Tuesday, May 21, 2019
નાગરિકો માટે પરિણામ પછીના પડકાર
(રવિવાર, ૧૯-૫-૧૯નો લેખ. લખ્યા તારીખઃ ૧૫-૫-૧૯)
ચૂંટણીપ્રચારનાં ગાળાગાળી, હુંસાતુંસી, શાબ્દિક અને શારીરિક હિંસા, ઉશ્કેરણી, ફેંકાફેંકી, ગરમાગરમી... બધાનો અંત આવ્યો. હવે શુક્રવાર સુધી એક્ઝિટ પોલનો ખેલ ચાલશે. પછી પરિણામનુ ઢેનટેણેન, નવી સરકાર અને પછી?
પછી કંઈ નહીં. બધું રાબેતામુજબ. કેમ કે, આપણી લોકશાહી નેતાપક્ષે અને નાગરિકપક્ષે પણ ચૂંટણીકેન્દ્રી બનીને રહી ગઈ છે. ચૂંટણીમાં જે જીતે તે શૂર. તેનાં બધાં પાપ માફ. કારણ કે, લોકોએ ચૂંટ્યા એટલે પાપમાફીની સત્તા ને નવાં પાપ કરવાનો પરવાનો આપી દીધાં છે, એવું આપણના ઘણાખરા નેતાઓ માને છે. યોગી પોતાની સામેના કેસ મુખ્ય મંત્રી બન્યા પછી માંડવાળ કરાવી દે એની નવાઈ નથી લાગતી.
૨૦૧૪માં ભાજપનો ચૂંટણીપ્રચાર જોઈને એવું જ લાગે કે કેન્દ્રમાં એક વાર ભાજપની સરકાર બની જવા દો. પછી વિદેશમાં ઠલવાયેલાં કાળાં નાણાંનો વરસાદ થશે, રૉબર્ટ વાડ્રા જેલના સળીયા ગણતા હશે, ઇમાનદાર અફસર અશોક ખેમકાની બદલીઓ થતી અટકશે, સરકારી નિર્ણયો પારદર્શક બનશે, ભ્રષ્ટાચાર ઘટશે...પરંતુ સરખી બહુમતી મળ્યા પછી અહમથી છલોછલ આત્મવિશ્વાસમાં રાચતા વડાપ્રધાને જે રીતે પાંચ વર્ષની મુદત વેડફી નાખી, વ્યક્તિપૂજા અને ધ્રુવીકરણ સિવાય બીજી કોઈ બાબતને પ્રોત્સાહન આપ્યું નહીં, તેમાં વર્તમાન સરકારની ટીકા તો છે જ. સાથોસાથ, મતદાતા તરીકે-નાગરિક તરીકે આપણા માટેનું વિચારભાથું પણ છે.
રાહુલ ગાંધીએ આ વખતની ચૂંટણીને પ્રેમ વિરુદ્ધ ધીક્કારની લડાઈનું સ્વરૂપ આપવાનો પ્રયાસ કર્યો. પણ તેમનો આ સંદેશો ખુદ તેમના પક્ષના નેતાઓ જ અમલમાં મૂકી શક્યા હોય, એવું લાગ્યું નહીં. તે નેતાઓ બિનજરૂરી વિવાદો ઊભા કરતા રહ્યા અને નાગરિકસમાજની અપેક્ષાઓ પર પાણી ફેરવતા રહ્યા. એક તરફ ભાજપને જેમની બહુ એલર્જી છે તેવા બૌદ્ધિકો દેશમાં ઊભા થયેલા ભયગ્રસ્ત અને ઝેરીલા વાતાવરણ તરફ આંગળી ચીંધીને, લોકોને આ ચૂંટણીનું મહત્ત્વ સમજાવી રહ્યા હતા, ત્યારે વિપક્ષ તરીકે કૉંગ્રેસે આ તકે લોકોને સાચા રસ્તે દોરવાનો મોકો ઝડપ્યો જ નહીં. કેવળ જાહેરખબરો બનાવી દેવાથી કે ઢંઢેરા બહાર પાડી દેવાથી લોકોમાં સંદેશો પહોંચી જશે, એવું શી રીતે માની લેવાય? જમીની હાજરીના મામલે કૉંગ્રેસ ઊણી ઉતરી. કેન્દ્ર સરકાર સામે લોકોના અસંતોષનાં વાજબી કારણો અને પ્રસંગો આવ્યા ત્યારે પણ કૉંગ્રેસ કે બીજા વિરોધ પક્ષો નિવેદનોથી આગળ ભાગ્યે જ વધી શક્યા.
વર્તમાન સરકાર પર ધીક્કારનું વાતાવરણ ફેલાવવાનો આરોપ વાજબી રીતે જ મુકાયો, પણ તેની સામે પ્રેમનું વાતાવરણ કેવું હોય તે કૉંગ્રેસ સહિતના વિપક્ષો દર્શાવી શક્યા નહીં. રાહુલ ગાંધી નરેન્દ્ર મોદીને ભેટે કે તેમના વિશે શાલીનતાથી વાત કરે ત્યારે જાહેર જીવનની સભ્યતાની રીતે સારું લાગે, પણ મામલો શાલીનતાથી આગળ વધીને, વર્તમાન સમસ્યાઓ અંગેના તેમના આગવા દૃષ્ટિકોણ સુધી ન પહોંચે, ત્યારે કશુંક નહીં, ઘણું બધું ખૂટતું લાગે. ખેતસમસ્યાનો ઉકેલ રાહુલ ગાંધીને પણ લોનમાફીમાં જ દેખાતો હોય અને તે પણ નરેન્દ્ર મોદીની જેમ કશો તર્ક કે નક્કર આધાર પૂરો પાડ્યા વિના નોકરીઓ આપવાના વાયદા કરતા હોય, ત્યારે તેમના દાવા પર ભરોસો કેમ મૂકી શકાય? જૂઠ્ઠાને સાચી રીતે જૂઠ્ઠો કહેવાથી પોતે સાચા નથી થઈ જવાતું, એ નેતાઓ તો નહીં જ કહે. પણ નાગરિક તરીકે આપણે સમજવું પડે.
છેલ્લા તબક્કામાં પશ્ચિમ બંગાળમાં જે રીતે શેરીયુદ્ધ ચાલ્યું તે નવું નહીં, છતાં ખેદજનક હતું. બંને પક્ષોએ એકબીજાની ગુંડાગીરી પ્રત્યે આંગળીઓ ચીંધી, પણ આપણે તો એટલું જ કહેવાનું થાય કે તમારો પરિચયવિધિ પૂરો થયો હોય તો આગળ વધીએ? એક સીધુંસાદું અને નિર્દોષ કાર્ટૂન કે રમુજી ફેરફાર કરેલી તસવીર સહન કરી શકતાં ન હોય, એવાં મમતા બૅનરજી નરેન્દ્ર મોદી કે અમિત શાહની વાજબી ટીકા કરે, તો પણ તેમના મોઢેથી એ કેટલી શોભે? અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા, ગુંડાગીરીથી મુક્તિ, સરકારી સત્તાના દુરુપયોગનો અંત, લોકશાહી પરંપરાઓનો આદર...આવું બધું ઇચ્છતા નાગરિકો માટે મમતા બૅનરજી અને નરેન્દ્ર મોદી વચ્ચે ફક્ત નામનો જ ફરક ન રહી જાય? તેમાં પસંદગી કરવાપણું ક્યાં રહ્યું?
આ સવાલ ફક્ત નરેન્દ્ર મોદી કે મમતા બૅનરજી કે રાહુલ ગાંધી પૂરતો સીમિત નથી. ચૂંટણીનાં પરિણામ ગમે તે આવે, ૨૦૧૯ના ભારતમાં કેટલાક ગંભીર પડકાર ઊભા થઈ ચૂક્યા છે અને જૂના પડકારો વકરી ચૂક્યા છે. આપણા આંખ મીંચી દેવાથી કે પક્ષીય વફાદારીના ડાબલા પહેરી લેવાથી તે દૂર થઈ જવાના નથી. નાગરિકો જેટલા વહેલા તે પડકારો ઓળખી લે, તેટલું ભારતની લોકશાહીના હિતમાં છે.
સૌથી પહેલો પડકાર છેક નીચલા સ્તર સુધી ફેલાવાયેલા ધીક્કારનો અને ધ્રુવીકરણનો છે. નેતાઓ કરતાં તેમના ભક્તો વધારે ઝેરીલા, ખતરનાક અને સામાજિક પોતને નુકસાન પહોંચાડનારા નીવડી રહ્યા છે. તેમને ફૂલવાફાલવાનું વાતાવરણ આપવા માટે નેતાઓ જ જવાબદાર છે. પણ સોશ્યલ મિડીયા પર અને જાહેર ચર્ચાઓમાં 'નાગરિકો' ઓછા જોવા મળે છે. મોટા ભાગના લોકો એક યા બીજા પક્ષની કંઠી પહેરીને જ મેદાનમાં ઉતરે છે અને ઘણી વાર તો પોતાના જૂના સામાજિક સંબંધોને હોડમાં મૂકે છે.
ધીક્કારને રાજ્યાશ્રય મળે ત્યારે મોબ લિન્ચિંગની ઘટનાઓ સામાન્ય બને છે. છેક ઉપલા સ્તરેથી મૌન ધરીને આવી ઘટનાઓને આડકતરું સમર્થન આપવામાં આવે, ત્યારે નીચલા સ્તર માટે સંદેશો સ્પષ્ટ બની જાય છે. સાથોસાથ, રાજનેતાઓને ગાળ દેતી વખતે એક વાત ભૂલવા જેવી નથીઃ તેમનો ધીક્કારનો સંદેશો ઝીલનારા અને તેનો અનુકૂળ પડઘો પાડનારા આપણે લોકો છીએ. આપણે ધીક્કાર નહીં ઝીલીએ, તો તેમણે બીજી કોઈ તરકીબ વિચારવી પડશે.
વગર કટોકટીએ બંધારણીય સંસ્થાઓની વિશ્વસનિયતાનો લોપ એ પણ નવી સરકાર આવ્યા પછી મહત્ત્વનો પડકાર બનશે. નાગરિકો એ બાબતે જાગ્રત નહીં થાય, તો કાન આમળતી તટસ્થ સંસ્થાઓ એકેય સત્તાધીશોને ગમતી નથી હોતી.
સૈન્યને રાજકીય રંગમાં રંગવાના કે તેના થકી વ્યક્તિવિશેષની છબી ઉપસાવવાના પ્રયાસો ભારે જોખમી અને હાડોહાડ બેજવાબદાર છે. એટલું જ નહીં, તે દેશભક્તિથી વિપરીત દેશનું ભારે અહિત કરનારા છે. નકરો પોતાનો જ સ્વાર્થ જોતા નેતાઓ એ નથી સમજતા, એટલે આ બાબતમાં તેમને ટપારવાનું અઘરું કામ પણ, પક્ષીય વફાદારીઓ બાજુ પર રાખીને, આપણે નાગરિકોએ જ કરવાનું છે.
નાગરિકોની સૌથી મોટી જવાબદારી અને તેમની સામેનો સૌથી મોટો પડકાર નવી સરકારને ક્ષુલ્લક મુદ્દાથી દૂર રાખીને, વાસ્તવિક સમસ્યાઓના ઉકેલના પાટે ચલાવવાનો છે. તેમાં નિષ્ફળ જવાશે તો કેવળ નેતાઓને દોષ દઈને છટકી નહીં શકાય.
ચૂંટણીપ્રચારનાં ગાળાગાળી, હુંસાતુંસી, શાબ્દિક અને શારીરિક હિંસા, ઉશ્કેરણી, ફેંકાફેંકી, ગરમાગરમી... બધાનો અંત આવ્યો. હવે શુક્રવાર સુધી એક્ઝિટ પોલનો ખેલ ચાલશે. પછી પરિણામનુ ઢેનટેણેન, નવી સરકાર અને પછી?
પછી કંઈ નહીં. બધું રાબેતામુજબ. કેમ કે, આપણી લોકશાહી નેતાપક્ષે અને નાગરિકપક્ષે પણ ચૂંટણીકેન્દ્રી બનીને રહી ગઈ છે. ચૂંટણીમાં જે જીતે તે શૂર. તેનાં બધાં પાપ માફ. કારણ કે, લોકોએ ચૂંટ્યા એટલે પાપમાફીની સત્તા ને નવાં પાપ કરવાનો પરવાનો આપી દીધાં છે, એવું આપણના ઘણાખરા નેતાઓ માને છે. યોગી પોતાની સામેના કેસ મુખ્ય મંત્રી બન્યા પછી માંડવાળ કરાવી દે એની નવાઈ નથી લાગતી.
૨૦૧૪માં ભાજપનો ચૂંટણીપ્રચાર જોઈને એવું જ લાગે કે કેન્દ્રમાં એક વાર ભાજપની સરકાર બની જવા દો. પછી વિદેશમાં ઠલવાયેલાં કાળાં નાણાંનો વરસાદ થશે, રૉબર્ટ વાડ્રા જેલના સળીયા ગણતા હશે, ઇમાનદાર અફસર અશોક ખેમકાની બદલીઓ થતી અટકશે, સરકારી નિર્ણયો પારદર્શક બનશે, ભ્રષ્ટાચાર ઘટશે...પરંતુ સરખી બહુમતી મળ્યા પછી અહમથી છલોછલ આત્મવિશ્વાસમાં રાચતા વડાપ્રધાને જે રીતે પાંચ વર્ષની મુદત વેડફી નાખી, વ્યક્તિપૂજા અને ધ્રુવીકરણ સિવાય બીજી કોઈ બાબતને પ્રોત્સાહન આપ્યું નહીં, તેમાં વર્તમાન સરકારની ટીકા તો છે જ. સાથોસાથ, મતદાતા તરીકે-નાગરિક તરીકે આપણા માટેનું વિચારભાથું પણ છે.
રાહુલ ગાંધીએ આ વખતની ચૂંટણીને પ્રેમ વિરુદ્ધ ધીક્કારની લડાઈનું સ્વરૂપ આપવાનો પ્રયાસ કર્યો. પણ તેમનો આ સંદેશો ખુદ તેમના પક્ષના નેતાઓ જ અમલમાં મૂકી શક્યા હોય, એવું લાગ્યું નહીં. તે નેતાઓ બિનજરૂરી વિવાદો ઊભા કરતા રહ્યા અને નાગરિકસમાજની અપેક્ષાઓ પર પાણી ફેરવતા રહ્યા. એક તરફ ભાજપને જેમની બહુ એલર્જી છે તેવા બૌદ્ધિકો દેશમાં ઊભા થયેલા ભયગ્રસ્ત અને ઝેરીલા વાતાવરણ તરફ આંગળી ચીંધીને, લોકોને આ ચૂંટણીનું મહત્ત્વ સમજાવી રહ્યા હતા, ત્યારે વિપક્ષ તરીકે કૉંગ્રેસે આ તકે લોકોને સાચા રસ્તે દોરવાનો મોકો ઝડપ્યો જ નહીં. કેવળ જાહેરખબરો બનાવી દેવાથી કે ઢંઢેરા બહાર પાડી દેવાથી લોકોમાં સંદેશો પહોંચી જશે, એવું શી રીતે માની લેવાય? જમીની હાજરીના મામલે કૉંગ્રેસ ઊણી ઉતરી. કેન્દ્ર સરકાર સામે લોકોના અસંતોષનાં વાજબી કારણો અને પ્રસંગો આવ્યા ત્યારે પણ કૉંગ્રેસ કે બીજા વિરોધ પક્ષો નિવેદનોથી આગળ ભાગ્યે જ વધી શક્યા.
વર્તમાન સરકાર પર ધીક્કારનું વાતાવરણ ફેલાવવાનો આરોપ વાજબી રીતે જ મુકાયો, પણ તેની સામે પ્રેમનું વાતાવરણ કેવું હોય તે કૉંગ્રેસ સહિતના વિપક્ષો દર્શાવી શક્યા નહીં. રાહુલ ગાંધી નરેન્દ્ર મોદીને ભેટે કે તેમના વિશે શાલીનતાથી વાત કરે ત્યારે જાહેર જીવનની સભ્યતાની રીતે સારું લાગે, પણ મામલો શાલીનતાથી આગળ વધીને, વર્તમાન સમસ્યાઓ અંગેના તેમના આગવા દૃષ્ટિકોણ સુધી ન પહોંચે, ત્યારે કશુંક નહીં, ઘણું બધું ખૂટતું લાગે. ખેતસમસ્યાનો ઉકેલ રાહુલ ગાંધીને પણ લોનમાફીમાં જ દેખાતો હોય અને તે પણ નરેન્દ્ર મોદીની જેમ કશો તર્ક કે નક્કર આધાર પૂરો પાડ્યા વિના નોકરીઓ આપવાના વાયદા કરતા હોય, ત્યારે તેમના દાવા પર ભરોસો કેમ મૂકી શકાય? જૂઠ્ઠાને સાચી રીતે જૂઠ્ઠો કહેવાથી પોતે સાચા નથી થઈ જવાતું, એ નેતાઓ તો નહીં જ કહે. પણ નાગરિક તરીકે આપણે સમજવું પડે.
છેલ્લા તબક્કામાં પશ્ચિમ બંગાળમાં જે રીતે શેરીયુદ્ધ ચાલ્યું તે નવું નહીં, છતાં ખેદજનક હતું. બંને પક્ષોએ એકબીજાની ગુંડાગીરી પ્રત્યે આંગળીઓ ચીંધી, પણ આપણે તો એટલું જ કહેવાનું થાય કે તમારો પરિચયવિધિ પૂરો થયો હોય તો આગળ વધીએ? એક સીધુંસાદું અને નિર્દોષ કાર્ટૂન કે રમુજી ફેરફાર કરેલી તસવીર સહન કરી શકતાં ન હોય, એવાં મમતા બૅનરજી નરેન્દ્ર મોદી કે અમિત શાહની વાજબી ટીકા કરે, તો પણ તેમના મોઢેથી એ કેટલી શોભે? અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા, ગુંડાગીરીથી મુક્તિ, સરકારી સત્તાના દુરુપયોગનો અંત, લોકશાહી પરંપરાઓનો આદર...આવું બધું ઇચ્છતા નાગરિકો માટે મમતા બૅનરજી અને નરેન્દ્ર મોદી વચ્ચે ફક્ત નામનો જ ફરક ન રહી જાય? તેમાં પસંદગી કરવાપણું ક્યાં રહ્યું?
આ સવાલ ફક્ત નરેન્દ્ર મોદી કે મમતા બૅનરજી કે રાહુલ ગાંધી પૂરતો સીમિત નથી. ચૂંટણીનાં પરિણામ ગમે તે આવે, ૨૦૧૯ના ભારતમાં કેટલાક ગંભીર પડકાર ઊભા થઈ ચૂક્યા છે અને જૂના પડકારો વકરી ચૂક્યા છે. આપણા આંખ મીંચી દેવાથી કે પક્ષીય વફાદારીના ડાબલા પહેરી લેવાથી તે દૂર થઈ જવાના નથી. નાગરિકો જેટલા વહેલા તે પડકારો ઓળખી લે, તેટલું ભારતની લોકશાહીના હિતમાં છે.
સૌથી પહેલો પડકાર છેક નીચલા સ્તર સુધી ફેલાવાયેલા ધીક્કારનો અને ધ્રુવીકરણનો છે. નેતાઓ કરતાં તેમના ભક્તો વધારે ઝેરીલા, ખતરનાક અને સામાજિક પોતને નુકસાન પહોંચાડનારા નીવડી રહ્યા છે. તેમને ફૂલવાફાલવાનું વાતાવરણ આપવા માટે નેતાઓ જ જવાબદાર છે. પણ સોશ્યલ મિડીયા પર અને જાહેર ચર્ચાઓમાં 'નાગરિકો' ઓછા જોવા મળે છે. મોટા ભાગના લોકો એક યા બીજા પક્ષની કંઠી પહેરીને જ મેદાનમાં ઉતરે છે અને ઘણી વાર તો પોતાના જૂના સામાજિક સંબંધોને હોડમાં મૂકે છે.
ધીક્કારને રાજ્યાશ્રય મળે ત્યારે મોબ લિન્ચિંગની ઘટનાઓ સામાન્ય બને છે. છેક ઉપલા સ્તરેથી મૌન ધરીને આવી ઘટનાઓને આડકતરું સમર્થન આપવામાં આવે, ત્યારે નીચલા સ્તર માટે સંદેશો સ્પષ્ટ બની જાય છે. સાથોસાથ, રાજનેતાઓને ગાળ દેતી વખતે એક વાત ભૂલવા જેવી નથીઃ તેમનો ધીક્કારનો સંદેશો ઝીલનારા અને તેનો અનુકૂળ પડઘો પાડનારા આપણે લોકો છીએ. આપણે ધીક્કાર નહીં ઝીલીએ, તો તેમણે બીજી કોઈ તરકીબ વિચારવી પડશે.
