગના લોકોએ આ નર્સને કદી જોઇ પણ ન હતી- અને જે રીતે તેમનું નામ ચલણી બની ગયું એ રીતે તેમને જોવાની જરૂર પણ ન હતી. એક નાજુક-નમણી સેવાભાવી યુવતી યુદ્ધના મોરચે ઘવાયેલા, કણસતા, પીડાતા સૈનિકોની વચ્ચે ઠંડી બહાદુરીપૂર્વક ધૂમી વળે એ ‘સ્ટોરી’ જ તેમના માટે ‘સબસે બડી ખબર’ હતી.

બ્રિટનમાં જ્યારે વિક્ટોરિયા યુગ ચાલતો હતો અને રૂઢિચુસ્ત સમાજમાં ઉમરાવશાહીની બોલબાલા હતી, ત્યારે રાજપરિવારની સભ્ય ન હોય એવી કોઇ વ્યક્તિની આટલી પ્રસિદ્ધિ અકલ્પનીય ગણાતી હતી. પરંતુ ફ્‌લોરેન્સ ખરા અર્થમાં એવાં ‘સેલિબ્રિટી’ બની ચૂક્યાં હતાં કે ઑગસ્ટ, ૧૮૫૬માં યુદ્ધમોરચેથી બ્રિટન પાછા ફરતી વખતે ધસારો ખાળવા માટે તેમને નામ બદલીને (‘મિસ સ્મિથ’ તરીકે) ગુપચુપ આવવું પડ્યું હતું. બ્રિટનમાં રાણી વિક્ટોરિયા અને પ્રિન્સ આલ્બર્ટે ફ્‌લોરેન્સને ખાસ મળવા બોલાવ્યાં હતાં.

ફ્લોરેન્સ નાઇટિંગલની તસવીર અને હસ્તાક્ષર

બ્રિટનમાં એક તરફ ફ્‌લોરેન્સ નાઇટિંગલ વિશેની દંતકથાઓ અને તેમના વિશેનું અલાયદું મ્યુઝીયમ અડીખમ છે, તો બીજી તરફ ફ્‌લોરેન્સ વિશેની સાચી હકીકતો પણ ઉજાગર કરવામાં આવે છે. નર્સ તરીકે આવી ખ્યાતિ મેળવ્યા પછી ફ્‌લોરેન્સે પુસ્તકો લખ્યાં, નર્સિંગના ક્ષેત્રના કેટલાક પાયાના સિદ્ધાંતો પ્રસ્થાપિત કર્યા અને નર્સિંગની સ્કૂલ સ્થાપી. પરંતુ ૯૦ વર્ષના લાંબા આયુષ્યમાં યુદ્ધ પછીનાં પચાસેક વર્ષનો તેમનો સમયગાળો એક વિશિષ્ટ બીમારીમાં વીત્યો. મુખ્યત્વે ઢોરોમાં જોવા મળતી એ બીમારીને કારણે બીજાની સારવાર માટે વિખ્યાત થનારાં ફ્‌લોરેન્સ ખુદ અશક્ત અને તાવગ્રસ્ત રહેતાં, એક સાથે એક-બેથી વઘુ લોકોને મળી શકતાં ન હતાં. ‘ફ્‌લોરેન્સ નાઇટિંગલ : ધ વુમન એન્ડ ધ લેજન્ડ’ના લેખકે બી.બી.સી.ના પત્રકારને  કહ્યું હતું કે, ‘ફ્‌લોરેન્સ પોતે ‘લેડી વિથ ધ લેમ્પ’ની છબીને બહુ મહત્ત્વ આપતાં ન હતાં. એ સૈનિકોની હોસ્પિટલમાં રાત્રે રાઉન્ડ મારવા નીકળતાં ખરાં, પણ મૂળભૂત રીતે એ નર્સ ન હતાં. તેમનું કામ તો, યુદ્ધમોરચે મહિલા નર્સને મોકલવાનો અખતરો કેવો રહે છે એ જોવાનું હતું.’

ક્રિમીઆના યુદ્ધમાં રાજવી અને ઉમરાવ પરિવારોના આવડત વગરના લોકો અફસર તરીકે ગયા તો ખરા, પણ મોરચા પર તે નિષ્ફળ નીવડ્યા. એટલે એ યુદ્ધમાં સન્માન પામેલા ઘણા સૈનિકો ‘ઊંચા’ નહીં, પણ સામાન્ય પરિવારના હતા. અંગ્રેજી રાજનો બહુ પ્રતિષ્ઠિત ગણાતો યુદ્ધચંદ્રક ‘વિક્ટોરિયા ક્રોસ’ પણ ક્રિમીઆના યુદ્ધ પછી, ૧૮૫૬માં શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો.

ફ્‌લોરેન્સ નાઇટિંગલે ક્રિમીઆના યુદ્ધને બ્રિટન અને ફ્રાન્સ સહિતના દેશોની લોકસ્મૃતિમાં ચિરંજીવ બનાવી દીઘું, તો રશિયાના પક્ષે યુદ્ધમેદાનમાં ઉતરેલા ઉમરાવજાદા લીઓ તોલ્સ્તોયે એ જ યુદ્ધ વિશે  વિશ્વસાહિત્યને અને વિશ્વવિચારને બે યાદગાર પુસ્તક આપ્યાં. યુદ્ધના એક દાયકા પછી લખાયેલી તેમની મહાનવલ ‘વૉર એન્ડ પીસ’માં ક્રિમીઆના યુદ્ધમાં તેમણે જાતે જોયેલી દારુણતા અને યુદ્ધની નિરર્થકતાનો અર્ક હતો, પરંતુ સેવાસ્તોપોલ શહેરના ઘેરાના તેમના અનુભવો તો તેમણે એ જ સમયે કાગળ પર ઉતાર્યા હતા.
‘યુદ્ધસ્ય કથા રમ્યાઃ’ એવું કહેવાય છે, પણ તેમાં એટલું ઉમેરવું પડે કે આ કથા ફક્ત કહેનારા-સાંભળનારા-વાંચનારા માટે જ રમ્ય હોય છે. યુદ્ધ જીવનારા માટે એ અનુભવ ભયાનક રસથી ભરપૂર હોય છે. યુદ્ધની ‘કથા’માં - તેની કરુણતાને ઘણી વાર ગાળી નાખવામાં આવે છે.  યુદ્ધને જીવનારા સુદ્ધાં એ કરુણતા પર વીરતા કે શહાદતનો લેપ ચઢાવીને તેને મહીમાવંતી કરે છે, પરંતુ તોલ્સ્તોય જેવો માણસ રણમેદાને ઉતરે ત્યારે તે શું અનુભવે?

ક્રિમીઆના યુદ્ધમાં એક તરફ રશિયાની ફોજ હતી અને આક્રમણ કરનાર તરીકે અંગ્રેજ તથા ફ્રેન્ચ સૈન્યો. ઇ.સ.૧૮૫૩થી ૧૮૫૬ સુધી લડાયેલા આ યુદ્ધમાં અંદાજે પાંચેક લાખ સૈનિકો માર્યા ગયા. આવા લોહીયાળ જંગમાં ૨૬ વર્ષના રશિયન ઉમરાવજાદા લીઓ તોલ્સ્તોય સેવાસ્તોપોલના મોરચે ઉતર્યા. સેકન્ડ લેફ્‌ટનન્ટનો હોદ્દો ધરાવતા તોલ્સ્તોયે ત્યારે લખવાનું થોડું થોડું શરૂ કર્યું હતું. ઇ.સ.૧૮૫૨-૫૪ દરમિયાન રશિયાએ કોકેસસ પર ચઢાઇ કરી, તેમાં પણ તોલ્સ્તોય ફૌજી તરીકે સામેલ હતા. એ અનુભવ પરથી તેમણે ‘ધ રેઇડ’ જેવી કેટલીક વાર્તાઓ લખી. પરંતુ લેખક તરીકે તેમની ખ્યાતિની શરૂઆત સેવાસ્તોપોલ વિશેનાં તેમનાં ત્રણ લખાણથી થઇઃ : ‘સેવાસ્તોપોલ ઇન ડિસેમ્બર’, ‘સેવાસ્તોપોલ ઇન મે (૧૮૫૫)’ અને ‘સેવાસ્તોપોલ ઇન ઑગસ્ટ (૧૯૫૫)’.