વગર કટોકટીએ બંધારણીય સંસ્થાઓની વિશ્વસનિયતાનો લોપ એ પણ નવી સરકાર આવ્યા પછી મહત્ત્વનો પડકાર બનશે. નાગરિકો એ બાબતે જાગ્રત નહીં થાય, તો કાન આમળતી તટસ્થ સંસ્થાઓ એકેય સત્તાધીશોને ગમતી નથી હોતી.
સૈન્યને રાજકીય રંગમાં રંગવાના કે તેના થકી વ્યક્તિવિશેષની છબી ઉપસાવવાના પ્રયાસો ભારે જોખમી અને હાડોહાડ બેજવાબદાર છે. એટલું જ નહીં, તે દેશભક્તિથી વિપરીત દેશનું ભારે અહિત કરનારા છે. નકરો પોતાનો જ સ્વાર્થ જોતા નેતાઓ એ નથી સમજતા, એટલે આ બાબતમાં તેમને ટપારવાનું અઘરું કામ પણ, પક્ષીય વફાદારીઓ બાજુ પર રાખીને, આપણે નાગરિકોએ જ કરવાનું છે.
નાગરિકોની સૌથી મોટી જવાબદારી અને તેમની સામેનો સૌથી મોટો પડકાર નવી સરકારને ક્ષુલ્લક મુદ્દાથી દૂર રાખીને, વાસ્તવિક સમસ્યાઓના ઉકેલના પાટે ચલાવવાનો છે. તેમાં નિષ્ફળ જવાશે તો કેવળ નેતાઓને દોષ દઈને છટકી નહીં શકાય.
Monday, April 29, 2019
મત પછીના મતાંતરઃ ત્યારે કરીશું શું?
મતદાર તરીકે આપણી નિયતિ શાહબુદ્દીન રાઠોડના વનેચંદ જેવી હોય છેઃ અપેક્ષાની શરૂઆત માસ્ટર્સ ડિગ્રીથી થાય છે અને છેલ્લે ‘આપણે અક્ષરજ્ઞાનનો બાધ નથી’ પર આવીને ઊભા રહીએ છીએ. બંને મુખ્ય પક્ષોથી કંટાળેલા હોય એવા, વફાદારીની પટ્ટી વગરના નાગરિકો માટે એક મુશ્કેલી છેઃ અરવિંદ કેજરીવાલના ‘શરતો લાગુ’વાળા અપવાદને બાદ કરતાં ઘણા વખતથી કોઈની તરફેણમાં મત આપવાનું કહેવાય એવું લગભગ બન્યું નથી. મોટે ભાગે તો વિરોધમાં મત આપવાનું જ ફરજરૂપ લાગે છે. એ વખતે પણ ઇતિહાસ અને વર્તમાનના અનેક પ્રસંગોની મુંઝવણો સામે આવીને ઊભી રહે છે.
ઇંદિરા ગાંધીને હરાવવા માટે થયેલું ગઠબંધન અને તેમાં થયેલી ભાંગફોડ જાણે ઇંદિરા ગાંધીને કટોકટીના કલંકમાંથી મુક્ત કરીને વાજતેગાજતે પાછાં બેસાડવા માટે નિર્માઇ હોય એવું અત્યારે જોતાં લાગે. તેમાં કશી કાવતરાબાજી જોવાનો પ્રયાસ નથી, કેવળ ઘટનાક્રમને યાદ કરવાની વાત છે. એવું જ પછી થયેલાં અનેક ગંઠબંધનોના કિસ્સામાં પણ બને છે. ભૂતને કાઢવાની તીવ્રતાને કારણે પલિતનું અનિવાર્ય આગમન નજરઅંદાજ કરવું પડે છે. ભૂતને કાઢવા માટે કરાતી સિદ્ધાંતચર્ચા, પલિતના આગમનની સંભાવનાટાણે, આગળ કહ્યું તેમ, ‘અક્ષરજ્ઞાનનો બાધ નથી’ પર આવીને અટકે છે. હવે સરકારપક્ષે તો વિરોધ કરનારા તમામ પરિબળોની જેમ ગઠબંધનને પણ ‘ઠગબંધન’ જેવા નામે ઓળખાવીને તેની સડકછાપ હાંસી ઉડાડવાની કોશિશ કરી છે. તેમને એટલું પણ યાદ નથી રહેતું કે અલાયન્સ ઉર્ફે મોરચા પણ ગઠબંધનના (તેમની ભાષામાં 'ઠગબંધન'ના) જ પ્રકાર છે.
આટલી વાત અરણ્યરુદન કે નિરાશાવાદ કે ‘આ તો અમે વર્ષોથી કહીએ છીએ’ –એવી લાગે તો એ ખોટું નથી, પણ આ લખવાનો હેતુ નિરાશા ઘુંટવાનો કે નવેસરથી જૂની વાતો દોહરાવવાનો નથી. કહેવાનું એ છે કે આટલી ઘેરી પરિસ્થિતિ છતાં, હજુ સાવ નિરાશ થવાપણું નથી. સવાલ વર્તમાન વડાપ્રધાન ચૂંટણી જીતે છે કે નહીં એટલા પૂરતો હોય તો જરૂર એવું થાય. પણ આ સરકારની વાજબી ટીકાથી આગળ વધતાં જણાય છે કે સવાલ આપણો સૌનો છે. નેતાઓ તો તેમની દુકાનો ચલાવવા માટે બધી તરકીબો લગાડશે, પણ આપણાં કેટકેટલાં પરિચિતો-મિત્રો-સગાંસ્નેહીઓ-સમાજના માણસો તેમની આ તરકીબોને હોંશિયારી સમજે છે, તેમની આપવડાઈને દેશગૌરવ ગણે છે અને કોમવાદને રાષ્ટ્રવાદ માની લે છે. તેમાંથી જે કંઠીધારી કે ન સમજવા માટે પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ હોય તેમને બાજુ પર મૂકીએ, તો પણ મોટો સમુદાય બાકી રહે છે, જે કંઠીધારી કે સાયબર સૅલનો સભ્ય કે કુતર્કમાં રાચનારો નથી. તેમાં યુવાન મતદારોનું પ્રમાણ સૌથી મોટું છે.
ધર્મ હોય કે રાજકારણ, ‘કૅચ ધૅમ યંગનું’ સૂત્ર નવું નથી. એ સૂત્રને નાગરિકધર્મની વાત કરનારા અને ભારતની લોકશાહી-બંધારણીય મૂલ્યો વિશે ચિંતિત લોકોએ પણ ધર્મ અને રાજકારણના ખેલાડીઓ જેટલી પ્રાથમિકતા આપવાની જરૂર છે. એ ખરું કે પેચીદી-જરા ઠંડકથી ને ચશ્મા ઉતારીને જોવી-બતાવવી પડે એવી સચ્ચાઈને બદલે ‘હીરો કે વિલન?’, ‘દેશદ્રોહી કે દેશપ્રેમી?’ની ગોળીઓ પીવડાવવાનું વધારે સહેલું હોય છે. છતાં, નવી પેઢીના વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકો સાથેનો સંવાદ સાવ પથ્થર પર પાણી નથી હોતો. ઘણી વાર એવા સંવાદમાં સમજાતું હોય છે કે નવી પેઢીના લોકો ‘નિર્દોષ’ છે. તેમના અભ્યાસક્રમમાં તેમને વિચારતા કે સમજતા કરે, એવું કશું આવતું નથી. સામેથી એ કવાયતમાં ઉતરવાની મોટા ભાગનાની તૈયારી નથી. એટલે હાડથી કોમવાદી કે ઝનૂની નહીં હોવા છતાં, તેમની સમજણમાં તેમણે અમુક જ પ્રકારનું રાજકારણ જોયું છે. અપપ્રચાર અને ફેક ન્યૂઝના યુગમાં તે ખોવાયેલા છે.
એટલે કોઈ પોતાની મેળે સમજે તો ઠીક છે. બાકીનાને ‘નિર્દોષ’ રાખવાની પૂરી વ્યવસ્થા શિક્ષણવ્યવસ્થામાં છે. ઔપચારિક શિક્ષણની એ મોટી મર્યાદા નાગરિકધર્મ અંગે સાવધ લોકો સહિયારા પ્રયાસોથી કેવી રીતે પુરી શકે તેનો વિચાર અને અમલ કરવાનો છે. યુવા પેઢીનો મોટો હિસ્સો ઠેકાણાસરની વાત, ઉપદેશના કે જ્ઞાનના ભાર વગર કહેવાય તો તે સાંભળવા તૈયાર હોય છે. તેમના ધ્યાન અને મનનું અપહરણ કરે એવાં સોશ્યલ મિડીયાનાં સુવર્ણમૃગોને હણવાનું પૂરતું નથી. તેમને આ સુવર્ણમૃગોની રાક્ષસી અસલિયત સમજાવવાનું જરૂરી છે અને ઇચ્છનીય એ છે કે આપણે તેમની વિચારપ્રક્રિયામાં આપણે મદદરૂપ થઈ શકીએ અને આસુરી સુવર્ણમૃગો તે પોતાની જાતે ઓળખતા થાય.
નિરાશ થનારે યાદ રાખવા જેવું છે કે એક સમયે ચોતરફ ફેલાઈને લાંબા સમય સુધી અસર ટકાવતી પ્રચારપ્રયુક્તિઓની આવરદા હવે ‘લૉ ઑફ ડિમિનિશિંગ રીટર્ન્સ’ પ્રમાણે ઘટી રહી છે. એક તિકડમથી કામ થઈ જતું નથી—અને આવું આપણને નહીં, શયતાની સાયબર સૅલના પાલનહારોને પણ લાગે છે. અમિત શાહે પણ ભાજપના કાર્યકરોને વૉટ્સ એપ પર ફેલાતાં જૂઠાણાંથી સાવધ રહેવાની સૂચના આપવી પડે, એ બદલાયેલા સમયની તાસીર છે. સાયબર પ્રચારસ્વામીઓને પણ બૂમરૅન્ગની અને બૂમરૅન્ગથી બીક લાગે છે, તે નાગરિકધર્મ માટે જાગ્રત લોકો માટે આશાસ્પદ છે.
પહેલી વખત મત આપનારા લોકો રાજકીય પક્ષોનું પ્રિય લક્ષ્ય હોય છે. તારક મહેતા એક વખત કહેતા હતા કે તે ટપુડાથી કંટાળ્યા છે, પણ વાચકોની નવી પેઢી આવ્યા કરે છે ને ટપુડો ચાલ્યા કરે છે. રાજકીય ટપુડાઓને નવી પેઢી-પહેલી વખત મત આપનારા કેમ વહાલા લાગે તે સમજી શકાય એવું છે. (સૉરી, તારકભાઈ) આપણે નવી પેઢીને કંઠી પહેરાવવાની નથી, કંઠી ન પહેરવાની દિશામાં તેમને સાથે લઈને ચાલવાની કોશિશ કરવાની છે. તેના માટે વિચારવર્તુળો પૂરતાં નથી, આચારવર્તુળો ને આચારરેલીઓ પણ જરૂરી છે. અત્યાર લગીના પ્રયાસો ચાલુ રાખીને, પણ ત્યાં અટકી પડ્યા વિના, આગળ નીકળવાનું જરૂરી છે. 'વિચારનારા માણસોનાં ટોળાં નથી હોતાં' એવું આશ્વાસન લઈને બેસી રહેવાને બદલે, મર્યાદિત અને મૂળભૂત મુદ્દા પૂરતું વર્તુળ વિસ્તારવાની વાત છે. લઘુતમ સાધારણ મૂલ્યો—ખાસ કરીને, શું ન જ ચલાવી લેવાય, એ નક્કી કરીને તેના આધારે પ્રેશર ગ્રુપ ઊભાં કરવાની દિશામાં કોશિશ કરવાની છે. એવાં ગ્રુપ, જે કોઈ રાજકીય પક્ષનાં ખંડિયાં ન હોય, બધાને આંખમાં આંખ નાખીને, નાગરિકની ભૂમિકાએથી બધા પક્ષોને-બધા નેતાઓને અઘરા સવાલ પૂછી શકે.
આવું બધું પહેલાં અનેક વાર કહેવાઈ ચૂક્યું છે. છતાં, દરેક નવી પેઢી આવે ત્યારે એ કહેવું જરૂરી હોય છે. કયું સ્કૂટર કેટલામી કીકે શરૂ થાય, કોને ખબર?
ઇંદિરા ગાંધીને હરાવવા માટે થયેલું ગઠબંધન અને તેમાં થયેલી ભાંગફોડ જાણે ઇંદિરા ગાંધીને કટોકટીના કલંકમાંથી મુક્ત કરીને વાજતેગાજતે પાછાં બેસાડવા માટે નિર્માઇ હોય એવું અત્યારે જોતાં લાગે. તેમાં કશી કાવતરાબાજી જોવાનો પ્રયાસ નથી, કેવળ ઘટનાક્રમને યાદ કરવાની વાત છે. એવું જ પછી થયેલાં અનેક ગંઠબંધનોના કિસ્સામાં પણ બને છે. ભૂતને કાઢવાની તીવ્રતાને કારણે પલિતનું અનિવાર્ય આગમન નજરઅંદાજ કરવું પડે છે. ભૂતને કાઢવા માટે કરાતી સિદ્ધાંતચર્ચા, પલિતના આગમનની સંભાવનાટાણે, આગળ કહ્યું તેમ, ‘અક્ષરજ્ઞાનનો બાધ નથી’ પર આવીને અટકે છે. હવે સરકારપક્ષે તો વિરોધ કરનારા તમામ પરિબળોની જેમ ગઠબંધનને પણ ‘ઠગબંધન’ જેવા નામે ઓળખાવીને તેની સડકછાપ હાંસી ઉડાડવાની કોશિશ કરી છે. તેમને એટલું પણ યાદ નથી રહેતું કે અલાયન્સ ઉર્ફે મોરચા પણ ગઠબંધનના (તેમની ભાષામાં 'ઠગબંધન'ના) જ પ્રકાર છે.
આટલી વાત અરણ્યરુદન કે નિરાશાવાદ કે ‘આ તો અમે વર્ષોથી કહીએ છીએ’ –એવી લાગે તો એ ખોટું નથી, પણ આ લખવાનો હેતુ નિરાશા ઘુંટવાનો કે નવેસરથી જૂની વાતો દોહરાવવાનો નથી. કહેવાનું એ છે કે આટલી ઘેરી પરિસ્થિતિ છતાં, હજુ સાવ નિરાશ થવાપણું નથી. સવાલ વર્તમાન વડાપ્રધાન ચૂંટણી જીતે છે કે નહીં એટલા પૂરતો હોય તો જરૂર એવું થાય. પણ આ સરકારની વાજબી ટીકાથી આગળ વધતાં જણાય છે કે સવાલ આપણો સૌનો છે. નેતાઓ તો તેમની દુકાનો ચલાવવા માટે બધી તરકીબો લગાડશે, પણ આપણાં કેટકેટલાં પરિચિતો-મિત્રો-સગાંસ્નેહીઓ-સમાજના માણસો તેમની આ તરકીબોને હોંશિયારી સમજે છે, તેમની આપવડાઈને દેશગૌરવ ગણે છે અને કોમવાદને રાષ્ટ્રવાદ માની લે છે. તેમાંથી જે કંઠીધારી કે ન સમજવા માટે પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ હોય તેમને બાજુ પર મૂકીએ, તો પણ મોટો સમુદાય બાકી રહે છે, જે કંઠીધારી કે સાયબર સૅલનો સભ્ય કે કુતર્કમાં રાચનારો નથી. તેમાં યુવાન મતદારોનું પ્રમાણ સૌથી મોટું છે.
ધર્મ હોય કે રાજકારણ, ‘કૅચ ધૅમ યંગનું’ સૂત્ર નવું નથી. એ સૂત્રને નાગરિકધર્મની વાત કરનારા અને ભારતની લોકશાહી-બંધારણીય મૂલ્યો વિશે ચિંતિત લોકોએ પણ ધર્મ અને રાજકારણના ખેલાડીઓ જેટલી પ્રાથમિકતા આપવાની જરૂર છે. એ ખરું કે પેચીદી-જરા ઠંડકથી ને ચશ્મા ઉતારીને જોવી-બતાવવી પડે એવી સચ્ચાઈને બદલે ‘હીરો કે વિલન?’, ‘દેશદ્રોહી કે દેશપ્રેમી?’ની ગોળીઓ પીવડાવવાનું વધારે સહેલું હોય છે. છતાં, નવી પેઢીના વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકો સાથેનો સંવાદ સાવ પથ્થર પર પાણી નથી હોતો. ઘણી વાર એવા સંવાદમાં સમજાતું હોય છે કે નવી પેઢીના લોકો ‘નિર્દોષ’ છે. તેમના અભ્યાસક્રમમાં તેમને વિચારતા કે સમજતા કરે, એવું કશું આવતું નથી. સામેથી એ કવાયતમાં ઉતરવાની મોટા ભાગનાની તૈયારી નથી. એટલે હાડથી કોમવાદી કે ઝનૂની નહીં હોવા છતાં, તેમની સમજણમાં તેમણે અમુક જ પ્રકારનું રાજકારણ જોયું છે. અપપ્રચાર અને ફેક ન્યૂઝના યુગમાં તે ખોવાયેલા છે.
એટલે કોઈ પોતાની મેળે સમજે તો ઠીક છે. બાકીનાને ‘નિર્દોષ’ રાખવાની પૂરી વ્યવસ્થા શિક્ષણવ્યવસ્થામાં છે. ઔપચારિક શિક્ષણની એ મોટી મર્યાદા નાગરિકધર્મ અંગે સાવધ લોકો સહિયારા પ્રયાસોથી કેવી રીતે પુરી શકે તેનો વિચાર અને અમલ કરવાનો છે. યુવા પેઢીનો મોટો હિસ્સો ઠેકાણાસરની વાત, ઉપદેશના કે જ્ઞાનના ભાર વગર કહેવાય તો તે સાંભળવા તૈયાર હોય છે. તેમના ધ્યાન અને મનનું અપહરણ કરે એવાં સોશ્યલ મિડીયાનાં સુવર્ણમૃગોને હણવાનું પૂરતું નથી. તેમને આ સુવર્ણમૃગોની રાક્ષસી અસલિયત સમજાવવાનું જરૂરી છે અને ઇચ્છનીય એ છે કે આપણે તેમની વિચારપ્રક્રિયામાં આપણે મદદરૂપ થઈ શકીએ અને આસુરી સુવર્ણમૃગો તે પોતાની જાતે ઓળખતા થાય.
નિરાશ થનારે યાદ રાખવા જેવું છે કે એક સમયે ચોતરફ ફેલાઈને લાંબા સમય સુધી અસર ટકાવતી પ્રચારપ્રયુક્તિઓની આવરદા હવે ‘લૉ ઑફ ડિમિનિશિંગ રીટર્ન્સ’ પ્રમાણે ઘટી રહી છે. એક તિકડમથી કામ થઈ જતું નથી—અને આવું આપણને નહીં, શયતાની સાયબર સૅલના પાલનહારોને પણ લાગે છે. અમિત શાહે પણ ભાજપના કાર્યકરોને વૉટ્સ એપ પર ફેલાતાં જૂઠાણાંથી સાવધ રહેવાની સૂચના આપવી પડે, એ બદલાયેલા સમયની તાસીર છે. સાયબર પ્રચારસ્વામીઓને પણ બૂમરૅન્ગની અને બૂમરૅન્ગથી બીક લાગે છે, તે નાગરિકધર્મ માટે જાગ્રત લોકો માટે આશાસ્પદ છે.
પહેલી વખત મત આપનારા લોકો રાજકીય પક્ષોનું પ્રિય લક્ષ્ય હોય છે. તારક મહેતા એક વખત કહેતા હતા કે તે ટપુડાથી કંટાળ્યા છે, પણ વાચકોની નવી પેઢી આવ્યા કરે છે ને ટપુડો ચાલ્યા કરે છે. રાજકીય ટપુડાઓને નવી પેઢી-પહેલી વખત મત આપનારા કેમ વહાલા લાગે તે સમજી શકાય એવું છે. (સૉરી, તારકભાઈ) આપણે નવી પેઢીને કંઠી પહેરાવવાની નથી, કંઠી ન પહેરવાની દિશામાં તેમને સાથે લઈને ચાલવાની કોશિશ કરવાની છે. તેના માટે વિચારવર્તુળો પૂરતાં નથી, આચારવર્તુળો ને આચારરેલીઓ પણ જરૂરી છે. અત્યાર લગીના પ્રયાસો ચાલુ રાખીને, પણ ત્યાં અટકી પડ્યા વિના, આગળ નીકળવાનું જરૂરી છે. 'વિચારનારા માણસોનાં ટોળાં નથી હોતાં' એવું આશ્વાસન લઈને બેસી રહેવાને બદલે, મર્યાદિત અને મૂળભૂત મુદ્દા પૂરતું વર્તુળ વિસ્તારવાની વાત છે. લઘુતમ સાધારણ મૂલ્યો—ખાસ કરીને, શું ન જ ચલાવી લેવાય, એ નક્કી કરીને તેના આધારે પ્રેશર ગ્રુપ ઊભાં કરવાની દિશામાં કોશિશ કરવાની છે. એવાં ગ્રુપ, જે કોઈ રાજકીય પક્ષનાં ખંડિયાં ન હોય, બધાને આંખમાં આંખ નાખીને, નાગરિકની ભૂમિકાએથી બધા પક્ષોને-બધા નેતાઓને અઘરા સવાલ પૂછી શકે.