સેવાસ્તોપોલના મોરચે ગયેલા સેકન્ડ લેફ્ટનન્ટ તોલ્સ્તોય

સંયુક્ત રીતે ‘સેવાસ્તોપોલ સ્કેચીઝ’ અથવા ‘સેવાસ્તોપોલ સ્ટોરીઝ’ તરીકે ઓળખાતી આ કથાઓ રશિયામાં બહોળી પ્રસિદ્ધિ પામી. ‘ધ કન્ટેમ્પરરી’ સામયિકમાં એ છપાઇ કાલ્પનિક વાર્તા તરીકે, પણ તેમાં રહેલું સચ્ચાઇનું બયાન અકળાવનારું હતું. સેવાસ્તોપોલની પહેલી કથાથી તોલ્સ્તોયને યુદ્ધની ભવ્ય છબી વિશે સવાલ થવા લાગ્યા હતા. તેમણે લખ્યું હતું, ‘તમે યુદ્ધને લશ્કરી બેન્ડના તાલે થતા સુંદર, સુવ્યવસ્થિત,ચમકદાર આયોજન તરીકે નહીં..પણ તેના વાસ્તવિક સ્વરૂપે- લોહી, પીડા અને મોત તરીકે- જોશો.’

સૈનિકો મોરચે ખાઇઓ બનાવીને તેમાં ઉતરી જાય અને ત્યાંથી સામેના પક્ષ ગોળાબારુદનો મારો કરે, એવી ટેક્‌નિક પહેલા વિશ્વયુદ્ધના છ દાયકા પહેલાં ક્રિમીઆના યુદ્ધમાં વપરાઇ હતી. આવી ખાઇઓમાં લોહીથી લથપથ ઘાયલ કે મૃત દેહો, તેમને લઇ જવા માટે આવતી- કીચુડાટી બોલાવતી ધક્કાગાડી, તેમાં ખડકાઇને સ્મશાનભણી જતાં  શરીર... આ બઘું જોયા પછી યુદ્ધની કથા તોલ્સ્તોયને શી રીતે રમ્ય લાગે?

છતાં, પહેલી કથામાં તેમણે યુદ્ધની દારુણતાની સાથોસાથ સેવાસ્તોપોલ પરનો હુમલો ખાળનાર રશિયન સૈનિકોની દેશભક્તિ, બહાદુરી અને દિલેરીનાં વખાણ કર્યાં હતાં. યુદ્ધ સમયે લખાતી પ્રચારસામગ્રીની શૈલીમાં તોલ્સ્તોયે લખ્યું હતું, ‘સેવાસ્તોપોલ છોડતી વખતે એ બાબતની ખાતરી થાય છે કે આ શહેર કદી દુશ્મનોના હાથમાં નહીં પડે. રશિયન સૈનિકોની બહાદુરી અને તેમના સાહસનો વિજય થશે. આ સૈનિકો પોતાની માભોમ કાજે જીવ આપવા રાજી છે. સેવાસ્તોપોલની મહાગાથા રશિયામાં ચિરકાળ સુધી યાદ રહેશે, જેના નાયક રશિયાના લોકો હતા.’

સેવાસ્તોપોલની લડાઇનું એક ચિત્ર

રશિયન સૈન્યને બિરદાવતી અને  સમ્રાટ (ઝાર) પ્રત્યે વફાદારી પ્રગટાવતી સેવાસ્તોપોલની પહેલી કથા ખૂબ વખણાઇ. ખુદ સમ્રાટ એેલેક્ઝાન્ડર બીજો તોલ્સ્તોયનો ચાહક બન્યો, પણ આ ભાવ લાંબો ટક્યો નહીં. બીજી કથા ‘સેવાસ્તોપોલ ઇન મે’માં તોલ્સ્તોયે વ્યંગમાં બોળેલા ચાબખા શરૂ કર્યા. યુદ્ધની નિરર્થક જાનહાનિથી ત્રાસેલા તોલ્સ્તોયે લખ્યું કે સેંકડો સૈનિકોને સામસામા ઉતારવાને બદલે, રશિયા અને દુશ્મન દેશોએ તેમના સૈન્યમાં ફક્ત એક-એક માણસ રાખવો જોઇએ. એ બે જણ સામસામા લડી લે અને જે જીતે તેનો પક્ષ સેવાસ્તોપોલ જીત્યો ગણાય. તોલ્સ્તોયે લખ્યું કે મોટા પાયે લોહી વહાવવાને બદલે આ વધારે માનવતાપૂર્ણ રસ્તો છે.