આવું બધું પહેલાં અનેક વાર કહેવાઈ ચૂક્યું છે. છતાં, દરેક નવી પેઢી આવે ત્યારે એ કહેવું જરૂરી હોય છે. કયું સ્કૂટર કેટલામી કીકે શરૂ થાય, કોને ખબર?
Sunday, April 28, 2019
નડિયાદની મહિલા આર્ટ્સ કૉલેજની વિદ્યાર્થીનીઓનો કાર્યક્રમ : વો જલવા ચુરાનેકો જી ચાહતા હૈ
સંગીત અમસ્તું પણ મને ભાવાર્દ્ર કરે છે. ગમતાં ગીત સાંભળતાં અનાયાસ આંખ ભીની થઈ જાય કે અમુક ગીત બસો-ત્રણસોમી વાર સાંભળવા છતાં પહેલી વાર સાંભળતો હોઉં એમ રુંવાડાં ઊભાં થઈ જાય એવું બને છે. પરંતુ ગઈ કાલના એક કાર્યક્રમમાં ભાવવશ થવાનું કારણ કેવળ સંગીત ન હતું. કાર્યક્રમ હતો પરમ મિત્ર હસિત મહેતા જ્યાં આચાર્ય છે, જે નડીયાદની સૂરજબા આર્ટ્સ કૉલેજના વાર્ષિકોત્સવનો. તેમાં વર્તમાન અને ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થીનીઓ શાસ્ત્રીય સંગીત પર આધારિત ફિલ્મી ગીતો ગાવાની હતી.
આમ તો, એમાં શી નવાઈ? કૉલેજની ટૅલેન્ટ ઇવનિંગનો એક જમાનો હતો. હવે તો ફિલ્મી સંગીતને લગતા લાઇવ કાર્યક્રમો પણ કેટલા બધા યોજાય છે. વૉઇસ ઑફ ફલાણી ને વૉઇસ ઑફ ઢીકણાથી કાર્યક્રમોનું જગત છલકાય છે. 'ગ્રામોફોન ક્લબ' જેવી પ્રતિષ્ઠિત અને ફિલ્મ સંગીતની રજૂઆતનાં ઉચ્ચ ધોરણો સ્થાપનારી સંસ્થાઓથી માંડીને બીજી ઘણી ક્લબો પોતપોતાની રીતે સંગીતને લગતા કાર્યક્રમો કરે છે અને એ સિવાય પણ બીજું ઘણું. છતાં, મોટે ભાગે આવા કાર્યક્રમોમાં મહિલા સ્વરોના અને ઘણી વાર તો બધા સ્વરના બહુ વાંધા હોય છે. તેમાં ચીસાચીસથી લઈને શરદીગ્રસ્ત સુધીની રેન્જ હોય છે. એ બધાનું સામાન્ય લક્ષણ એ કે તે કાનમાં પ્રવેશે એ સાથે જ કાન પર અત્યાચાર થતો હોય એવું લાગે.
આ વાત થઈ ઘણાખરા ટિકિટ શો કે સભ્યપદ ધરાવતા શોની. તેની સરખામણીમાં, નડિયાદ જેવા પ્રમાણમાં નગર કહેવાય એવા શહેરની, પાછી આર્ટ્સ કૉલેજ અને એ પણ ફૅશનેબલ કૉલેજ રોડ પર ન હોય એવી કૉલેજ—અને તેના વાર્ષિકોત્સવમાં દમદાર અવાજો સાંભળવા મળે ત્યારે બેવડો-ત્રેવડો આનંદ થાય.
હસિત મહેતાથી પરિચિત હોય એવા સજ્જનો અને બીજાઓ જાણતા હશે કે એ અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓ એકસરખી ઝીણવટ, બારીકાઈ, આયોજન અને ગુણવત્તા સાથે કરે છે. તેમની પ્રવૃત્તિનાં વિવિધ ક્ષેત્રો આશ્ચર્ય ઉપજાવે એટલી હદે જુદાં છે (સમજુલક્ષ્મી પ્રસુતિગૃહ, ડાહીલક્ષ્મી લાયબ્રેરી, સૂરજબા મહિલા આર્ટ્સ કૉલેજ, અમૃત મોદી પત્રકારત્વની કૉલેજ, ઇન્ટીરીયર ડીઝાઇનની કૉલેજ અને બીજું ઘણું.) અધ્યાપક તરીકે મળતા આસમાની પગારનું પૂરેપૂરું નહીં, તેથી પણ વધારે વળતર સમાજને આપતા અપવાદરૂપ અધ્યાપકની ટૂંકી નાતમાં તેમનો સમાવેશ કરી શકાય.
તેમના આયોજન વિશે પુસ્તક લખવાનું થાય તો What they don’t teach you at IIM જેવું કોઈ મથાળું હું રાખું. ગઈ કાલના કાર્યક્રમમાં પણ તેનો પૂરતો પરચો જોવા મળ્યો. સૂત્રધાર તરીકે એક ભાઈ હતા, જે મંચ પર દેખાતા ન હતા. મુખ્ય એવા ગીતસંગીતના કાર્યક્રમનો સંપૂર્ણ દોર વિદ્યાર્થીનીઓના હાથમાં હતો. દરેક ગીત શરૂ થતાં પહેલાં એક જુદી વિદ્યાર્થીની આવે, રાગ વિશે બે વાત પોતાના અંદાજમાં વાંચે અને પછી ગીત ગાનાર આવે. સ્ટેજ પર આવનાર દરેક વિદ્યાર્થીનીનાં નામ પાછળ મૂકેલા બે મોટા ડિજિટલ સ્ક્રીન પર આવતાં રહે. એવી જ રીતે, ગીત શરૂ થતી વખતે અને વચ્ચે એક-બે વાર ગીતની વિગતો ઉપરાંત ગાનારનું નામ પણ આવતું રહે. વચ્ચે વચ્ચે એક રાગનાં ત્રણ-ચાર-પાંચ ગીતોની મૅડલી આવે, એટલે તરત રાગના બંધારણ વિશે મારા જેવા રાગ નહીં જાણનારાને પણ બત્તી થાય.
કૉલેજનો વાર્ષિકોત્સવ એટલે અનિવાર્ય ઔપચારિકતા તો હોય, પણ તેને અલગથી હથોડાની જેમ માથે મારવાને બદલે કાર્યક્રમની માળામાં વચ્ચે પરોવી લેવાઈ. મુખ્ય અતિથીઓ શરૂઆતમાં સ્ટેજ પર ગયા, દીપપ્રાગટ્ય કર્યું ને પાછા આવીને બેસી ગયા. બે-ત્રણ ગીતો થાય એટલે કૉલેજની સિદ્ધિવંત વિદ્યાર્થીઓને સ્મૃતિચિહ્ન આપીને સન્માનિત કરવામાં આવે. એ બધું સ્ટેજની નીચે જ. પહેલી હરોળમાં બેઠેલા અતિથિઓ નીચેથી જ આ કાર્યક્રમ પતાવે એટલે ગરીમાપૂર્ણ રીતે છતાં ટૂંકમાં પતે અને રસક્ષતિ થાય તે પહેલાં તો ગીત શરૂ થઈ જાય.
આટલી ઔપચારિકતા જરૂરી એટલા માટે હતી કે વિદ્યાર્થીનીઓની સિદ્ધિઓ સાધારણ ન હતી. આ કૉલેજમાં જે પ્રકારના સામાજિક-આર્થિક સંજોગોમાંથી યુવતીઓ ભણવા આવે છે, તેને ધ્યાનમાં રાખતાં તો એ મહાસિદ્ધિ લાગે. કોઈ યુવતી કબડ્ડીની ભારતીય ટીમમાં પસંદગી પામીને શ્રીલંકા રમી આવી હોય, કેટલીય યુવતીઓ રાષ્ટ્રીય ટીમમાં હોય, યુનિવર્સિટીની શૈક્ષણિક સિદ્ધિઓમાં પણ તે આગળ હોય...બે પ્રજ્ઞાચક્ષુ યુવતીઓએ ગીત ગાયાં. બે ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થીનીઓએ જમાવટ કરી. બીજી પણ વિદ્યાર્થીનીઓ હતી. મોટા ભાગની વર્તમાન અને ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થીનીઓના કંઠમાં ગજબની કશીશ હતી. લતા મંગેશકરનું કે બીજી કોઈ ગાયિકાનું અનુકરણ કરવાને બદલે, પોતાના અવાજમાં તે ગાતી હતી અને એ અવાજ દમદાર હતો. એટલે જે ગીતો મૂળભૂત રીતે મારી પસંદગીની યાદીમાં ન આવતાં હોય, એવાં પણ તેમના અવાજમાં સાંભળવાં ગમ્યાં.
'નિગાહેં મિલાનેકો જી ચાહતા હૈ’ જેવી રોશનની કવ્વાલીથી શરૂઆત થાય, ‘કૂહુ કૂહુ બોલે કોયલિયા’ના બે અંતરા પણ ગવાય, ‘કભી કભી’ પણ હોય ને ‘એક લડકીકો દેખા તો ઐસા લગા’ હોય ને 'રામલીલા'નું એક ગીત પણ હોય. પુરુષ ગાયકોનાં ગીતો પણ છોકરીઓ તબિયતથી ગાય, સૂરમાં ગાય અને સાંભળવાની મઝા આવે. એ મઝામાં નડિયાદનું કે ભાઈબંધીનું કે બીજું એકેય ડિસ્કાઉન્ટ આપવાની જરૂર ન પડે. સ્વતંત્ર રીતે જ મઝા આવે.
આવો એક કાર્યક્રમ આટલી સફળતાપૂર્વક પાર પાડવાનું કેટલું અઘરું છે, એ તો આવા કાર્યક્રમ સાથે સંકળાયેલા લોકો જ કલ્પી શકે. અને એ સફળ કેમ થાય જ, એ હસિત મહેતા સાથે સંકળાયેલા લોકો સમજી શકે. એ ટફ ટાસ્ક માસ્ટર છે. ('ટફ'નું ગુજરાતી કડક અથવા આગ્રહી કરી શકાય.) તે કામ સોંપે એટલે કરનારને પૂરતી મદદ કરે, પણ જંપવા ન દે. ધાર્યું કરાવીને છોડે. પ્રક્રિયા વખતે સામેવાળો કચવાય, મુંઝાય, ક્યારેક ખિજાય, પણ છેવટનું પરિણામ જોયા પછી તેને પ્રક્રિયાની અનિવાર્યતા સમજાય અને હસિત મહેતાના હોવાનું મહત્ત્વ પણ.
બીજી વાત તે કાર્યક્રમના હેતુની. આખા કાર્યક્રમના કેન્દ્રસ્થાને વિદ્યાર્થીનીઓ હતી. તેમની પ્રતિભા આગળ આવે, સંકોચ દૂર થાય, એ તેનો આશય હતો. વ્યાવસાયિક ફ્લડલાઇટો આણીને આંજી દેવાને બદલે ઘરદીવડીઓનો મીઠા ઉજાસ બતાવવાનો આ ઉપક્રમ આયોજનપક્ષે ગજબની અને હવે તો નામશેષ બની ચૂકેલી સ્પષ્ટતા માગી લે એવો હતો. હસિત મહેતા માટે જોકે એ નવું નથી.
કાર્યક્રમ સાથે સંકળાયેલા તમામને ખૂબ અભિનંદન.
***
આ કૉલેજ અને તેના અધ્યાપકો હસિત મહેતાના માર્ગદર્શન-મદદ-આયોજન સાથે બીજું અનોખું કામ કરે છે તે આજુબાજુનાં લગભગ દોઢસો ગામની, કોઈ પણ કારણસર અભ્યાસ અધૂરો મૂકી દીધો હોય એવી વિદ્યાર્થીનીઓને કૉલેજમાં ભણતી કરવાનું. તે આખી પ્રક્રિયા અલગ વિષય છે. તેના વિશે બીરેને લખેલી પુસ્તિકા સાર્થક પ્રકાશને બહુ હોંશથી પ્રકાશિત કરી હતી. હમણાં તેની બીજી આવૃત્તિ થઈ. એ પુસ્તિકા આ લિન્ક પરથી મેળવી શકાય છે.
આમ તો, એમાં શી નવાઈ? કૉલેજની ટૅલેન્ટ ઇવનિંગનો એક જમાનો હતો. હવે તો ફિલ્મી સંગીતને લગતા લાઇવ કાર્યક્રમો પણ કેટલા બધા યોજાય છે. વૉઇસ ઑફ ફલાણી ને વૉઇસ ઑફ ઢીકણાથી કાર્યક્રમોનું જગત છલકાય છે. 'ગ્રામોફોન ક્લબ' જેવી પ્રતિષ્ઠિત અને ફિલ્મ સંગીતની રજૂઆતનાં ઉચ્ચ ધોરણો સ્થાપનારી સંસ્થાઓથી માંડીને બીજી ઘણી ક્લબો પોતપોતાની રીતે સંગીતને લગતા કાર્યક્રમો કરે છે અને એ સિવાય પણ બીજું ઘણું. છતાં, મોટે ભાગે આવા કાર્યક્રમોમાં મહિલા સ્વરોના અને ઘણી વાર તો બધા સ્વરના બહુ વાંધા હોય છે. તેમાં ચીસાચીસથી લઈને શરદીગ્રસ્ત સુધીની રેન્જ હોય છે. એ બધાનું સામાન્ય લક્ષણ એ કે તે કાનમાં પ્રવેશે એ સાથે જ કાન પર અત્યાચાર થતો હોય એવું લાગે.
આ વાત થઈ ઘણાખરા ટિકિટ શો કે સભ્યપદ ધરાવતા શોની. તેની સરખામણીમાં, નડિયાદ જેવા પ્રમાણમાં નગર કહેવાય એવા શહેરની, પાછી આર્ટ્સ કૉલેજ અને એ પણ ફૅશનેબલ કૉલેજ રોડ પર ન હોય એવી કૉલેજ—અને તેના વાર્ષિકોત્સવમાં દમદાર અવાજો સાંભળવા મળે ત્યારે બેવડો-ત્રેવડો આનંદ થાય.
હસિત મહેતાથી પરિચિત હોય એવા સજ્જનો અને બીજાઓ જાણતા હશે કે એ અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓ એકસરખી ઝીણવટ, બારીકાઈ, આયોજન અને ગુણવત્તા સાથે કરે છે. તેમની પ્રવૃત્તિનાં વિવિધ ક્ષેત્રો આશ્ચર્ય ઉપજાવે એટલી હદે જુદાં છે (સમજુલક્ષ્મી પ્રસુતિગૃહ, ડાહીલક્ષ્મી લાયબ્રેરી, સૂરજબા મહિલા આર્ટ્સ કૉલેજ, અમૃત મોદી પત્રકારત્વની કૉલેજ, ઇન્ટીરીયર ડીઝાઇનની કૉલેજ અને બીજું ઘણું.) અધ્યાપક તરીકે મળતા આસમાની પગારનું પૂરેપૂરું નહીં, તેથી પણ વધારે વળતર સમાજને આપતા અપવાદરૂપ અધ્યાપકની ટૂંકી નાતમાં તેમનો સમાવેશ કરી શકાય.
તેમના આયોજન વિશે પુસ્તક લખવાનું થાય તો What they don’t teach you at IIM જેવું કોઈ મથાળું હું રાખું. ગઈ કાલના કાર્યક્રમમાં પણ તેનો પૂરતો પરચો જોવા મળ્યો. સૂત્રધાર તરીકે એક ભાઈ હતા, જે મંચ પર દેખાતા ન હતા. મુખ્ય એવા ગીતસંગીતના કાર્યક્રમનો સંપૂર્ણ દોર વિદ્યાર્થીનીઓના હાથમાં હતો. દરેક ગીત શરૂ થતાં પહેલાં એક જુદી વિદ્યાર્થીની આવે, રાગ વિશે બે વાત પોતાના અંદાજમાં વાંચે અને પછી ગીત ગાનાર આવે. સ્ટેજ પર આવનાર દરેક વિદ્યાર્થીનીનાં નામ પાછળ મૂકેલા બે મોટા ડિજિટલ સ્ક્રીન પર આવતાં રહે. એવી જ રીતે, ગીત શરૂ થતી વખતે અને વચ્ચે એક-બે વાર ગીતની વિગતો ઉપરાંત ગાનારનું નામ પણ આવતું રહે. વચ્ચે વચ્ચે એક રાગનાં ત્રણ-ચાર-પાંચ ગીતોની મૅડલી આવે, એટલે તરત રાગના બંધારણ વિશે મારા જેવા રાગ નહીં જાણનારાને પણ બત્તી થાય.
કૉલેજનો વાર્ષિકોત્સવ એટલે અનિવાર્ય ઔપચારિકતા તો હોય, પણ તેને અલગથી હથોડાની જેમ માથે મારવાને બદલે કાર્યક્રમની માળામાં વચ્ચે પરોવી લેવાઈ. મુખ્ય અતિથીઓ શરૂઆતમાં સ્ટેજ પર ગયા, દીપપ્રાગટ્ય કર્યું ને પાછા આવીને બેસી ગયા. બે-ત્રણ ગીતો થાય એટલે કૉલેજની સિદ્ધિવંત વિદ્યાર્થીઓને સ્મૃતિચિહ્ન આપીને સન્માનિત કરવામાં આવે. એ બધું સ્ટેજની નીચે જ. પહેલી હરોળમાં બેઠેલા અતિથિઓ નીચેથી જ આ કાર્યક્રમ પતાવે એટલે ગરીમાપૂર્ણ રીતે છતાં ટૂંકમાં પતે અને રસક્ષતિ થાય તે પહેલાં તો ગીત શરૂ થઈ જાય.
આટલી ઔપચારિકતા જરૂરી એટલા માટે હતી કે વિદ્યાર્થીનીઓની સિદ્ધિઓ સાધારણ ન હતી. આ કૉલેજમાં જે પ્રકારના સામાજિક-આર્થિક સંજોગોમાંથી યુવતીઓ ભણવા આવે છે, તેને ધ્યાનમાં રાખતાં તો એ મહાસિદ્ધિ લાગે. કોઈ યુવતી કબડ્ડીની ભારતીય ટીમમાં પસંદગી પામીને શ્રીલંકા રમી આવી હોય, કેટલીય યુવતીઓ રાષ્ટ્રીય ટીમમાં હોય, યુનિવર્સિટીની શૈક્ષણિક સિદ્ધિઓમાં પણ તે આગળ હોય...બે પ્રજ્ઞાચક્ષુ યુવતીઓએ ગીત ગાયાં. બે ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થીનીઓએ જમાવટ કરી. બીજી પણ વિદ્યાર્થીનીઓ હતી. મોટા ભાગની વર્તમાન અને ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થીનીઓના કંઠમાં ગજબની કશીશ હતી. લતા મંગેશકરનું કે બીજી કોઈ ગાયિકાનું અનુકરણ કરવાને બદલે, પોતાના અવાજમાં તે ગાતી હતી અને એ અવાજ દમદાર હતો. એટલે જે ગીતો મૂળભૂત રીતે મારી પસંદગીની યાદીમાં ન આવતાં હોય, એવાં પણ તેમના અવાજમાં સાંભળવાં ગમ્યાં.
'નિગાહેં મિલાનેકો જી ચાહતા હૈ’ જેવી રોશનની કવ્વાલીથી શરૂઆત થાય, ‘કૂહુ કૂહુ બોલે કોયલિયા’ના બે અંતરા પણ ગવાય, ‘કભી કભી’ પણ હોય ને ‘એક લડકીકો દેખા તો ઐસા લગા’ હોય ને 'રામલીલા'નું એક ગીત પણ હોય. પુરુષ ગાયકોનાં ગીતો પણ છોકરીઓ તબિયતથી ગાય, સૂરમાં ગાય અને સાંભળવાની મઝા આવે. એ મઝામાં નડિયાદનું કે ભાઈબંધીનું કે બીજું એકેય ડિસ્કાઉન્ટ આપવાની જરૂર ન પડે. સ્વતંત્ર રીતે જ મઝા આવે.