‘સેવાસ્તોપોલ ઇન મે’માં તોલ્સ્તોયે એક એવું દૃશ્ય આલેખ્યું હતું, જેમાં પોતપોતાના મૃતદેહો ભેગા કરવા માટે રશિયન અને ફ્રેન્ચ સૈનિકો થોડો સમય યુદ્ધવિરામ જાહેર કરે છે. એ વખતે રશિયાનો અને ફ્રાન્સનો એક સૈનિક સાહજિક ક્રમમાં નજીક આવે છે અને સિગરેટ હોલ્ડરની આપ-લે કરે છે. ફ્રેન્ચ સૈનિક પોતાના પરિચિત રશિયન લેફ્‌ટનન્ટને યાદ કરે છે અને રશિયન સૈનિકને કહે છે કે એમને મારા વતી ‘હેલો’ કહેજો.

યુદ્ધ ચાલુ હોય, મોરચે સૈનિકો લડતા હોય - અને મોતને ભેટતા હોય- ત્યારે કયા શાસકને આવું લખાણ ગમે? ‘ધ કન્ટેમ્પરરી’માં તોલ્સ્તોયની બીજી કથા છપાઇ ખરી, પણ તેમાં ફક્ત બે જ માણસો વચ્ચે  યુદ્ધ કરાવવા જેવી વાતો સેન્સરબોર્ડે કઢાવી નાખી. રશિયન અને ફ્રેન્ચ સૈનિકો વચ્ચેના સંવાદનું દૃશ્ય કાઢ્‌યું નહીં, પણ તેમાં એટલું ઉમેરાવ્યું કે ‘આપણે યુદ્ધની શરૂઆત કરી નથી, એટલું આશ્વાસન જરૂર લેવું જોઇએ. આપણે કેવળ આપણી માતૃભૂમિનું રક્ષણ કરીએ છીએ.’ (આ વાત સદંતર ખોટી હતી. યુદ્ધની શરૂઆત રશિયાએ જ કરી હતી.)

પહેલી કથામાં રશિયન સૈનિકો અને અફસરોનાં વખાણ કરનાર તોલ્સ્તોયે જાતઅનુભવ પછી બાકીની બન્ને કથાઓમાં ફૌજી અફસરોની ટીકા કરવામાં કશું બાકી ન રાખ્યું. લશ્કરમાં ફરજનો બહુ મહીમા હોય. પણ તોલ્સ્તોયે લખ્યું, ‘ટૂંકી બુદ્ધિ ધરાવતા મોટા ભાગના લોકોની જેમ એનામાં પણ ફરજની ભાવના વઘુ પડતી જાગ્રત થયેલી હતી.’ રશિયાના સૈનિકો એકાદ લશ્કરી ચંદ્રક કે પગારવધારા માટે કાયમી ધોરણે યુદ્ધ કરવાા ને સેંકડો લોકોને હણી નાખવા તૈયાર રહેતા હતા, એવું પણ તેમણે લખ્યું. બીજી કથામાં નાયકનું એકેય પાત્ર ન રાખીને તેમણે ચોખ્ખા શબ્દોમાં લખ્યું કે મારી કથામાં નાયકપદે કોઇ વ્યક્તિ નહીં, પણ સૌથી મહાન એવું સત્ય જ રહેશે. ‘બેમાંથી એક વાત સાચી લાગે છે : યુદ્ધ નીતાંત પાગલપણું છે અથવા માણસ આ પાગલપણું આચરતો હોય તો એ દેખાડે છે કે માણસ સામાન્ય રીતે મનાય છે એવું બુદ્ધિશાળી પ્રાણી નથી.’ આ વાક્યો ઉપર પણ રશિયાના સેન્સર બોર્ડની કાતર ફરી ગઇ.

‘સેવાસ્તોપોલ સ્કેચીઝ’ના જ ગાળામાં યુવાન તોલ્સ્તોયનો એક  નિબંધ ‘અ પ્રોજેક્ટ ફોર રીઓર્ગેનાઇઝિંગ ધ આર્મી’ પ્રગટ થયો હતો. તેમાં એમણે રશિયન લશ્કરનાં મુખ્ય છ દૂષણ ગણાવ્યાં હતાં : અપૂરતી ખાદ્યસામગ્રી, શિક્ષણનો અભાવ, લાયક માણસને બઢતી મળવા આડેના અવરોધ, (મનમાં રહેલી) અત્યાચારી તરીકેની હવા, ખંડણી અને સિનિયોરિટી. (હા, તોલ્સ્તોયે ‘સિનિયોરિટી’- વરિષ્ઠતાને પણ રશિયન સૈન્યનું દૂષણ ગણાવ્યું હતું.) આ તમામ લક્ષણો ચરિતાર્થ કરતાં પાત્રો તેમણે ‘સેવાસ્તોપોલ સ્કેચીઝ’માં સર્જ્યાં.