આવો એક કાર્યક્રમ આટલી સફળતાપૂર્વક પાર પાડવાનું કેટલું અઘરું છે, એ તો આવા કાર્યક્રમ સાથે સંકળાયેલા લોકો જ કલ્પી શકે. અને એ સફળ કેમ થાય જ, એ હસિત મહેતા સાથે સંકળાયેલા લોકો સમજી શકે. એ ટફ ટાસ્ક માસ્ટર છે. ('ટફ'નું ગુજરાતી કડક અથવા આગ્રહી કરી શકાય.) તે કામ સોંપે એટલે કરનારને પૂરતી મદદ કરે, પણ જંપવા ન દે. ધાર્યું કરાવીને છોડે. પ્રક્રિયા વખતે સામેવાળો કચવાય, મુંઝાય, ક્યારેક ખિજાય, પણ છેવટનું પરિણામ જોયા પછી તેને પ્રક્રિયાની અનિવાર્યતા સમજાય અને હસિત મહેતાના હોવાનું મહત્ત્વ પણ.
બીજી વાત તે કાર્યક્રમના હેતુની. આખા કાર્યક્રમના કેન્દ્રસ્થાને વિદ્યાર્થીનીઓ હતી. તેમની પ્રતિભા આગળ આવે, સંકોચ દૂર થાય, એ તેનો આશય હતો. વ્યાવસાયિક ફ્લડલાઇટો આણીને આંજી દેવાને બદલે ઘરદીવડીઓનો મીઠા ઉજાસ બતાવવાનો આ ઉપક્રમ આયોજનપક્ષે ગજબની અને હવે તો નામશેષ બની ચૂકેલી સ્પષ્ટતા માગી લે એવો હતો. હસિત મહેતા માટે જોકે એ નવું નથી.
કાર્યક્રમ સાથે સંકળાયેલા તમામને ખૂબ અભિનંદન.
***
આ કૉલેજ અને તેના અધ્યાપકો હસિત મહેતાના માર્ગદર્શન-મદદ-આયોજન સાથે બીજું અનોખું કામ કરે છે તે આજુબાજુનાં લગભગ દોઢસો ગામની, કોઈ પણ કારણસર અભ્યાસ અધૂરો મૂકી દીધો હોય એવી વિદ્યાર્થીનીઓને કૉલેજમાં ભણતી કરવાનું. તે આખી પ્રક્રિયા અલગ વિષય છે. તેના વિશે બીરેને લખેલી પુસ્તિકા સાર્થક પ્રકાશને બહુ હોંશથી પ્રકાશિત કરી હતી. હમણાં તેની બીજી આવૃત્તિ થઈ. એ પુસ્તિકા આ લિન્ક પરથી મેળવી શકાય છે.
Saturday, April 06, 2019
સાર્થક પ્રકાશન : સાતમા વર્ષમાં ડગ માંડતાં...
થોડા મિત્રો ભેગા મળીને પ્રકાશન શરૂ કરવાનું વિચારે ત્યારે શાણા માણસો બે સલાહ આપેઃ
૧) ભેગા મળવું સહેલું છે, ભેગા રહેવું અઘરું છે. ઉત્સાહ નહીં ટકે. ઊલટું, હશે એટલી દોસ્તીમાં પણ તિરાડો પડશે. માટે, આ કરવું રહેવા દો.
૨) છતાં સાથે મળીને કામ કરવું હોય તો બીજું કંઈક શોધો, પણ પ્રકાશન? કભી નહીં. એ તો સો ટકા દુઃખી થવાનો ધંધો છે—ફક્ત દુઃખી થવાનો જ નહીં, રૂપિયા ખોવાનો પણ ખરો.
આવી સલાહ અમે કોઈને આપી હશે ને અમને મળી હતી પણ ખરી. છતાં, મિત્રો સાથે મળીને પ્રકાશન કરવાનું વિચાર્યું ત્યારે ઉભરાવાની ઉંમર રહી ન હતી. કઠણ અને કડવી વાસ્તવિકતાઓનો પરિચય હતો. અપેક્ષાઓ માપમાં હતી. અમુક હદ સુધીના પોસાય એટલા રૂપિયા ગુમાવવાની તૈયારી હતી. એટલે એપ્રિલ ૬, ૨૦૧૩ના રોજ સાર્થક પ્રકાશનની શરૂઆત થઈ.
ત્યાર પછી નાનામોટા બમ્પ આવ્યા, પણ ચાલકો ઠરેલ હતા. એકબીજાને જાળવી લે એવા. એટલે હળવા ને શોષાઈ જાય એટલા આંચકાથી વિશેષ કશું અનુભવાયું નહીં. પ્રકાશન શરૂ કર્યું ત્યારે મનગમતાં પુસ્તકો આર્થિક મર્યાદાની હદમાં રહીને કરવાં, એવો ખ્યાલ હતો. થોડા સમય પછી અમારી રૂચિ અને પસંદગીનાં ધોરણ પ્રમાણેનું છ માસિક કાઢવાનો વિચાર આવ્યો. દિલ્હીસ્થિત મિત્ર અમિત જોશીની દિવાળી અંકો વિશેની ટીકાટીપ્પણી તેના મૂળમાં. વાચક તરીકેની એ બળતરામાંથી ‘સાર્થક જલસો’ છ માસિકનો જન્મ થયો. ત્યારથી એક પણ ખાડો પાડ્યા વિના ‘સાર્થક જલસો’ના ૧૧ અંક પ્રગટ થયા. (મે ૨૦૧૯માં આવનારા ૧૨મા અંકની તૈયારી ચાલે છે.)
તેના ત્રણ-ચાર અંક પછી ગુરુજન રતિલાલ બોરીસાગરે કહ્યું હતું કે આવી જ ગુણવત્તાના દસ-બાર અંક નીકળે તો ‘સાર્થક જલસો’નું ગુજરાતી સામયિકોમાં વિશિષ્ટ સ્થાન ઊભું થાય અને તેને ‘વીસમી સદી’ જેવા સામયિકની પરંપરામાં મૂકી શકાય. અમારા પક્ષે એટલું જ કહેવાનું કે ૧૧ અંકમાં અમે કદી અણગમતું કે વ્યવહાર ખાતર કે શરમાશરમીમાં કશું છાપ્યું નથી (ને છાપવાના પણ નથી). અમારી સમજ અને અમારા આગ્રહો સાથે કોઈની અસંમતિ હોઈ શકે. પણ અમારા મનમાં અમારે શું કરવાનું અને ખાસ તો, શું નહીં કરવાનું એ સ્પષ્ટ છે. એટલે જ, દરેક વખતે સાર્થક જલસો કાઢતી વખતે લાગે છે કે આ વખતે ગઈ વખત કરતાં પણ વધારે મઝા પડી રહી છે. આવું ન લાગે ત્યારે અંક ન કાઢવો—એવું મનમાં હોવાથી, ઘણા મિત્રોના આગ્રહ છતાં, હજુ સુધી લવાજમ લેવાનું શરૂ કર્યું નથી. પાંચ-છ અંક પછી હવે ખપતું મૅટર મળી રહેશે એવો આત્મવિશ્વાસ આવ્યો હોવા છતાં, લવાજમ લેવામાં હજુ ખચકાટ થાય છે.
‘સાર્થક જલસો’ની એક આડકતરી પણ મોટી ઉપલબ્ધિ એ થઈ કે તેમાં લખનારા અને એ સિવાય અમારી સાથે દોસ્તી-પ્રેમ-આદરથી સંકળાયેલા ઘણા લોકોની એક અનૌપચારિક બિરાદરી ઊભી થઈ. એકબીજાના સંપર્કમાં ન રહેલા સારા માણસો એકબીજા સાથે હળેમળે, એકબીજામાંથી આધાર મેળવે ને એકબીજાને આધાર આપે, વિચારોની-કામગીરીની આપલે કરે અને મૂળભૂત માનવીય મૂલ્યોમાં વિશ્વાસ ધરાવતા લોકોનું વર્તુળ વિસ્તરે, એવું પણ ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં શક્ય બન્યું છે.
સાર્થક પ્રકાશન શરૂ થયું ત્યારે ‘સાર્થક જલસો’ એજેન્ડામાં ન હતો. કદાચ એટલે જ એ સૌથી નિયમિત પ્રકાશન બન્યો છે. પુસ્તકોના મામલે અમારું કામ ધીમું છે. મિત્રોની ધીરજની કસોટી કરે એટલું ધીમું. ‘સાર્થક જલસો’માં જાહેરખબરો આવી ગયાના વર્ષ-બબ્બે વર્ષ પછી પણ પુસ્તકો આવ્યાં ન હોય એવું બન્યું છે. તેનાં ઘણાં કારણ છે, પણ તેમાંનું એકેય આર્થિક નથી. મુખ્ય કારણ એ છે કે અમારી કોઈની મુખ્ય આર્થિક પ્રવૃત્તિ આ નથી. આર્થિક ઉપરાંત આનંદની પ્રવૃત્તિઓ-રસના વિષયો પણ બીજા ઘણા છે. એ ઉપરાંત અમારા મિત્રોના મૂડ અને ‘ઇન્ડિયા આફ્ટર ગાંધી’ જેવા પુસ્તકમાં એક-એક લીટીનો અનુવાદ જોવાની ઝીણવટ જેવાં કેટલાંક વાજબી કારણોથી પણ મોડું થાય છે—થતું રહ્યું છે. પણ હવે આ વર્ષમાં થોડાં વધુ પુસ્તકો આણવાની અમારી ઇચ્છા અને પ્રયાસ છે.
દીપક સોલિયા, ઉર્વીશ કોઠારી, ધૈવત ત્રિવેદી—આટલા લેખકમિત્રો અને વહીવટી (એટલે કે લગભગ બધાં) કામ સંભાળનારા મિત્ર કાર્તિક શાહ. આ સાર્થક પ્રકાશનની સ્થાપના વખતના ચાર જણ. પરમ મિત્ર અને ઉત્તમ ડીઝાઇનર અપૂર્વ આશર શરૂઆતમાં સક્રિય રીતે અને પછી વ્યસ્તતાઓને કારણે સલાહસૂચનની રીતે અડીખમ અને મજબૂત ટેકો છે. તેમના વિના સાર્થકનાં આરંભિક પ્રકાશનોની જે ઉમદા છાપ ઊભી થઈ, તે આ હદે કદાચ ન થઈ હોત. બીરેન કોઠારી આમ તો સાથે જ હતો. પછી ‘સાર્થક જલસો’ના સાથી સંપાદક તરીકે તેનો સત્તાવાર પ્રવેશ પણ થયો. બિનીત મોદીનું ઘર ઘણા સમય સુધી ‘સાર્થક’નું સરનામું રહ્યું. કાર્તિકભાઈના ભાઈ અમિતભાઈએ પણ સાર્થકના કામમાં હોંશભેર મદદ કરી—કેવળ વ્યક્તિગત લાગણી અને સારા કામને મદદ કરવાના શુભ હેતુથી.બુકશૅલ્ફના હેમેન્દ્રભાઈ વ્યાવસાયિક બાબતમાં સોલ ડિસ્ટ્રીબ્યુટર તરીકે સહભાગી રહ્યા. શર્મિલી પટેલ અને અનિશ દેસાઈએ સાર્થક પ્રકાશનની વેબસાઈટ શરૂ કરી આપી. અનિશ તેમના વ્યસ્ત કામમાંથી વચ્ચે વચ્ચે સમય કાઢીને નવાં પ્રકાશનો અપડેટ કરી આપે છે. (હવે તમારા સૂચન પ્રમાણે સાઇટ નવી કરવાનો સમય થઈ ગયો છે, અનિશ)
મિત્ર વિવેક દેસાઈએ ‘સાર્થક જલસો’ને તસવીરો ને લેખો ઉપરાંત ‘નવજીવન’ થકી જાહેરખબરનો ટેકો કર્યો. ગુરુ રજનીકુમાર પંડ્યા પણ જાહેરખબરમાં મદદરૂપ થયા. ‘બુકશૅલ્ફ’ના હેમેન્દ્રભાઈ અને મનુભાઈ શાહ (ગુર્જર પ્રકાશન) પણ ‘સાર્થક જલસો’માં સદ્ભભાવથી જાહેરાત આપે છે. ‘બુકપબ’ના કિરણભાઈ ઠાકર પણ. (આવી બીજી મદદો આવકાર્ય છે). સાર્થકનાં તમામ પ્રકાશનો યુનિક ઑફસૅટમાં છપાય છે. ‘યુનિક’ના મેહુલભાઈ પણ સાર્થકના વિસ્તરેલા પરિવારમાં છે.
અપૂર્વ આશરની વ્યસ્તતા પછી ડિઝાઇનર મિત્ર ફરીદ શેખ અને ‘સાર્થક જલસો’ના ગયા અંકથી આર્ટમણિવાળા, ઇન્ડિયા ટુડ઼ે ગુજરાતીના જમાનાના મિત્ર મણિલાલ રાજપુત ‘સાર્થક જલસો’નું ડિઝાઇનિંગ કરે છે. આ સિવાય કેટકેટલા સાથીદારો-શુભેચ્છકો-લેખકો-વડીલોએ તેમની લાગણીથી સાર્થક પ્રકાશનને પોષ્યું છે, તેમની ઉદારતાથી અમારી ઢીલાશ નભાવી છે, તે એક જ આશાએ કે અમે કદી ગુણવત્તા સાથે બાંધછોડ નહીં કરીએ અને અમારી મહત્તમ ક્ષમતા પ્રમાણેનું ઉત્તમ કામ આપીશું.
એ આશા પાર પાડવામાં અમે કદી ઊણા ન ઉતરીએ, એવી પૂરી તૈયારી અને પ્રયાસો સાથે અમે અમારું કામ ચાલુ રાખીશું. તમને એ ગમે તો અત્યાર સુધી થયા છો એવી જ રીતે, તેના પ્રચારપ્રસારમાં ને બીજી રીતે શક્ય એટલા મદદરૂપ થજો. અમારા જેવા બિનવ્યાવસાયિકો જાહેરખબર મેળવવાની બાબતમાં અને પ્રચારપ્રસારના-વિતરણના કામમાં હંમેશાં ઊણા ઉતરે છે. ગરીમા ચૂક્યા વિના તેમાં જેટલી મદદ થઈ શકે એટલી કરજો. અમે તમને લટુડાંપટુડાં નહીં કરીએ, શુદ્ધ ગુજરાતીમાં જ વાત કરીશું. કારણ કે, અમારે તમને અમારી ક્ષમતામાં રહીને કંઈક નક્કર અને પોષક આપવું છે. અત્યાર સુધી તમારો સહકાર મળ્યો છે તેનો આનંદ છે અને કૃતજ્ઞતા પણ ખરી. મિત્રો-સ્નેહીઓના સાચા પ્રેમનો પાર નથી. તેમના પ્રત્યે ઊંડા સ્નેહની અનુભૂતિ મનમાં હંમેશાં રહે છે. આવી લાગણી સાથે સાતમા વર્ષમાં ડગ માંડતી વખતે અપાર સાત્ત્વિક આનંદ ઉપજે છે. તેના માટેનો બીજો શબ્દપ્રયોગ છેઃ સાર્થક જલસો.
૧) ભેગા મળવું સહેલું છે, ભેગા રહેવું અઘરું છે. ઉત્સાહ નહીં ટકે. ઊલટું, હશે એટલી દોસ્તીમાં પણ તિરાડો પડશે. માટે, આ કરવું રહેવા દો.
૨) છતાં સાથે મળીને કામ કરવું હોય તો બીજું કંઈક શોધો, પણ પ્રકાશન? કભી નહીં. એ તો સો ટકા દુઃખી થવાનો ધંધો છે—ફક્ત દુઃખી થવાનો જ નહીં, રૂપિયા ખોવાનો પણ ખરો.
આવી સલાહ અમે કોઈને આપી હશે ને અમને મળી હતી પણ ખરી. છતાં, મિત્રો સાથે મળીને પ્રકાશન કરવાનું વિચાર્યું ત્યારે ઉભરાવાની ઉંમર રહી ન હતી. કઠણ અને કડવી વાસ્તવિકતાઓનો પરિચય હતો. અપેક્ષાઓ માપમાં હતી. અમુક હદ સુધીના પોસાય એટલા રૂપિયા ગુમાવવાની તૈયારી હતી. એટલે એપ્રિલ ૬, ૨૦૧૩ના રોજ સાર્થક પ્રકાશનની શરૂઆત થઈ.
ત્યાર પછી નાનામોટા બમ્પ આવ્યા, પણ ચાલકો ઠરેલ હતા. એકબીજાને જાળવી લે એવા. એટલે હળવા ને શોષાઈ જાય એટલા આંચકાથી વિશેષ કશું અનુભવાયું નહીં. પ્રકાશન શરૂ કર્યું ત્યારે મનગમતાં પુસ્તકો આર્થિક મર્યાદાની હદમાં રહીને કરવાં, એવો ખ્યાલ હતો. થોડા સમય પછી અમારી રૂચિ અને પસંદગીનાં ધોરણ પ્રમાણેનું છ માસિક કાઢવાનો વિચાર આવ્યો. દિલ્હીસ્થિત મિત્ર અમિત જોશીની દિવાળી અંકો વિશેની ટીકાટીપ્પણી તેના મૂળમાં. વાચક તરીકેની એ બળતરામાંથી ‘સાર્થક જલસો’ છ માસિકનો જન્મ થયો. ત્યારથી એક પણ ખાડો પાડ્યા વિના ‘સાર્થક જલસો’ના ૧૧ અંક પ્રગટ થયા. (મે ૨૦૧૯માં આવનારા ૧૨મા અંકની તૈયારી ચાલે છે.)
તેના ત્રણ-ચાર અંક પછી ગુરુજન રતિલાલ બોરીસાગરે કહ્યું હતું કે આવી જ ગુણવત્તાના દસ-બાર અંક નીકળે તો ‘સાર્થક જલસો’નું ગુજરાતી સામયિકોમાં વિશિષ્ટ સ્થાન ઊભું થાય અને તેને ‘વીસમી સદી’ જેવા સામયિકની પરંપરામાં મૂકી શકાય. અમારા પક્ષે એટલું જ કહેવાનું કે ૧૧ અંકમાં અમે કદી અણગમતું કે વ્યવહાર ખાતર કે શરમાશરમીમાં કશું છાપ્યું નથી (ને છાપવાના પણ નથી). અમારી સમજ અને અમારા આગ્રહો સાથે કોઈની અસંમતિ હોઈ શકે. પણ અમારા મનમાં અમારે શું કરવાનું અને ખાસ તો, શું નહીં કરવાનું એ સ્પષ્ટ છે. એટલે જ, દરેક વખતે સાર્થક જલસો કાઢતી વખતે લાગે છે કે આ વખતે ગઈ વખત કરતાં પણ વધારે મઝા પડી રહી છે. આવું ન લાગે ત્યારે અંક ન કાઢવો—એવું મનમાં હોવાથી, ઘણા મિત્રોના આગ્રહ છતાં, હજુ સુધી લવાજમ લેવાનું શરૂ કર્યું નથી. પાંચ-છ અંક પછી હવે ખપતું મૅટર મળી રહેશે એવો આત્મવિશ્વાસ આવ્યો હોવા છતાં, લવાજમ લેવામાં હજુ ખચકાટ થાય છે.
‘સાર્થક જલસો’ની એક આડકતરી પણ મોટી ઉપલબ્ધિ એ થઈ કે તેમાં લખનારા અને એ સિવાય અમારી સાથે દોસ્તી-પ્રેમ-આદરથી સંકળાયેલા ઘણા લોકોની એક અનૌપચારિક બિરાદરી ઊભી થઈ. એકબીજાના સંપર્કમાં ન રહેલા સારા માણસો એકબીજા સાથે હળેમળે, એકબીજામાંથી આધાર મેળવે ને એકબીજાને આધાર આપે, વિચારોની-કામગીરીની આપલે કરે અને મૂળભૂત માનવીય મૂલ્યોમાં વિશ્વાસ ધરાવતા લોકોનું વર્તુળ વિસ્તરે, એવું પણ ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં શક્ય બન્યું છે.