મોરચા પર રશિયન સૈનિકો ખુવાર થઇ રહ્યા હતા, ત્યારે તેમના અફસરો સલામતીમાં અને અમનચમનમાં મહાલતા હતા. ઉમરાવપુત્ર હોવાને કારણે તોલ્સ્તોય ખુદ અફસર હતા. પણ પોતાના સૈનિકોના મોત વિશે રશિયન અફસરોની નિષ્ઠુર બેપરવાઇ જોઇને તે કકળી ઉઠ્યા. તેમણે સર્જેલા એક દૃશ્યમાં ચાની ચુસ્કીઓ ભરતાં ભરતાં અફસરો એવી ફાલતુ વાતો કરતા હતા અને તેમાં વચ્ચે વચ્ચે ફ્રેન્ચ ભાષાનાં વાક્યો છાંટતા હતા. તેમાં બે વક્રતા હતી : આ અફસરોને ફાલતુ પંચાત કરતી વખતે યુદ્ધ અને તેમાં થતી ખુવારી અડતી ન હતી. એટલી જ કાતિલ બીજી વાત એ હતી કે રશિયાના ભદ્ર સમાજમાં ફ્રેન્ચ બોલવાની ફેશન હતી. એટલે સેવાસ્તોપોલના મોરચે ફ્રેન્ચો સામે યુદ્ધ લડી રહ્યા હોવા છતાં, એ લોકો ફ્રેન્ચમાં વાક્યો બોલવાનો મોહ તજી શકતા ન હતા.

સેવાસ્તોપોલના મોરચે તોલ્સ્તોય પહોંચ્યા ત્યારે રશિયાની પીછેહઠ શરૂ થઇ ચૂકી હતી. આખરે રશિયાને સંધિ કરવાની ફરજ પડી અને કાળા સમુદ્રના વિસ્તારમાંથી તેને પોતાનું સૈન્ય તથા નૌકાસૈન્ય પાછું ખસેડી લેવું પડ્યું. ૧૮૫૬માં યુદ્ધના અંત પછી સેકન્ડ લેફ્‌ટનન્ટ તોલ્સ્તોયને ‘ચેર્નાયાના યુદ્ધમાં બહાદુરી અને દૃઢ આચરણ દર્શાવવા બદલ’ લેફ્‌ટનન્ટ તરીકે બઢતી આપવામાં આવી. પરંતુ તોલ્સ્તોયે લશ્કરી કારકિર્દી છોડીને પોતાના ઘર યાસ્નાયા પોલ્યાનાનો રસ્તો પકડ્યો. તેના એકાદ દાયકા પછી ‘વૉર એન્ડ પીસ’ જેવી મહાનવલ લખીને અને ત્યાર પછીના પોતાના ચિંતનથી યુદ્ધવિરોધી અને શાંતિવાદી તરીકે તે વિશ્વપ્રસિદ્ધ બન્યા.

વર્ષ ૨૦૧૦માં તોલ્સ્તોયના અવસાનની શતાબ્દિ નિમિત્તે રશિયાની સ્પેસ એજન્સી ‘રોસ્કોસ્મોસ’ દ્વારા જાહેર કરાયું હતું કે તોલ્સ્તોયને અંજલિરૂપે તેમના પુસ્તક ‘સેવાસ્તોપોલ સ્કેચીઝ’ને અવકાશમાં મોકલવામાં આવશે. તોલ્સ્તોયના બીજા સાહિત્યની સરખામણીમાં આ લખાણો પ્રમાણમાં ઓછાં જાણીતાં કહી શકાય. છતાં,  તેમના યુદ્ધવિરોધી વિચારોનાં મૂળ ‘સેવાસ્તોપોલ સ્કેચીઝ’માં પડેલાં હોવાથી તેમનું મહત્ત્વ વિશિષ્ટ છે.