સાર્થક પ્રકાશન શરૂ થયું ત્યારે ‘સાર્થક જલસો’ એજેન્ડામાં ન હતો. કદાચ એટલે જ એ સૌથી નિયમિત પ્રકાશન બન્યો છે. પુસ્તકોના મામલે અમારું કામ ધીમું છે. મિત્રોની ધીરજની કસોટી કરે એટલું ધીમું. ‘સાર્થક જલસો’માં જાહેરખબરો આવી ગયાના વર્ષ-બબ્બે વર્ષ પછી પણ પુસ્તકો આવ્યાં ન હોય એવું બન્યું છે. તેનાં ઘણાં કારણ છે, પણ તેમાંનું એકેય આર્થિક નથી. મુખ્ય કારણ એ છે કે અમારી કોઈની મુખ્ય આર્થિક પ્રવૃત્તિ આ નથી. આર્થિક ઉપરાંત આનંદની પ્રવૃત્તિઓ-રસના વિષયો પણ બીજા ઘણા છે. એ ઉપરાંત અમારા મિત્રોના મૂડ અને ‘ઇન્ડિયા આફ્ટર ગાંધી’ જેવા પુસ્તકમાં એક-એક લીટીનો અનુવાદ જોવાની ઝીણવટ જેવાં કેટલાંક વાજબી કારણોથી પણ મોડું થાય છે—થતું રહ્યું છે. પણ હવે આ વર્ષમાં થોડાં વધુ પુસ્તકો આણવાની અમારી ઇચ્છા અને પ્રયાસ છે.
 |
| Books Published by Saarthak Prakashan/ સાર્થક પ્રકાશનનાં પુસ્તકો |
 |
| 11 issues of Saarthak Prakashan/સાર્થક જલસોના ૧૧ અંક |
***
દીપક સોલિયા, ઉર્વીશ કોઠારી, ધૈવત ત્રિવેદી—આટલા લેખકમિત્રો અને વહીવટી (એટલે કે લગભગ બધાં) કામ સંભાળનારા મિત્ર કાર્તિક શાહ. આ સાર્થક પ્રકાશનની સ્થાપના વખતના ચાર જણ. પરમ મિત્ર અને ઉત્તમ ડીઝાઇનર અપૂર્વ આશર શરૂઆતમાં સક્રિય રીતે અને પછી વ્યસ્તતાઓને કારણે સલાહસૂચનની રીતે અડીખમ અને મજબૂત ટેકો છે. તેમના વિના સાર્થકનાં આરંભિક પ્રકાશનોની જે ઉમદા છાપ ઊભી થઈ, તે આ હદે કદાચ ન થઈ હોત. બીરેન કોઠારી આમ તો સાથે જ હતો. પછી ‘સાર્થક જલસો’ના સાથી સંપાદક તરીકે તેનો સત્તાવાર પ્રવેશ પણ થયો. બિનીત મોદીનું ઘર ઘણા સમય સુધી ‘સાર્થક’નું સરનામું રહ્યું. કાર્તિકભાઈના ભાઈ અમિતભાઈએ પણ સાર્થકના કામમાં હોંશભેર મદદ કરી—કેવળ વ્યક્તિગત લાગણી અને સારા કામને મદદ કરવાના શુભ હેતુથી.બુકશૅલ્ફના હેમેન્દ્રભાઈ વ્યાવસાયિક બાબતમાં સોલ ડિસ્ટ્રીબ્યુટર તરીકે સહભાગી રહ્યા. શર્મિલી પટેલ અને અનિશ દેસાઈએ સાર્થક પ્રકાશનની વેબસાઈટ શરૂ કરી આપી. અનિશ તેમના વ્યસ્ત કામમાંથી વચ્ચે વચ્ચે સમય કાઢીને નવાં પ્રકાશનો અપડેટ કરી આપે છે. (હવે તમારા સૂચન પ્રમાણે સાઇટ નવી કરવાનો સમય થઈ ગયો છે, અનિશ)
મિત્ર વિવેક દેસાઈએ ‘સાર્થક જલસો’ને તસવીરો ને લેખો ઉપરાંત ‘નવજીવન’ થકી જાહેરખબરનો ટેકો કર્યો. ગુરુ રજનીકુમાર પંડ્યા પણ જાહેરખબરમાં મદદરૂપ થયા. ‘બુકશૅલ્ફ’ના હેમેન્દ્રભાઈ અને મનુભાઈ શાહ (ગુર્જર પ્રકાશન) પણ ‘સાર્થક જલસો’માં સદ્ભભાવથી જાહેરાત આપે છે. ‘બુકપબ’ના કિરણભાઈ ઠાકર પણ. (આવી બીજી મદદો આવકાર્ય છે). સાર્થકનાં તમામ પ્રકાશનો યુનિક ઑફસૅટમાં છપાય છે. ‘યુનિક’ના મેહુલભાઈ પણ સાર્થકના વિસ્તરેલા પરિવારમાં છે.
અપૂર્વ આશરની વ્યસ્તતા પછી ડિઝાઇનર મિત્ર ફરીદ શેખ અને ‘સાર્થક જલસો’ના ગયા અંકથી આર્ટમણિવાળા, ઇન્ડિયા ટુડ઼ે ગુજરાતીના જમાનાના મિત્ર મણિલાલ રાજપુત ‘સાર્થક જલસો’નું ડિઝાઇનિંગ કરે છે. આ સિવાય કેટકેટલા સાથીદારો-શુભેચ્છકો-લેખકો-વડીલોએ તેમની લાગણીથી સાર્થક પ્રકાશનને પોષ્યું છે, તેમની ઉદારતાથી અમારી ઢીલાશ નભાવી છે, તે એક જ આશાએ કે અમે કદી ગુણવત્તા સાથે બાંધછોડ નહીં કરીએ અને અમારી મહત્તમ ક્ષમતા પ્રમાણેનું ઉત્તમ કામ આપીશું.
એ આશા પાર પાડવામાં અમે કદી ઊણા ન ઉતરીએ, એવી પૂરી તૈયારી અને પ્રયાસો સાથે અમે અમારું કામ ચાલુ રાખીશું. તમને એ ગમે તો અત્યાર સુધી થયા છો એવી જ રીતે, તેના પ્રચારપ્રસારમાં ને બીજી રીતે શક્ય એટલા મદદરૂપ થજો. અમારા જેવા બિનવ્યાવસાયિકો જાહેરખબર મેળવવાની બાબતમાં અને પ્રચારપ્રસારના-વિતરણના કામમાં હંમેશાં ઊણા ઉતરે છે. ગરીમા ચૂક્યા વિના તેમાં જેટલી મદદ થઈ શકે એટલી કરજો. અમે તમને લટુડાંપટુડાં નહીં કરીએ, શુદ્ધ ગુજરાતીમાં જ વાત કરીશું. કારણ કે, અમારે તમને અમારી ક્ષમતામાં રહીને કંઈક નક્કર અને પોષક આપવું છે. અત્યાર સુધી તમારો સહકાર મળ્યો છે તેનો આનંદ છે અને કૃતજ્ઞતા પણ ખરી. મિત્રો-સ્નેહીઓના સાચા પ્રેમનો પાર નથી. તેમના પ્રત્યે ઊંડા સ્નેહની અનુભૂતિ મનમાં હંમેશાં રહે છે. આવી લાગણી સાથે સાતમા વર્ષમાં ડગ માંડતી વખતે અપાર સાત્ત્વિક આનંદ ઉપજે છે. તેના માટેનો બીજો શબ્દપ્રયોગ છેઃ સાર્થક જલસો.
Sunday, February 24, 2019
કાશ્મીર, શહીદી, નેતાઓ અને આપણે
(full piece)
હુમલામાં શહીદ થયેલા જવાનોના અંતિમ સંસ્કારને થોડા દિવસ વીતી ચૂક્યા છે. ત્યાર પછી બીજા થોડા જવાન અને પોલીસ શહીદ થઈ ચૂક્યા છે. અલબત્ત, તેમનો ઉલ્લેખ જરા ધીમા સૂરે જ થયો છે. સામુહિક આક્રોશની એ તાસીર હોય છે. દિલ્હીની એક જ્યોતિ સિંઘ માટે આપણે આંદોલિત થઈ શકીએ છીએ, પણ એવા જ અત્યાચારનો ભોગ બનતી તેની પહેલાંની કે પછીની યુવતીઓની દુર્દશા આપણને સ્પર્શતી નથી. તેમના માટે પણ કશુંક થવું જોઈએ, એવું આપણને એટલી તીવ્રતાથી લાગતું નથી. શોકનો પ્રસંગ વીતી ગયા પછી એ સંવેદનાનો ઠહરાવ- તેનું ઘનીકરણ થવું જોઈએ. સંવેદના આપણામાં ઊંડે ઉતરીને સ્થાયી થવી જોઈએ. તો જ એ લાંબી ટકે અને પરિણામલક્ષી બને.
આવી પરિસ્થિતિ કેમ પેદા થઈ અને તેના નિવારણ માટે શું થઈ શકે? એક આંદોલન કે લાગણીનો ઉભરો આવકાર્ય હોવા છતાં, પૂરતો છે ખરો? તેમાં આપણી ભૂમિકા ઉશ્કેરાઈ જવાથી આગળ શી હોઈ શકે? આવા પાયાના સવાલના જવાબ શોધવાની લાંબી કવાયતમાં ઉતરવું પડે છે. ઉશ્કેરાટના માહોલમાં એ શક્ય બનતું નથી. કરુણ ઘટનાઓને રાજકીય રંગ આપવાનું અને એ નિમિત્તે જાગેલા લોકોના અસંતોષનો રાજકીય ફાયદો ઉઠાવવાનું વલણ પ્રચલિત અનિષ્ટ છે. અસંતોષ તીવ્ર હોય અને લાભ લેનાર ચબરાક, તો આગામી ચૂંટણીમાં સત્તાપલટો પણ થઈ શકે. પણ સમસ્યા ઠેરની ઠેર રહે છે. આ હકીકત પ્રસાર માધ્યમોએ સતત યાદ કરાવવાની હોય છે અને નાગરિક તરીકે આપણે એ અંકે કરવાની હોય છે.
પરંતુ ઘણાં પ્રસાર માધ્યમો માટે કારુણી 'ધંધેકા ટાઇમ' હોય છે. એમાંથી કોઈ 'અમે સવાયા દેશભક્ત' એવું કોઈ છાપરે ચડીને દેખાડવા મથે અને દેશભક્તિના નામે ઉશ્કેરાટ ફેલાવે- લોકલાગણીને બહેકાવવાનો પ્રયાસ કરે, ત્યારે તેમાં દેશની ચિંતા ઓછી ને તકનો લાભ લઈને ધંધામાં આગળ નીકળી જવાની તાલાવેલી વધારે દેખાય છે. આ જ બાબત, ધંધાર્થે સરકારવિરોધી લોકલાગણી ઉશ્કેરવાની, તેની પર સવાર થવાની માનસિકતાને પણ લાગુ પડે છે.
આવાં માધ્યમો દ્વારા કે સોશ્યલ મિડીયા પર વહેંચાતી, દેશભક્તિના નામે ઉશ્કેરાટની બાળાગોળીઓ ન પીવી, એ નાગરિકો માટે સૌથી પહેલું કામ બને છે. એવું ન થાય અને નાગરિકો કોઈના રાજકીય કે વેપારી સ્વાર્થની, કોઈના દ્વેષની-પૂર્વગ્રહોની ચાલતી ગાડીમાં ચડી જાય તો ચર્ચા ફંટાઈ જાય. પછી મૂળ સમસ્યા તથા તેના નક્કર ઉકેલની દિશા બાજુ પર રહી જાય છે અને દેશભક્તિના નામે ભળતી જ લડાઈઓ શરૂ થઈ જાય છે. મૂળ સમસ્યા પર, સૈનિકોની શહીદી, તેનાં કારણો અને ઉકેલો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા માટે રાજકીય લાઇનોથી જેટલા દૂર રહેવાય એટલું સારું. કરુણ પ્રસંગે આપણે જ ગમતા નેતાને મોટો કરવાના કે અણગમતા નેતાને નાનો કરવાના લોભમાંથી બચી શકીએ નહીં, તો રાજનેતાઓનો ને પક્ષોનો કયા મોઢે વાંક કાઢવો?
થોડી વાત કાશ્મીરની. ત્યાંની વર્તમાન પરિસ્થિતિ ભારતના રાજકીય પક્ષોની સહિયારી નિષ્ફળતા છે--સૅક્યુલરિઝમની વાતો કરનારી કૉંગ્રેસની પણ અને રાષ્ટ્રવાદ-કાશ્મીરનાં ખાંડાં ખખડાવનાર ભાજપની પણ. ઉપરાંત, કાશ્મીર મુદ્દામાં કેટલાંક આંતરરાષ્ટ્રિય પરિબળો પણ વખતોવખત મહત્ત્વનો ભાગ ભજવતાં રહ્યાં છે. કાશ્મીર સમસ્યાના વર્તમાન ગંભીર સ્વરૂપની શરૂઆત પંડિત નહેરુના સમયમાં નહીં, પણ પાકિસ્તાનમાં જનરલ ઝીયાના સમયમાં થઈ હતી--એટલી સાદી ને સાચી વાત આપણા પક્ષીય ગમા-અણગમા બાજુ પર મૂકીને ઐતિહાસિક તથ્ય તરીકે સ્વીકારવી પડે. અફઘાનિસ્તાનમાં અમેરિકા અને રશિયા વચ્ચે ખેલાયેલા પ્રૉક્સી વૉર અને તેમાં પાકિસ્તાનના ધર્મઝનૂનીઓને-મુજાહિદો-તાલિબાનો-પાકિસ્તાની સૈન્યને અમેરિકાએ આપેલો છૂટો દોર આપણે નજરઅંદાજ કરી શકીએ નહીં.
જેમ પંડિત નહેરુને, તેમ વચ્ચેના વડાપ્રધાનોને કે વર્તમાન વડાપ્રધાનને ટોણા મારવાથી કાશ્મીર સમસ્યા ઉકલવાની નથી- શહાદતોનો સિલસિલો અટકવાનો નથી. આ વાત નાગરિકો તરીકે આપણે જેટલા વહેલા સમજીએ, તેટલો આપણો પણ એ સમસ્યાના ઉકેલ તરફ જવામાં ફાળો. વિપક્ષમાં હોઈએ હોય ત્યારે સત્તાધીશો માટે ચુનંદાં વિશેષણો વાપરવાં, પોતે હોય તો શું કરી નાખે એની ગર્જનાઓ કરવી, સમસ્યાની ગંભીરતા અને પેચીદાપણું સમજાવવાને બદલે, લોકોને ઉશ્કેરીને પોતાનો રાજકીય સ્વાર્થ રોડવી લેવો--આ બધાથી સમસ્યાના ઉકેલમાં કશી મદદ મળતી નથી. કેવળ લોકલાગણીને બહેકાવી શકાય છે ને ચૂંટણીમાં મદદ મેળવી શકાય છે.
ઉકેલના મુદ્દે, સૌથી પહેલાં જવાનોની લાગણીની વાત. પોતાના સાથીદારોની શહીદીથી જવાનો પૂરતા દુઃખી અને ઉશ્કેરાયેલા હોય છે. ફૌજી ઉપરીઓ દ્વારા તેમને નિયંત્રિત જવાબી કાર્યવાહીના નિર્દેશ, મંજૂરી કે ઇશારા મળતા હોય છે. તેની સર્જિકલ સ્ટ્રાઇક તરીકે ઉજવણી કરવી કે નહીં અને તેને પોતાની રાજકીય સિદ્ધિ ગણાવવી કે નહીં, એ સત્તાધીશોએ જોવાનું હોય છે. પરંતુ એક વાત નક્કી છે : સૈન્ય કાર્યવાહીઓને ક્રિકેટમેચની હારજીતના સ્તરે લાવવા જેવી નથી હોતી. તેની ગંભીરતા હોય છે અને તેનો ચોક્કસ મર્યાદિત હેતુ હોય છે. તેમાં એક સ્ટ્રાઇક કે છૂટીછવાયી સ્ટ્રાઇકો સૈનિકોનો જુસ્સો ટકાવવા માટે જરૂરી હોય, તો એ નિર્ણય સૈન્યના ઉપરીઓ લઈ શકે છે. તેમની પાસે એ પ્રકારની સત્તા અને સૈનિક માનસિકતાની સમજ હોય છે. આવી કાર્યવાહીઓને રાજકીય બાવડાંબાજી તરીકે પાનના ગલ્લે કે સોશ્યલ મિડીયામાં ચર્ચાતી કરી દેવાથી, સમસ્યાના ઉકેલ અંગે લોકોમાં ગેરસમજ અને અવાસ્તવિક અપેક્ષા ઊભી થઈ શકે છે.
પાકિસ્તાનપ્રેરિત કે સંચાલિત ત્રાસવાદની સમસ્યામાં આંતરરાષ્ટ્રીય દબાણ, ચીનની ભૂમિકા, આર્થિક ભીંસ, જાસુસી સતર્કતા, ખાનગી રાહે કમરતોડ ફટકા મારવાની સલુકાઈ જેવાં પરિબળ અત્યંત મહત્ત્વનાં છે. સામાન્ય સંજોગોમાં નહીં, પણ ઊંચી અપેક્ષા ઊભી કર્યા પછી અને શાસનનાં શરૂઆતનાં વર્ષોમાં જાણે ચીનને પલોટી દીધું હોય એવા પ્રચાર પછી, છેક આવો હુમલો થયો ત્યાં સુધી, મસુદ અઝહરને આતંકી જાહેર કરવાના, પ્રમાણમાં નાના ગણાય મુદ્દે વડાપ્રધાન ચીનને સમજાવી શક્યા નથી. આ હકીકતને ભૂતકાળના શાસકોની નિષ્ફળતાની ઓથે સંતાડીને વડાપ્રધાનનો બચાવ કરવામાં આપણે શહીદોની અને જવાનોની કઈ સેવા કરી ગણાય?
એવી જ રીતે, આવા હુમલા માટે વડાપ્રધાનને દોષી ઠેરવવાનું પણ યોગ્ય નથી. આવો હુમલો કોઈ પણ શાસનમાં થઈ શક્યો હોત. વડાપ્રધાનની ટીકા તેમની જવાબદારીના મુદ્દે નહીં, પણ તેમણે પ્રચારેલી ખોટી અપેક્ષાઓના મુદ્દે થાય, ત્યારે એ નમ્ર બનીને સાંભળવી પડે. તેને બદલે ટીકા કરનાર સામે બેફામ આક્રમક થઈ જવામાં દેશપ્રેમ-જવાનપ્રેમ છે કે વ્યક્તિપૂજા? વિચારવા જેવું છે.
કાશ્મીરના મુદ્દે ઉકેલ માટે બધા રાજકીય પક્ષો તેમના આઇટી સેલને ચૂપ રહેવાની સૂચના આપે અને રાજકારણને બાજુએ મૂકીને લાંબા ગાળાની રાષ્ટ્રીય નીતિ ઘડે, એ સૌથી મહત્ત્વનું છે. આપણે, નાગરિકોએ, એકને પાડવાને કે બીજાને ચડાવવાને બદલે, સૌને સાથે રાખીને તેમને સહિયારી નીતિના-સહિયારા ઉકેલની દિશામાં ધક્કા મારવાના છે. સાથોસાથ એ પણ યાદ રાખવાનું છે કે શક્ય એટલા કાશ્મીરીઓનો આ પ્રયાસમાં સાથ મળે. કાશ્મીરને ભારતથી અલગ થવાની આઝાદી નથી, એટલી સ્પષ્ટતા સાથે કાશ્મીરીઓની વાજબી રાવફરિયાદો સાંભળવા ને શક્ય હોય એટલી નિવારવા માટેનું તંત્ર ગોઠવાય, એ પણ ઉકેલની દિશાનું જ એક પગલું છે.
ગુનાનો પ્રકાર જોયા વિના, પહેલી તકે રાજદ્રોહના દંડા વીંઝવાથી, બીજા પાસેથી દેશભક્તિનાં પ્રમાણપત્રો માગીને કે તેમને દેશદ્રોહનાં પ્રમાણપત્રો આપીને આપણે જવાનોને નહીં, અલગતાવાદીઓને સાથ આપી રહ્યા છીએ, એ સમજવાનું છે. ચૂંટણી નજીક હોય ત્યારે કોઈ એક મુદ્દે લોકમતને ચોક્કસ દિશામાં વાળીને, બીજા મહત્ત્વના મુદ્દાની ચર્ચા પર પડદો પાડી દેવામાં ન આવે, એ પણ નાગરિક તરીકે આપણે જોવાનું છે.
નેતાઓનું મૂલ્યાંકન કરતી વખતે આપણાં કામની યાદી ઉપર પણ નજર રાખવા જેવી નથી લાગતી?
હુમલામાં શહીદ થયેલા જવાનોના અંતિમ સંસ્કારને થોડા દિવસ વીતી ચૂક્યા છે. ત્યાર પછી બીજા થોડા જવાન અને પોલીસ શહીદ થઈ ચૂક્યા છે. અલબત્ત, તેમનો ઉલ્લેખ જરા ધીમા સૂરે જ થયો છે. સામુહિક આક્રોશની એ તાસીર હોય છે. દિલ્હીની એક જ્યોતિ સિંઘ માટે આપણે આંદોલિત થઈ શકીએ છીએ, પણ એવા જ અત્યાચારનો ભોગ બનતી તેની પહેલાંની કે પછીની યુવતીઓની દુર્દશા આપણને સ્પર્શતી નથી. તેમના માટે પણ કશુંક થવું જોઈએ, એવું આપણને એટલી તીવ્રતાથી લાગતું નથી. શોકનો પ્રસંગ વીતી ગયા પછી એ સંવેદનાનો ઠહરાવ- તેનું ઘનીકરણ થવું જોઈએ. સંવેદના આપણામાં ઊંડે ઉતરીને સ્થાયી થવી જોઈએ. તો જ એ લાંબી ટકે અને પરિણામલક્ષી બને.
આવી પરિસ્થિતિ કેમ પેદા થઈ અને તેના નિવારણ માટે શું થઈ શકે? એક આંદોલન કે લાગણીનો ઉભરો આવકાર્ય હોવા છતાં, પૂરતો છે ખરો? તેમાં આપણી ભૂમિકા ઉશ્કેરાઈ જવાથી આગળ શી હોઈ શકે? આવા પાયાના સવાલના જવાબ શોધવાની લાંબી કવાયતમાં ઉતરવું પડે છે. ઉશ્કેરાટના માહોલમાં એ શક્ય બનતું નથી. કરુણ ઘટનાઓને રાજકીય રંગ આપવાનું અને એ નિમિત્તે જાગેલા લોકોના અસંતોષનો રાજકીય ફાયદો ઉઠાવવાનું વલણ પ્રચલિત અનિષ્ટ છે. અસંતોષ તીવ્ર હોય અને લાભ લેનાર ચબરાક, તો આગામી ચૂંટણીમાં સત્તાપલટો પણ થઈ શકે. પણ સમસ્યા ઠેરની ઠેર રહે છે. આ હકીકત પ્રસાર માધ્યમોએ સતત યાદ કરાવવાની હોય છે અને નાગરિક તરીકે આપણે એ અંકે કરવાની હોય છે.
પરંતુ ઘણાં પ્રસાર માધ્યમો માટે કારુણી 'ધંધેકા ટાઇમ' હોય છે. એમાંથી કોઈ 'અમે સવાયા દેશભક્ત' એવું કોઈ છાપરે ચડીને દેખાડવા મથે અને દેશભક્તિના નામે ઉશ્કેરાટ ફેલાવે- લોકલાગણીને બહેકાવવાનો પ્રયાસ કરે, ત્યારે તેમાં દેશની ચિંતા ઓછી ને તકનો લાભ લઈને ધંધામાં આગળ નીકળી જવાની તાલાવેલી વધારે દેખાય છે. આ જ બાબત, ધંધાર્થે સરકારવિરોધી લોકલાગણી ઉશ્કેરવાની, તેની પર સવાર થવાની માનસિકતાને પણ લાગુ પડે છે.
આવાં માધ્યમો દ્વારા કે સોશ્યલ મિડીયા પર વહેંચાતી, દેશભક્તિના નામે ઉશ્કેરાટની બાળાગોળીઓ ન પીવી, એ નાગરિકો માટે સૌથી પહેલું કામ બને છે. એવું ન થાય અને નાગરિકો કોઈના રાજકીય કે વેપારી સ્વાર્થની, કોઈના દ્વેષની-પૂર્વગ્રહોની ચાલતી ગાડીમાં ચડી જાય તો ચર્ચા ફંટાઈ જાય. પછી મૂળ સમસ્યા તથા તેના નક્કર ઉકેલની દિશા બાજુ પર રહી જાય છે અને દેશભક્તિના નામે ભળતી જ લડાઈઓ શરૂ થઈ જાય છે. મૂળ સમસ્યા પર, સૈનિકોની શહીદી, તેનાં કારણો અને ઉકેલો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા માટે રાજકીય લાઇનોથી જેટલા દૂર રહેવાય એટલું સારું. કરુણ પ્રસંગે આપણે જ ગમતા નેતાને મોટો કરવાના કે અણગમતા નેતાને નાનો કરવાના લોભમાંથી બચી શકીએ નહીં, તો રાજનેતાઓનો ને પક્ષોનો કયા મોઢે વાંક કાઢવો?
થોડી વાત કાશ્મીરની. ત્યાંની વર્તમાન પરિસ્થિતિ ભારતના રાજકીય પક્ષોની સહિયારી નિષ્ફળતા છે--સૅક્યુલરિઝમની વાતો કરનારી કૉંગ્રેસની પણ અને રાષ્ટ્રવાદ-કાશ્મીરનાં ખાંડાં ખખડાવનાર ભાજપની પણ. ઉપરાંત, કાશ્મીર મુદ્દામાં કેટલાંક આંતરરાષ્ટ્રિય પરિબળો પણ વખતોવખત મહત્ત્વનો ભાગ ભજવતાં રહ્યાં છે. કાશ્મીર સમસ્યાના વર્તમાન ગંભીર સ્વરૂપની શરૂઆત પંડિત નહેરુના સમયમાં નહીં, પણ પાકિસ્તાનમાં જનરલ ઝીયાના સમયમાં થઈ હતી--એટલી સાદી ને સાચી વાત આપણા પક્ષીય ગમા-અણગમા બાજુ પર મૂકીને ઐતિહાસિક તથ્ય તરીકે સ્વીકારવી પડે. અફઘાનિસ્તાનમાં અમેરિકા અને રશિયા વચ્ચે ખેલાયેલા પ્રૉક્સી વૉર અને તેમાં પાકિસ્તાનના ધર્મઝનૂનીઓને-મુજાહિદો-તાલિબાનો-પાકિસ્તાની સૈન્યને અમેરિકાએ આપેલો છૂટો દોર આપણે નજરઅંદાજ કરી શકીએ નહીં.
જેમ પંડિત નહેરુને, તેમ વચ્ચેના વડાપ્રધાનોને કે વર્તમાન વડાપ્રધાનને ટોણા મારવાથી કાશ્મીર સમસ્યા ઉકલવાની નથી- શહાદતોનો સિલસિલો અટકવાનો નથી. આ વાત નાગરિકો તરીકે આપણે જેટલા વહેલા સમજીએ, તેટલો આપણો પણ એ સમસ્યાના ઉકેલ તરફ જવામાં ફાળો. વિપક્ષમાં હોઈએ હોય ત્યારે સત્તાધીશો માટે ચુનંદાં વિશેષણો વાપરવાં, પોતે હોય તો શું કરી નાખે એની ગર્જનાઓ કરવી, સમસ્યાની ગંભીરતા અને પેચીદાપણું સમજાવવાને બદલે, લોકોને ઉશ્કેરીને પોતાનો રાજકીય સ્વાર્થ રોડવી લેવો--આ બધાથી સમસ્યાના ઉકેલમાં કશી મદદ મળતી નથી. કેવળ લોકલાગણીને બહેકાવી શકાય છે ને ચૂંટણીમાં મદદ મેળવી શકાય છે.
ઉકેલના મુદ્દે, સૌથી પહેલાં જવાનોની લાગણીની વાત. પોતાના સાથીદારોની શહીદીથી જવાનો પૂરતા દુઃખી અને ઉશ્કેરાયેલા હોય છે. ફૌજી ઉપરીઓ દ્વારા તેમને નિયંત્રિત જવાબી કાર્યવાહીના નિર્દેશ, મંજૂરી કે ઇશારા મળતા હોય છે. તેની સર્જિકલ સ્ટ્રાઇક તરીકે ઉજવણી કરવી કે નહીં અને તેને પોતાની રાજકીય સિદ્ધિ ગણાવવી કે નહીં, એ સત્તાધીશોએ જોવાનું હોય છે. પરંતુ એક વાત નક્કી છે : સૈન્ય કાર્યવાહીઓને ક્રિકેટમેચની હારજીતના સ્તરે લાવવા જેવી નથી હોતી. તેની ગંભીરતા હોય છે અને તેનો ચોક્કસ મર્યાદિત હેતુ હોય છે. તેમાં એક સ્ટ્રાઇક કે છૂટીછવાયી સ્ટ્રાઇકો સૈનિકોનો જુસ્સો ટકાવવા માટે જરૂરી હોય, તો એ નિર્ણય સૈન્યના ઉપરીઓ લઈ શકે છે. તેમની પાસે એ પ્રકારની સત્તા અને સૈનિક માનસિકતાની સમજ હોય છે. આવી કાર્યવાહીઓને રાજકીય બાવડાંબાજી તરીકે પાનના ગલ્લે કે સોશ્યલ મિડીયામાં ચર્ચાતી કરી દેવાથી, સમસ્યાના ઉકેલ અંગે લોકોમાં ગેરસમજ અને અવાસ્તવિક અપેક્ષા ઊભી થઈ શકે છે.
પાકિસ્તાનપ્રેરિત કે સંચાલિત ત્રાસવાદની સમસ્યામાં આંતરરાષ્ટ્રીય દબાણ, ચીનની ભૂમિકા, આર્થિક ભીંસ, જાસુસી સતર્કતા, ખાનગી રાહે કમરતોડ ફટકા મારવાની સલુકાઈ જેવાં પરિબળ અત્યંત મહત્ત્વનાં છે. સામાન્ય સંજોગોમાં નહીં, પણ ઊંચી અપેક્ષા ઊભી કર્યા પછી અને શાસનનાં શરૂઆતનાં વર્ષોમાં જાણે ચીનને પલોટી દીધું હોય એવા પ્રચાર પછી, છેક આવો હુમલો થયો ત્યાં સુધી, મસુદ અઝહરને આતંકી જાહેર કરવાના, પ્રમાણમાં નાના ગણાય મુદ્દે વડાપ્રધાન ચીનને સમજાવી શક્યા નથી. આ હકીકતને ભૂતકાળના શાસકોની નિષ્ફળતાની ઓથે સંતાડીને વડાપ્રધાનનો બચાવ કરવામાં આપણે શહીદોની અને જવાનોની કઈ સેવા કરી ગણાય?
એવી જ રીતે, આવા હુમલા માટે વડાપ્રધાનને દોષી ઠેરવવાનું પણ યોગ્ય નથી. આવો હુમલો કોઈ પણ શાસનમાં થઈ શક્યો હોત. વડાપ્રધાનની ટીકા તેમની જવાબદારીના મુદ્દે નહીં, પણ તેમણે પ્રચારેલી ખોટી અપેક્ષાઓના મુદ્દે થાય, ત્યારે એ નમ્ર બનીને સાંભળવી પડે. તેને બદલે ટીકા કરનાર સામે બેફામ આક્રમક થઈ જવામાં દેશપ્રેમ-જવાનપ્રેમ છે કે વ્યક્તિપૂજા? વિચારવા જેવું છે.
કાશ્મીરના મુદ્દે ઉકેલ માટે બધા રાજકીય પક્ષો તેમના આઇટી સેલને ચૂપ રહેવાની સૂચના આપે અને રાજકારણને બાજુએ મૂકીને લાંબા ગાળાની રાષ્ટ્રીય નીતિ ઘડે, એ સૌથી મહત્ત્વનું છે. આપણે, નાગરિકોએ, એકને પાડવાને કે બીજાને ચડાવવાને બદલે, સૌને સાથે રાખીને તેમને સહિયારી નીતિના-સહિયારા ઉકેલની દિશામાં ધક્કા મારવાના છે. સાથોસાથ એ પણ યાદ રાખવાનું છે કે શક્ય એટલા કાશ્મીરીઓનો આ પ્રયાસમાં સાથ મળે. કાશ્મીરને ભારતથી અલગ થવાની આઝાદી નથી, એટલી સ્પષ્ટતા સાથે કાશ્મીરીઓની વાજબી રાવફરિયાદો સાંભળવા ને શક્ય હોય એટલી નિવારવા માટેનું તંત્ર ગોઠવાય, એ પણ ઉકેલની દિશાનું જ એક પગલું છે.
ગુનાનો પ્રકાર જોયા વિના, પહેલી તકે રાજદ્રોહના દંડા વીંઝવાથી, બીજા પાસેથી દેશભક્તિનાં પ્રમાણપત્રો માગીને કે તેમને દેશદ્રોહનાં પ્રમાણપત્રો આપીને આપણે જવાનોને નહીં, અલગતાવાદીઓને સાથ આપી રહ્યા છીએ, એ સમજવાનું છે. ચૂંટણી નજીક હોય ત્યારે કોઈ એક મુદ્દે લોકમતને ચોક્કસ દિશામાં વાળીને, બીજા મહત્ત્વના મુદ્દાની ચર્ચા પર પડદો પાડી દેવામાં ન આવે, એ પણ નાગરિક તરીકે આપણે જોવાનું છે.
નેતાઓનું મૂલ્યાંકન કરતી વખતે આપણાં કામની યાદી ઉપર પણ નજર રાખવા જેવી નથી લાગતી?
Wednesday, January 23, 2019
ટ્રમ્પની દીવાલઃ રમુજમાંથી હકીકત, હાસ્યમાંથી કરુણતા
ભૂતકાળમાં અમેરિકાને ઘણા અલેલટપ્પુ પ્રમુખો મળ્યા છે. સૌથી નજીકના ભૂતકાળનું ઉદાહરણ જ્યોર્જ ડબલ્યુ બુશ (જુનિયર)નું, જેમની પરથી અનેક રમુજો બની અને જેમણે અમેરિકાને અનેક જંગમાં સંડોવ્યું. છતાં, એ બધામાં ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પનું સ્થાન અલગ છે. રૂઢિચુસ્ત રીપબ્લિકન પક્ષ તરફથી તે પ્રમુખપદની ચૂંટણીમાં ઊભા, ત્યારે તેમને કોઈ ગંભીરતાથી લેતું ન હતું. પણ બધાની, કદાચ તેમની પોતાની છાવણીની પણ, અપેક્ષાબહાર ટ્રમ્પ પ્રમુખ બની ગયા. રમુજો વાસ્તવિકતા બની જાય, એ કેટલી મોટી કરુણતા છે, તેનો અહેસાસ ત્યારે (ટ્રમ્પના સંદર્ભે) પહેલી વાર થયો.
ત્યાર પછી એ કદી અટક્યો જ નથી. ટ્વિટર પર સત્તાવાર નિર્ણયો જાહેર કરતા અને રશિયનો સાથે સંપર્ક-સંબંધ જેવા, દેશહિતને સંડોવતા ગંભીર આરોપો છતાં ટ્રમ્પ જરાય મોળા પડવાનું નામ લેતા નથી. તે પૂર્વગ્રહોને અભિપ્રાય કે વિશ્લેષણ ગણે છે અને તરંગોને ઉકેલ. વર્ષ ૨૦૧૬માં ચૂંટણીપ્રચાર દરમિયાન તેમનો એવો એક પૂર્વગ્રહ હતો કે મેક્સિકોની સરહદેથી અમેરિકામાં ઘુસી આવતા લોકો ડ્રગ્સથી માંડીને બીજી ઘણી ગુનાખોરી આચરે છે. ઉપરાંત, મેક્સિકો સાથેના આર્થિક સંબંધોમાં અમેરિકાની વ્યાપારી ખાધ-ટ્રેડ ડૅફિસિટ ૫૮ અબજ ડૉલર છે. (મેક્સિકો અમેરિકામાંથી જેટલી ખરીદી કરે છે, તેનાં કરતાં અમેરિકાની મેક્સિકોમાંથી ખરીદી ૫૮ અબજ ડૉલર જેટલી વધારે છે. ) જો અમેરિકા-મૅક્સિકોની સરહદે એક ઊંચી દીવાલ બાંધી દેવામાં આવે, તો આ બધી સમસ્યાઓનો અંત આવી જશે.
ચૂંટણીપ્રચારના તબક્કે અહંકારી અને બેફામ માણસના તરંગ તરીકે હસી કઢાયેલી સરહદી દીવાલ હવે અમેરિકાના ઇતિહાસના સૌથી લાંબા 'શટ ડાઉન'નું કારણ બની છે. અમેરિકાની સંસદમાં સરકારી ખર્ચનું અંદાજપત્ર પસાર ન થાય, એટલે સરકાર તે પ્રમાણે રકમ ખર્ચી ન શકે. પરિણામે સરકારી સેવાઓ પર અસર થાય. ઘણી સેવાઓમાં કર્મચારીઓને કપાતા પગારે રજા પર ઉતારી દેવા પડે અથવા થોડો સમય પગાર વિના કામ કરવાનો વારો આવે. એ સ્થિતિ 'શટ ડાઉન' તરીકે ઓળખાય છે. બંને પક્ષો વચ્ચે સમાધાન ન થાય અને નવું અંદાજપત્ર પસાર ન થઈ જાય, ત્યાં લગી શટ ડાઉન ચાલુ રહે.
ટ્રમ્પે મેક્સિકોની સરહદે દીવાલનું કામ આગળ વધારવા માટે સંસદ પાસે પાંચ અબજ ડૉલરનું ભંડોળ માગ્યું. સાંસદોએ એટલી મોટી રકમ દીવાલ માટે આપવાની ના પાડી. વચલા રસ્તે તરીકે બંને પક્ષના સભ્યોએ ૧.૬ અબજ ડૉલરની રકમ આપવાનું (બાળવાનું) કબૂલ્યું, પણ ટ્રમ્પને આવા 'ટુકડા'માં રસ ન હતો. તેમને પાંચ અબજ ડૉલર અંકે પૂરા ન મળે તો તે શટ ડાઉન માટે તૈયાર હતા. એટલું જ નહીં, એ શટ ડાઉન ગમે તેટલું લંબાય તો પણ તેમને પરવા નથી, એવું તેમણે કહ્યું. એ રીતે, ૨૨ ડિસેમ્બર, ૨૦૧૮થી શટ ડાઉનની શરૂઆત થઈ.
શરૂઆતમાં ઘણાને લાગતું હતું કે ટ્રમ્પ વચલો રસ્તો સ્વીકારીને ઝડપથી શટ ડાઉનનો અંત લાવશે. પરંતુ આ લખાય છે ત્યારે (૧૬ જાન્યુઆરી) શટ ડાઉન ચાલુ છે, તે અમેરિકાના ઇતિહાસના સૌથી લાંબા શટ ડાઉન (૨૧ દિવસ)નો રૅકોર્ડ ક્યારનો વટાવી ચૂક્યું છે અને કદાચ કદી ન તૂટે એવો રૅકોર્ડ સ્થાપે એવું લાગે છે. એક અંદાજ પ્રમાણે, અત્યાર સુધીમાં આઠેક લાખ સરકારી કર્મચારીઓને તેની માઠી અસર તરીકે વગર પગારે કામ કરવાનું કે કપાતા પગારે રજાઓ લેવાનું આવ્યું છે.
આ બધું એક એવી દીવાલ માટે, જેની ઠેકડી ઉડાડવામાં ટીવીના કૉમેડી શોવાળાથી માંડીને બીજા અનેક લોકોએ કશું બાકી રાખ્યું ન હતું. લોકપ્રિય રજૂઆતકર્તા John Oliver/ જૉન ઑલિવરે ૨૦૧૬માં તેમનો એક શો ટ્રમ્પની સૂચિત દીવાલ વિશે કર્યો હતો. ત્યારે ટ્રમ્પ પ્રમુખપદના ઉમેદવાર હતા. જૉન ઑલિવરે ટ્રમ્પનાં જુદાં જુદાં ભાષણોના ટુકડા ભેગા કરીને દર્શાવ્યું હતું કે ટ્રમ્પના મનમાં દીવાલનો કેટલો ખર્ચ થશે, તેનો કોઈ ખ્યાલ જ નથી. ટ્રમ્પે ચાર અબજ ડૉલરથી શરૂઆત કરી હતી અને છેલ્લે દસ-બાર અબજ ડૉલરના અંદાજે પહોંચ્યા હતા. એ વિશે માર્મિક ટીપ્પણી કરતાં જૉને કહ્યું હતું કે ટ્રમ્પના અંદાજનો ગાળો (આઠ અબજ ડૉલર) એકાદ નાનકડા દેશના વાર્ષિક જીડીપી જેટલો છે.
ગમ્મતની સાથોસાથ ગંભીર આંકડા માંડીને જૉને દર્શાવ્યું હતું કે ઓછામાં ઓછી ઊંચાઈ (૩૫ ફીટ) પકડીને ચાલીએ અને ટ્રમ્પે કહ્યું હતું તેમ, એ દીવાલ કૉન્ક્રીટ પૅનલ તથા સ્ટીલ કોલમની બનવાની હોય, તો હજાર માઇલની આખી દીવાલ પાછળ નાખી દેતાં ૨૫ અબજ ડૉલરનો ખર્ચ થાય. ત્યાર પછી આવતો તેની જાળવણીનો અધધ ખર્ચ તો અલગ. ધારો કે આટલા ડૉલર બાળ્યા ને દીવાલ કરી, તો પણ ટ્રમ્પ જે સમસ્યાઓની વાત કરે છે તે ઉકલવાની નથી, એ પણ જૉન ઑલિવરે હસતાંહસાવતાં ગંભીર હકીકતો સાથે બતાવી આપ્યું હતું. સરવાળે દીવાલને તેમણે 'બિગ ડમ્બ થિંગ' (મોંમાથા વગરનું તરકટી તોસ્તાન) અને 'ઇમ્પૉસિબલ, ઇમ્પ્રેક્ટિકલ સિમ્બૉલ ઑફ ફીઅર' (ભયના અસંભવિત, અવ્યવહારુ પ્રતીક) જેવી ગણાવી હતી. અને હવે એ જ દીવાલ માટે ટ્રમ્પ ચાર અઠવાડિયાંથી અમેરિકાને શટ ડાઉન કરીને બેસી ગયા છે.
ચૂંટણીપ્રચારમાં ટ્રમ્પ કહેતા હતા કે દીવાલનો અઢળક ખર્ચ મૅક્સિકોની સરકાર આપશે. પણ મૅક્સિકોના વર્તમાન તથા ભૂતપૂર્વ વડાઓએ સાફ શબ્દોમાં કહ્યું હતું કે આવી વસ્તુ માટે અમે શા માટે નાણાં આપીએ? બે વર્ષ પહેલાં ટ્રમ્પે દીવાલ બાંધવાની વાત કરી ત્યારે કૅલિફૉર્નિયાના એક સાંસદે મશ્કરીમાં કહ્યું હતું કે 'રશિયા તેના માટે નાણાં આપતું હોય તો હું દીવાલની કામગીરીને ટેકો આપું.’ ૨૦૧૮ના ફુટબૉલ વર્લ્ડકપમાં જર્મની વિરુદ્ધ મૅક્સિકોની મૅચના દિવસે જર્મનીના એક અખબારે પહેલા પાને ગોલ પોસ્ટની જગ્યાએ દીવાલ બતાવીને તેની આગળ જર્મન ગોલકીપર ઊભો હોય એવો ફોટો મુક્યો અને રમુજ કરતાં લખ્યું, ‘સૉરી મૅક્સિકો, આજે અમે દીવાલ બાંધીશું.’ એટલે કે તમારો ગોલ થવા નહીં દઈએ. (જોકે, એ મેચમાં જર્મની ૦-૧થી હારી ગયું.)
ટ્રમ્પ ચૂંટણીપ્રચાર વખતે દીવાલનો વાયદો કરતા હતા, ત્યારે સૌને ઊંડે ઊંડે એવું આશ્વાસન હતું કે બે ઘડી ફિરકી ઉતારવા માટે ઠીક છે, બાકી આવા તરંગી વિચારનો અમલ ક્યાં થવાનો છે? પણ ટ્રમ્પે તેના અમલ માટે ગંભીરતા દાખવી અને અમેરિકાના ઇતિહાસનું સૌથી લાંબું શટ ડાઉન ચલાવીને દર્શાવી આપ્યું છે કે ગમે તેવા તુક્કાને હસી કાઢવાનો જમાનો નથી રહ્યો. કોને ખબર? એ તીર બનીને કોને કોને ક્યાં ક્યાં ઘાયલ કરી નાખે.
ત્યાર પછી એ કદી અટક્યો જ નથી. ટ્વિટર પર સત્તાવાર નિર્ણયો જાહેર કરતા અને રશિયનો સાથે સંપર્ક-સંબંધ જેવા, દેશહિતને સંડોવતા ગંભીર આરોપો છતાં ટ્રમ્પ જરાય મોળા પડવાનું નામ લેતા નથી. તે પૂર્વગ્રહોને અભિપ્રાય કે વિશ્લેષણ ગણે છે અને તરંગોને ઉકેલ. વર્ષ ૨૦૧૬માં ચૂંટણીપ્રચાર દરમિયાન તેમનો એવો એક પૂર્વગ્રહ હતો કે મેક્સિકોની સરહદેથી અમેરિકામાં ઘુસી આવતા લોકો ડ્રગ્સથી માંડીને બીજી ઘણી ગુનાખોરી આચરે છે. ઉપરાંત, મેક્સિકો સાથેના આર્થિક સંબંધોમાં અમેરિકાની વ્યાપારી ખાધ-ટ્રેડ ડૅફિસિટ ૫૮ અબજ ડૉલર છે. (મેક્સિકો અમેરિકામાંથી જેટલી ખરીદી કરે છે, તેનાં કરતાં અમેરિકાની મેક્સિકોમાંથી ખરીદી ૫૮ અબજ ડૉલર જેટલી વધારે છે. ) જો અમેરિકા-મૅક્સિકોની સરહદે એક ઊંચી દીવાલ બાંધી દેવામાં આવે, તો આ બધી સમસ્યાઓનો અંત આવી જશે.
ચૂંટણીપ્રચારના તબક્કે અહંકારી અને બેફામ માણસના તરંગ તરીકે હસી કઢાયેલી સરહદી દીવાલ હવે અમેરિકાના ઇતિહાસના સૌથી લાંબા 'શટ ડાઉન'નું કારણ બની છે. અમેરિકાની સંસદમાં સરકારી ખર્ચનું અંદાજપત્ર પસાર ન થાય, એટલે સરકાર તે પ્રમાણે રકમ ખર્ચી ન શકે. પરિણામે સરકારી સેવાઓ પર અસર થાય. ઘણી સેવાઓમાં કર્મચારીઓને કપાતા પગારે રજા પર ઉતારી દેવા પડે અથવા થોડો સમય પગાર વિના કામ કરવાનો વારો આવે. એ સ્થિતિ 'શટ ડાઉન' તરીકે ઓળખાય છે. બંને પક્ષો વચ્ચે સમાધાન ન થાય અને નવું અંદાજપત્ર પસાર ન થઈ જાય, ત્યાં લગી શટ ડાઉન ચાલુ રહે.
ટ્રમ્પે મેક્સિકોની સરહદે દીવાલનું કામ આગળ વધારવા માટે સંસદ પાસે પાંચ અબજ ડૉલરનું ભંડોળ માગ્યું. સાંસદોએ એટલી મોટી રકમ દીવાલ માટે આપવાની ના પાડી. વચલા રસ્તે તરીકે બંને પક્ષના સભ્યોએ ૧.૬ અબજ ડૉલરની રકમ આપવાનું (બાળવાનું) કબૂલ્યું, પણ ટ્રમ્પને આવા 'ટુકડા'માં રસ ન હતો. તેમને પાંચ અબજ ડૉલર અંકે પૂરા ન મળે તો તે શટ ડાઉન માટે તૈયાર હતા. એટલું જ નહીં, એ શટ ડાઉન ગમે તેટલું લંબાય તો પણ તેમને પરવા નથી, એવું તેમણે કહ્યું. એ રીતે, ૨૨ ડિસેમ્બર, ૨૦૧૮થી શટ ડાઉનની શરૂઆત થઈ.
શરૂઆતમાં ઘણાને લાગતું હતું કે ટ્રમ્પ વચલો રસ્તો સ્વીકારીને ઝડપથી શટ ડાઉનનો અંત લાવશે. પરંતુ આ લખાય છે ત્યારે (૧૬ જાન્યુઆરી) શટ ડાઉન ચાલુ છે, તે અમેરિકાના ઇતિહાસના સૌથી લાંબા શટ ડાઉન (૨૧ દિવસ)નો રૅકોર્ડ ક્યારનો વટાવી ચૂક્યું છે અને કદાચ કદી ન તૂટે એવો રૅકોર્ડ સ્થાપે એવું લાગે છે. એક અંદાજ પ્રમાણે, અત્યાર સુધીમાં આઠેક લાખ સરકારી કર્મચારીઓને તેની માઠી અસર તરીકે વગર પગારે કામ કરવાનું કે કપાતા પગારે રજાઓ લેવાનું આવ્યું છે.
આ બધું એક એવી દીવાલ માટે, જેની ઠેકડી ઉડાડવામાં ટીવીના કૉમેડી શોવાળાથી માંડીને બીજા અનેક લોકોએ કશું બાકી રાખ્યું ન હતું. લોકપ્રિય રજૂઆતકર્તા John Oliver/ જૉન ઑલિવરે ૨૦૧૬માં તેમનો એક શો ટ્રમ્પની સૂચિત દીવાલ વિશે કર્યો હતો. ત્યારે ટ્રમ્પ પ્રમુખપદના ઉમેદવાર હતા. જૉન ઑલિવરે ટ્રમ્પનાં જુદાં જુદાં ભાષણોના ટુકડા ભેગા કરીને દર્શાવ્યું હતું કે ટ્રમ્પના મનમાં દીવાલનો કેટલો ખર્ચ થશે, તેનો કોઈ ખ્યાલ જ નથી. ટ્રમ્પે ચાર અબજ ડૉલરથી શરૂઆત કરી હતી અને છેલ્લે દસ-બાર અબજ ડૉલરના અંદાજે પહોંચ્યા હતા. એ વિશે માર્મિક ટીપ્પણી કરતાં જૉને કહ્યું હતું કે ટ્રમ્પના અંદાજનો ગાળો (આઠ અબજ ડૉલર) એકાદ નાનકડા દેશના વાર્ષિક જીડીપી જેટલો છે.
ગમ્મતની સાથોસાથ ગંભીર આંકડા માંડીને જૉને દર્શાવ્યું હતું કે ઓછામાં ઓછી ઊંચાઈ (૩૫ ફીટ) પકડીને ચાલીએ અને ટ્રમ્પે કહ્યું હતું તેમ, એ દીવાલ કૉન્ક્રીટ પૅનલ તથા સ્ટીલ કોલમની બનવાની હોય, તો હજાર માઇલની આખી દીવાલ પાછળ નાખી દેતાં ૨૫ અબજ ડૉલરનો ખર્ચ થાય. ત્યાર પછી આવતો તેની જાળવણીનો અધધ ખર્ચ તો અલગ. ધારો કે આટલા ડૉલર બાળ્યા ને દીવાલ કરી, તો પણ ટ્રમ્પ જે સમસ્યાઓની વાત કરે છે તે ઉકલવાની નથી, એ પણ જૉન ઑલિવરે હસતાંહસાવતાં ગંભીર હકીકતો સાથે બતાવી આપ્યું હતું. સરવાળે દીવાલને તેમણે 'બિગ ડમ્બ થિંગ' (મોંમાથા વગરનું તરકટી તોસ્તાન) અને 'ઇમ્પૉસિબલ, ઇમ્પ્રેક્ટિકલ સિમ્બૉલ ઑફ ફીઅર' (ભયના અસંભવિત, અવ્યવહારુ પ્રતીક) જેવી ગણાવી હતી. અને હવે એ જ દીવાલ માટે ટ્રમ્પ ચાર અઠવાડિયાંથી અમેરિકાને શટ ડાઉન કરીને બેસી ગયા છે.
ચૂંટણીપ્રચારમાં ટ્રમ્પ કહેતા હતા કે દીવાલનો અઢળક ખર્ચ મૅક્સિકોની સરકાર આપશે. પણ મૅક્સિકોના વર્તમાન તથા ભૂતપૂર્વ વડાઓએ સાફ શબ્દોમાં કહ્યું હતું કે આવી વસ્તુ માટે અમે શા માટે નાણાં આપીએ? બે વર્ષ પહેલાં ટ્રમ્પે દીવાલ બાંધવાની વાત કરી ત્યારે કૅલિફૉર્નિયાના એક સાંસદે મશ્કરીમાં કહ્યું હતું કે 'રશિયા તેના માટે નાણાં આપતું હોય તો હું દીવાલની કામગીરીને ટેકો આપું.’ ૨૦૧૮ના ફુટબૉલ વર્લ્ડકપમાં જર્મની વિરુદ્ધ મૅક્સિકોની મૅચના દિવસે જર્મનીના એક અખબારે પહેલા પાને ગોલ પોસ્ટની જગ્યાએ દીવાલ બતાવીને તેની આગળ જર્મન ગોલકીપર ઊભો હોય એવો ફોટો મુક્યો અને રમુજ કરતાં લખ્યું, ‘સૉરી મૅક્સિકો, આજે અમે દીવાલ બાંધીશું.’ એટલે કે તમારો ગોલ થવા નહીં દઈએ. (જોકે, એ મેચમાં જર્મની ૦-૧થી હારી ગયું.)
ટ્રમ્પ ચૂંટણીપ્રચાર વખતે દીવાલનો વાયદો કરતા હતા, ત્યારે સૌને ઊંડે ઊંડે એવું આશ્વાસન હતું કે બે ઘડી ફિરકી ઉતારવા માટે ઠીક છે, બાકી આવા તરંગી વિચારનો અમલ ક્યાં થવાનો છે? પણ ટ્રમ્પે તેના અમલ માટે ગંભીરતા દાખવી અને અમેરિકાના ઇતિહાસનું સૌથી લાંબું શટ ડાઉન ચલાવીને દર્શાવી આપ્યું છે કે ગમે તેવા તુક્કાને હસી કાઢવાનો જમાનો નથી રહ્યો. કોને ખબર? એ તીર બનીને કોને કોને ક્યાં ક્યાં ઘાયલ કરી નાખે.
Saturday, January 19, 2019
આવજો, જાડીકાકી
 |
| ઇન્દુ-તારક મહેતા (ફોટોઃ બિનીત મોદી) |
તારકભાઈ એકદમ ઓલિયા જીવ. ખટપટોથી પર. તેમની દુનિયાદારીનો મોરચો કાકીએ પૂરી ચોંપચીવટથી અને જરૂર પડ્યે કડકાઈથી સાચવી જાણ્યો. નાટ્યક્ષેત્રે તારકભાઈના સિનિયર જયંતિ પટેલ 'રંગલો'એ કાકીનું નામ 'ચીનની દીવાલ' પાડ્યું હતું. (આ માહિતી કાકીએ જ આપી હતી.) પટેલના કહેવાનો અર્થ એ હતો કે તારકભાઈ સુધી પહોંચવું હોય, તો 'ચીનની દીવાલ' ઓળંગવી પડે. પરંતુ આટલાં વર્ષોના તેમની સાથેના સંપર્કમાં અમને તેમના દીવાલપણાનો અનુભવ કદી ન થયો. અમને તો એ હંમેશાં ખુલ્લા દરવાજાસ્વરૂપ જ મળ્યાં. તેમણે અમને છોકરાઓને-બિનીતને, મને, પ્રણવને--હંમેશાં પ્રેમથી આવકાર્યા અને ઇચ્છ્યો એવો સહકાર આપ્યો. પ્રેમ આપ્યો.
 |
| તારકભાઈની એંસીમી વર્ષગાંઠની પાર્ટીમાં ઇન્દુ તારક મહેતા |
થોડા વખત પહેલાં જ્યોતીન્દ્ર દવેના એંસી વટાવી ચૂકેલા પુત્ર પ્રદીપભાઈ અને તેમનાં પત્ની રાગિણીબહેન અમદાવાદ આવ્યાં હતાં. જ્યોતીન્દ્ર દવેના મારા કામ નિમિત્તે તેમની સાથે ગાઢ પરિચય. તેમને મળ્યો ને પૂછ્યું, ત્યારે તેમણે ઇન્દુબહેનને મળવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી. કારણ કે જ્યોતીન્દ્ર દવેને તારકભાઈ ગુરુ ગણે અને મુંબઈમાં નવયુગનગર- ફૉર્જેટ હિલના ફ્લેટમાં એ લોકો ઉપર-નીચે રહે. એટલે એ બંનેને લઈને ઇન્દુકાકીને ત્યાં પહોંચ્યા. શાંતિથી એકાદ કલાક બેઠાં. ગપ્પાંગોષ્ઠિ કરી.
 |
| પ્રદીપ જ્યોતીન્દ્ર દવે, ઇન્દુ તારક મહેતા, રાગિણી પ્રદીપ દવે, ઑક્ટોબર ૨૦૧૮ |
તબિયત તો તેમની ઘણા વખતથી ગયેલી હતી. પણ તારકભાઈ હતા ત્યાં સુધી તેમની સારસંભાળમાં એવાં પરોવાયેલાં કે ટકી ગયાં. પ્રશ્નો તો વધતા હતા. પણ એ ટકેલાં. તારકભાઈના ગયા પછી મળીએ ત્યારે થતી ઘણી વાતોમાં તેમની ધાર્મિક શ્રદ્ધાની અને ધાર્મિક યાત્રાઓની વાતો પણ હોય. હું પરંપરાગત ધર્મ કે મંદિર ઇત્યાદિમાં રસ ધરાવતો નથી, તેની એમને ખબર. એવો ઇશારો પણ એ એકાદ લીટીમાં આપે. (ત'મે તો જો કે આમાં નહીં માનતા હો') છતાં, મને તેમને સમજવા માટે થઈને પણ એ વાતો સાંભળવામાં રસ પડે. શીલા ભટ્ટ આવ્યાં હોય ને બંને જણ ક્યાંક સાથે ફરવા નીકળી ગયાં હોય, તો એની વાત કરે. તારકભાઈએ તેમની હયાતિમાં ઘણાં પુસ્તક આપ્યાં, તેમ તારકભાઈના ગયા પછી પણ કાકીએ બે-ત્રણ વાર ખાસ પુસ્તકો માટે બોલાવીને, જે જોઈએ તે લઈ જવા કહ્યું. બીજા વાચનપ્રેમી મિત્રો, ખાસ કરીને ઇશાન ભાવસાર-વિશાલ પટેલને પણ તે કહેતાં. અને બિનીત તો ખરો જ. અમારું ત્યાં જોઈન્ટ અકાઉન્ટ જેવું હતું. પણ બિનીત-શિલ્પાએ અમદાવાદમાં અને પ્રમાણમાં ઘરની નજીક હોવાને કારણે તેમની ઘણી સેવા કરી. ઘણી વાર વેળાકવેળા જોયા વિના.
 |
| (ઇન્દુબહેન, બિનીત મોદી, તારક મહેતા, વિનોદ ભટ્ટ, નલિની ભટ્ટ, ૨૦૦૯) |
Tuesday, December 04, 2018
હિંદુસ્તાનના ઠગને ગુજરાતીમાં આણનાર ર. વ. દેસાઈ
ગુજરાતીમાં ઠગોની વાત નીકળે એટલે હરકિસન મહેતાની 'અમીરઅલી ઠગના પીળા રૂમાલની ગાંઠ'યાદ આવે. તેની સરખામણીમાં છેક ૧૯૩૮માં પ્રગટ થયેલી ર. વ. દેસાઈની પહેલી નવલકથા 'ઠગ'અજાણી રહી છે. બીજી ઠગકથાઓની સરખામણીમાં આ નવલકથાની ખાસિયત એ હતી કે તેનો નાયક સમરસિંહ ઉર્ફે સુમરો ઠગ આદર્શ રાષ્ટ્રવાદી ગુણ ધરાવતો હતો. તે પરાક્રમી, નિર્ભિક, શક્તિશાળી છતાં અહિંસક હતો. તેની માન્યતા હતી કે ઠગો તેમના આદર્શ ભૂલ્યા એટલે તેમનો ખાત્મો થવા બેઠો છે.
આખી કથા ઠગવિરોધી કાર્યવાહી માટે જાણીતા અંગ્રેજ અફસર સ્લીમનના મોઢેથી કહેવાઈ હતી. નવલકથાના સ્લીમનનું માત્ર નામ જ ઐતિહાસિક રીતે સાચું ખરું, પણ બાકીની આખી કથા કાલ્પનિક હતી. કથામાં સમરસિંહ સ્લીમન સાથે અત્યંત ઉદારતાથી વર્તે છે અને અંગ્રેજોનાં કરતૂત વિશે તેને સંભળાવવા જેવું સંભળાવી પણ દે છે, એવું લેખકે દર્શાવ્યું હતું. સમરસિંહ સ્લીમનને પોતાની સાથે ઠગોની સૃષ્ટિ અને તેમની પહોંચ બતાવવા લઈ જાય છે. (કંઈક આવું જ કથાવસ્તુ વર્ષો પછી બનેલી અંગ્રેજી ફિલ્મ 'ધ ડિસીવર'માં પણ હતું.)
રાષ્ટ્રભાવનાથી રંગાયેલા લેખક ર. વ. દેસાઈએ એવી કલ્પના કરી હતી કે ઠગો અંગ્રેજી રાજના અન્યાય સામે ઝુંબેશ ચલાવતા હતા અને એ બાબતે બીજા દેશો સાથે પણ તેમનો સંપર્ક હતો અને તે છુપાવવા માટે ફાંસિયાનો ધંધો કરતા હતા. એક કાલ્પનિક પત્રમાં તો લેખકે લગભગ ગાંધીજીની ભાષા ને સમજ મૂકી હતી. તેમાં લખ્યું હતું, ‘રૂસ લોકોને સહાય કરીએ તેથી શું? એક ટોપી મટી બીજી ટોપી આવશે. હું તો ટોપીને બિલકુલ માગતો જ નથી. ટોપીવાળા વગર જો આપણે ચલાવી શકીએ તો જ ખરું; પણ તે તો આપણે કરી શકતા નથી. કશુંક થયું કે અંગ્રેજોની પાસે દોડવું એ હમણાં આપણો ધર્મ બની ગયો છે...’ અન્ય એક પ્રકરણમાં નાયક સમરસિંહ ઠગ અને સ્લીમન વચ્ચે સંવાદ થાય છે. ત્યારે સમરસિંહ કહે છે, ‘તમારા (અંગ્રેજોના) ગુણનો હું પૂજક છું. તમે જે દિવસે હિંદને છોડી જશો તે દિવસે અમે તમારા ઉપકારનો એક કીર્તિસ્તંભ રચીશું.’
સમરસિંહ ઠગ તેને ચાહતી બંને સ્ત્રીઓ સાથે સંબંધમાં આગળ વધવાને બદલે બાર વર્ષ સુધી બ્રહ્મચર્યનું વ્રત રાખે છે અને ભવિષ્યનું દર્શન રજૂ કરતાં કહે છે, ‘ગોરાઓ આપણને જીતી રહ્યા છે. એ ગોરાઓ હિંદી બની રહે તો આપણે તેમને ભેટીશું. એ ગોરાઓ માલિકીની તુમાખીમાં આપણને ગુલામ બનાવે તો આપણે આપણી બિરાદરી પાછી જાગ્રત કરીશું. તેમની ઠગાઈ પકડવા-તેમની ઠગાઈનો તોડ કાઢવા આપણી બિરાદરીને બહુ જુદી તૈયારી જોઈશે. કદાચ છૂપી ઠગવિદ્યા આપણે છોડી પણ દઈએ.’ આ વાક્યોમાં લેખકે આવનારા સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામનાં એંધાણ પાછલી અસરથી આપ્યાં હતા. તેના અભિગમમાં પણ ગાંધીજીની અસરવાળી લડતની છાંટ વર્તાતી હતી. હિંદુ અને મુસ્લિમ ઠગો વચ્ચે ધર્મનો કશો ભેદ ન હતો અને મુસ્લિમ ઠગો પણ કાલીમાતાને માનતા, એ વાતનો પણ લેખકે ભારપૂર્વક ઉલ્લેખ કર્યો હતો. કારણ કે તેમના સમયમાં હિંદુ-મુસ્લિમ વિખવાદો એક મુખ્ય પ્રશ્ન બની રહ્યા હતા.
ગાયકવાડી રાજના ઉચ્ચ અધિકારી રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઈ ગાંધીયુગના ગુજરાતના ટોચના નવલકથાકાર હતા. રાષ્ટ્રભાવના તથા આદર્શવાદથી રંગાયેલા ર. વ. દેસાઈની 'ગ્રામલક્ષ્મી' (ચાર ભાગ) અને 'ભારેલો અગ્નિ'જેવી નવલકથાઓ અત્યંત જાણીતી બની. 'ઠગ'તેમની પહેલી નવલકથા હતી. એ તેમણે 'નવગુજરાત'સાપ્તાહિકમાં હપ્તાવાર લખી અને ૧૯૩૮માં તે પ્રગટ થઈ.
હપ્તાવાર લખતી વખતે તેમણે સમરસિંહ સહિતના ઠગોના પાત્રમાં સ્વદેશાભિમાનના ગુણ મુક્યા હતા. તેમનામાં અમુક ઉચ્ચ ગુણો અને ઉદ્દેશ પણ કલ્પ્યા હતા. એ બરાબર હતા? કે પોતાનો દેશપ્રેમ તેમાં કામ કરી ગયો હતો? એવો સવાલ ર. વ. દેસાઈને હપ્તાવાર નવલકથાનું પુસ્તક બનાવતી વખતે થયો. એટલે તેમણે ઠગોનો વધુ અભ્યાસ કર્યો. અને તેમને ખાતરી થઈ કે 'ઠગની સંસ્થામાં અને ઠગનાં આગેવાન સ્ત્રીપુરુષોમાં મેં કલ્પેલા અગર ઝાંખા જોયેલા ઉચ્ચ કક્ષાના ગુણો એ માત્ર તરંગ કે મિથ્યા સ્વદેશાભિમાન ન હતું...આખી વાર્તા કલ્પિત હોવા છતાં તેમાં ઐતિહાસિક દૃષ્ટિ બની એટલી સાચવી છે.’
નવલકથા હોવાને કારણે તેમાં ઠગટોળકીના ઉદારચરિત નાયક સમરસિંહ (સુમરો), આઝાદ અને નાયિકા આયેશાનો ત્રિકોણ પણ હતો. એટલું ઓછું હોય તેમ ઠગોએ અપહરણ કરેલી અને પછી સમરસિંહના પ્રેમમાં પડેલી મટિલ્ડા નામે અંગ્રેજ કન્યા પણ હતી. ઠગો વિશેની તમામ કથાઓમાં ઠંડા કલેજે નિર્દોષોનાં ખૂન કરવાની તેમની ખાસિયત મુખ્ય ગણાઈ છે, પણ ર. વ. દેસાઈની નવલકથાનો ઠગસરદાર સમરસિંહ અહિંસક હતો. તેણે એવો નિયમ બનાવ્યો છે કે જરૂર વગર કોઈનું ખૂન કરવું નહીં. કોઈ ખૂન કરે તો તેણે પુરવાર કરવું કે એ જરૂરી હતું. વાર્તામાં એક ઠગ સમરસિંહને ટાંકીને કહે છે, 'ઠગ એ કંઈ માત્ર ચોર નથી, માત્ર ડાકુ નથી, માત્ર ખૂની નથી. ઠગ તો ઈશ્વરનો-મહાકાળીનો સેવક છે. મહાકાળી પાપીઓનો, કંજુસોનો, અપરાધીઓનો, મહાદુષ્ટોનો, રાક્ષસોનો ભોગ લે છે. ગમે તેને મારવું એ માતાનો કોપ વહોરવા બરોબર છે. માતાજીની મરજી વિરુદ્ધ હવે ખૂનો થવા માંડ્યાં એટલે જ અમારી પડતી થવા લાગી છે...એટલે અમે સહુએ હવે કસમ લીધા છે કે નિરર્થક જીવહાનિ ન કરવી.’
ઠગોની સભામાં નાયક સમરસિંહ બિરાદરી વિખેરી નાખવાનું સૂચવીને જે કહે છે, તેમાં ઠગોની વાસ્તવિકતા કરતાં લેખકની રાજકીય સમજનો પડઘો વધુ સંભળાય છે, ‘આપણો હવે ઉપયોગ શો? છૂપી રીતે--કાયદાની ઓથે--ધન લૂંટતા તવંગરનું ધન આપણે ઓછું કરતા નથી. આપણે તો ગરીબ અને ધનિક બધાયને લૂંટીએ છીએ...આપણાં રાજ્યોને આપણે સહાય આપી શકતા નથી. પેશ્વાઈ ગઈ, છત્રપતિ ગયા, મોગલાઈ મરવા પડી અને આપણે ગોરાઓથી ડરતા આપણા ભાઈઓને જ મારીએ છીએ... એક પણ ગોરાને ગળે રૂમાલ બાંધવાની આપણામાં હિંમત નથી. દેશના દુશ્મનોને દૂર કરવાની આપણી બીજી પ્રતિજ્ઞા...આખા દેશમાં ફેલાયેલી આપણી દેશી સત્તાને તેમના હાથમાં જવા દઈએ છીએ. હવે આપણો ખપ શો?’
નવલકથાનું અંતિમ દૃશ્ય ૧૮૫૭ના સંગ્રામનું છે, જ્યારે સ્લીમન ઘેરાઈ જાય છે. એ વખતે સમરસિંહ ઠગ હિંદી સિપાહીઓથી સ્લીમનને બચાવે છે. આખરી તારણ તરીકે નવલકથામાં આવતું સ્લીમનનું પાત્ર કહે છે, ‘ઠગસંઘમાં માનવતા હતી.’ અલબત્ત, ઠગો વિશેનાં બીજા લખાણ વાંચતાં ર. વ. દેસાઈએ ઠગોમાં મુકેલી આદર્શોની ભાવના અને રાષ્ટ્રભાવના ભવ્ય કલ્પનાથી વધારે લાગતી નથી.
આખી કથા ઠગવિરોધી કાર્યવાહી માટે જાણીતા અંગ્રેજ અફસર સ્લીમનના મોઢેથી કહેવાઈ હતી. નવલકથાના સ્લીમનનું માત્ર નામ જ ઐતિહાસિક રીતે સાચું ખરું, પણ બાકીની આખી કથા કાલ્પનિક હતી. કથામાં સમરસિંહ સ્લીમન સાથે અત્યંત ઉદારતાથી વર્તે છે અને અંગ્રેજોનાં કરતૂત વિશે તેને સંભળાવવા જેવું સંભળાવી પણ દે છે, એવું લેખકે દર્શાવ્યું હતું. સમરસિંહ સ્લીમનને પોતાની સાથે ઠગોની સૃષ્ટિ અને તેમની પહોંચ બતાવવા લઈ જાય છે. (કંઈક આવું જ કથાવસ્તુ વર્ષો પછી બનેલી અંગ્રેજી ફિલ્મ 'ધ ડિસીવર'માં પણ હતું.)
રાષ્ટ્રભાવનાથી રંગાયેલા લેખક ર. વ. દેસાઈએ એવી કલ્પના કરી હતી કે ઠગો અંગ્રેજી રાજના અન્યાય સામે ઝુંબેશ ચલાવતા હતા અને એ બાબતે બીજા દેશો સાથે પણ તેમનો સંપર્ક હતો અને તે છુપાવવા માટે ફાંસિયાનો ધંધો કરતા હતા. એક કાલ્પનિક પત્રમાં તો લેખકે લગભગ ગાંધીજીની ભાષા ને સમજ મૂકી હતી. તેમાં લખ્યું હતું, ‘રૂસ લોકોને સહાય કરીએ તેથી શું? એક ટોપી મટી બીજી ટોપી આવશે. હું તો ટોપીને બિલકુલ માગતો જ નથી. ટોપીવાળા વગર જો આપણે ચલાવી શકીએ તો જ ખરું; પણ તે તો આપણે કરી શકતા નથી. કશુંક થયું કે અંગ્રેજોની પાસે દોડવું એ હમણાં આપણો ધર્મ બની ગયો છે...’ અન્ય એક પ્રકરણમાં નાયક સમરસિંહ ઠગ અને સ્લીમન વચ્ચે સંવાદ થાય છે. ત્યારે સમરસિંહ કહે છે, ‘તમારા (અંગ્રેજોના) ગુણનો હું પૂજક છું. તમે જે દિવસે હિંદને છોડી જશો તે દિવસે અમે તમારા ઉપકારનો એક કીર્તિસ્તંભ રચીશું.’
સમરસિંહ ઠગ તેને ચાહતી બંને સ્ત્રીઓ સાથે સંબંધમાં આગળ વધવાને બદલે બાર વર્ષ સુધી બ્રહ્મચર્યનું વ્રત રાખે છે અને ભવિષ્યનું દર્શન રજૂ કરતાં કહે છે, ‘ગોરાઓ આપણને જીતી રહ્યા છે. એ ગોરાઓ હિંદી બની રહે તો આપણે તેમને ભેટીશું. એ ગોરાઓ માલિકીની તુમાખીમાં આપણને ગુલામ બનાવે તો આપણે આપણી બિરાદરી પાછી જાગ્રત કરીશું. તેમની ઠગાઈ પકડવા-તેમની ઠગાઈનો તોડ કાઢવા આપણી બિરાદરીને બહુ જુદી તૈયારી જોઈશે. કદાચ છૂપી ઠગવિદ્યા આપણે છોડી પણ દઈએ.’ આ વાક્યોમાં લેખકે આવનારા સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામનાં એંધાણ પાછલી અસરથી આપ્યાં હતા. તેના અભિગમમાં પણ ગાંધીજીની અસરવાળી લડતની છાંટ વર્તાતી હતી. હિંદુ અને મુસ્લિમ ઠગો વચ્ચે ધર્મનો કશો ભેદ ન હતો અને મુસ્લિમ ઠગો પણ કાલીમાતાને માનતા, એ વાતનો પણ લેખકે ભારપૂર્વક ઉલ્લેખ કર્યો હતો. કારણ કે તેમના સમયમાં હિંદુ-મુસ્લિમ વિખવાદો એક મુખ્ય પ્રશ્ન બની રહ્યા હતા.
ગાયકવાડી રાજના ઉચ્ચ અધિકારી રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઈ ગાંધીયુગના ગુજરાતના ટોચના નવલકથાકાર હતા. રાષ્ટ્રભાવના તથા આદર્શવાદથી રંગાયેલા ર. વ. દેસાઈની 'ગ્રામલક્ષ્મી' (ચાર ભાગ) અને 'ભારેલો અગ્નિ'જેવી નવલકથાઓ અત્યંત જાણીતી બની. 'ઠગ'તેમની પહેલી નવલકથા હતી. એ તેમણે 'નવગુજરાત'સાપ્તાહિકમાં હપ્તાવાર લખી અને ૧૯૩૮માં તે પ્રગટ થઈ.
હપ્તાવાર લખતી વખતે તેમણે સમરસિંહ સહિતના ઠગોના પાત્રમાં સ્વદેશાભિમાનના ગુણ મુક્યા હતા. તેમનામાં અમુક ઉચ્ચ ગુણો અને ઉદ્દેશ પણ કલ્પ્યા હતા. એ બરાબર હતા? કે પોતાનો દેશપ્રેમ તેમાં કામ કરી ગયો હતો? એવો સવાલ ર. વ. દેસાઈને હપ્તાવાર નવલકથાનું પુસ્તક બનાવતી વખતે થયો. એટલે તેમણે ઠગોનો વધુ અભ્યાસ કર્યો. અને તેમને ખાતરી થઈ કે 'ઠગની સંસ્થામાં અને ઠગનાં આગેવાન સ્ત્રીપુરુષોમાં મેં કલ્પેલા અગર ઝાંખા જોયેલા ઉચ્ચ કક્ષાના ગુણો એ માત્ર તરંગ કે મિથ્યા સ્વદેશાભિમાન ન હતું...આખી વાર્તા કલ્પિત હોવા છતાં તેમાં ઐતિહાસિક દૃષ્ટિ બની એટલી સાચવી છે.’
નવલકથા હોવાને કારણે તેમાં ઠગટોળકીના ઉદારચરિત નાયક સમરસિંહ (સુમરો), આઝાદ અને નાયિકા આયેશાનો ત્રિકોણ પણ હતો. એટલું ઓછું હોય તેમ ઠગોએ અપહરણ કરેલી અને પછી સમરસિંહના પ્રેમમાં પડેલી મટિલ્ડા નામે અંગ્રેજ કન્યા પણ હતી. ઠગો વિશેની તમામ કથાઓમાં ઠંડા કલેજે નિર્દોષોનાં ખૂન કરવાની તેમની ખાસિયત મુખ્ય ગણાઈ છે, પણ ર. વ. દેસાઈની નવલકથાનો ઠગસરદાર સમરસિંહ અહિંસક હતો. તેણે એવો નિયમ બનાવ્યો છે કે જરૂર વગર કોઈનું ખૂન કરવું નહીં. કોઈ ખૂન કરે તો તેણે પુરવાર કરવું કે એ જરૂરી હતું. વાર્તામાં એક ઠગ સમરસિંહને ટાંકીને કહે છે, 'ઠગ એ કંઈ માત્ર ચોર નથી, માત્ર ડાકુ નથી, માત્ર ખૂની નથી. ઠગ તો ઈશ્વરનો-મહાકાળીનો સેવક છે. મહાકાળી પાપીઓનો, કંજુસોનો, અપરાધીઓનો, મહાદુષ્ટોનો, રાક્ષસોનો ભોગ લે છે. ગમે તેને મારવું એ માતાનો કોપ વહોરવા બરોબર છે. માતાજીની મરજી વિરુદ્ધ હવે ખૂનો થવા માંડ્યાં એટલે જ અમારી પડતી થવા લાગી છે...એટલે અમે સહુએ હવે કસમ લીધા છે કે નિરર્થક જીવહાનિ ન કરવી.’
ઠગોની સભામાં નાયક સમરસિંહ બિરાદરી વિખેરી નાખવાનું સૂચવીને જે કહે છે, તેમાં ઠગોની વાસ્તવિકતા કરતાં લેખકની રાજકીય સમજનો પડઘો વધુ સંભળાય છે, ‘આપણો હવે ઉપયોગ શો? છૂપી રીતે--કાયદાની ઓથે--ધન લૂંટતા તવંગરનું ધન આપણે ઓછું કરતા નથી. આપણે તો ગરીબ અને ધનિક બધાયને લૂંટીએ છીએ...આપણાં રાજ્યોને આપણે સહાય આપી શકતા નથી. પેશ્વાઈ ગઈ, છત્રપતિ ગયા, મોગલાઈ મરવા પડી અને આપણે ગોરાઓથી ડરતા આપણા ભાઈઓને જ મારીએ છીએ... એક પણ ગોરાને ગળે રૂમાલ બાંધવાની આપણામાં હિંમત નથી. દેશના દુશ્મનોને દૂર કરવાની આપણી બીજી પ્રતિજ્ઞા...આખા દેશમાં ફેલાયેલી આપણી દેશી સત્તાને તેમના હાથમાં જવા દઈએ છીએ. હવે આપણો ખપ શો?’
નવલકથાનું અંતિમ દૃશ્ય ૧૮૫૭ના સંગ્રામનું છે, જ્યારે સ્લીમન ઘેરાઈ જાય છે. એ વખતે સમરસિંહ ઠગ હિંદી સિપાહીઓથી સ્લીમનને બચાવે છે. આખરી તારણ તરીકે નવલકથામાં આવતું સ્લીમનનું પાત્ર કહે છે, ‘ઠગસંઘમાં માનવતા હતી.’ અલબત્ત, ઠગો વિશેનાં બીજા લખાણ વાંચતાં ર. વ. દેસાઈએ ઠગોમાં મુકેલી આદર્શોની ભાવના અને રાષ્ટ્રભાવના ભવ્ય કલ્પનાથી વધારે લાગતી નથી.
Friday, November 30, 2018
જોતિરાવ ફુલે : ગાંધીજી પહેલાંના 'મહાત્મા'
વાજબી કારણોસર રોષનો સ્થાયી ભાવ ધરાવતા ડૉ. આંબેડકરે ભલે કહ્યું હોય કે મહાત્માઓ ધૂળ ઉડાડતા આવે ને જાય, તેનાથી સમાજને કશો ફરક નથી પડતો. વાસ્તવમાં, ફરક તો પડે છે. શરત એટલી કે 'મહાત્મા'તરીકે ઓળખાયેલા માણસો બધી માનવીય મર્યાદાઓ સાથે સન્નિષ્ઠ-સત્યનિષ્ઠ-લોકનિંદાથી અલિપ્ત અને જીવ હોડમાં મૂકીને લોકકલ્યાણનું કામ કરનારા હોવા જોઈએ. એવા નામમાં ગાંધીજીની સાથે અને કાળક્રમની દૃષ્ટિએ તેમની પહેલાં જોતિરાવ ફુલેનું નામ લેવું પડે.
ગાંધીજી કરતાં બે પેઢી (૪૨ વર્ષ મોટા) અને ગુજરાતી પાઠ્યપુસ્તકોમાં ન આવતા ફુલેએ જે જુસ્સાથી સમાજસુધારાનું કામ કર્યું, તે પાઠ્યપુસ્તકોમાં આવતા બંગાળના-મહારાષ્ટ્રના બધા સુધારકો ઝાંખા પાડી દે એવું હતું. ટ્વિટરના સીઈઓ જૅક ડોર્સીને ૨૦૧૮માં ત્રણ શબ્દોનું એક પોસ્ટર હાથમાં પકડવાનું કાઠું પડી ગયું ને સોશ્યલ મિડીયામાં રાજ કરતી ટ્વિટર જેવી કંપનીએ નાકલીટી તાણવી પડી. તેનાથી અનેક ગણાં આકરાં નિવેદનો જ નહીં, સુધારાનાં નક્કર કામ જોતિરાવ ફુલેએ પોણા બે સદી પહેલાં કર્યાં હતાં--અને એ પણ રૂઢિચુસ્તોના ગઢ ગણાતા પૂનામાં.
ઘડીયાળના કાંટા ઊંધા ફેરવી રહેલા વર્તમાન સમયમાં જોતિબાની કઠણાઈ વિશિષ્ટ છેઃ જન્મે માળી સમાજના જોતિબા દલિતોને સમાનતા અપાવવા ઝઝૂમ્યા, એટલે સ્ત્રીશિક્ષણની પહેલથી માંડીને ધર્મના નામે ચાલતા પાખંડના વિરોધ જેવાં તેમનાં અનેક કામ વિસારે પાડી દેવાયાં. તેમની ઓળખ 'દલિતોના નેતા'તરીકે સીમિત કરી દેવામાં આવી. બાકી, ભારતમાં જેમ ગાંધીજીની સરખામણી ભાગ્યે જ બીજા કોઈની સાથે થઈ શકે, તેવું જોતિબા માટે પણ કહી શકાય. એ બંને પ્રત્યેના પ્રેમાદરને કારણે, તેમની વચ્ચેનાં મારીમચડીને નહીં, પણ સહજતાથી તરી આવતાં સામ્ય પણ નોંધવાનું મન થાય.
ગાંધીજી જેના માટે જીવનભર મથતા રહ્યા એ, તેમના જીવનનું કેન્દ્રબિંદુ એટલે સત્ય. ગાંધીજીના એક અભ્યાસી ટી. કે. મહાદેવને એટલે સુધી લખ્યું હતું કે અનેક વિષયો પરના ગાંધીવિચારને એકસૂત્રે પરોવનાર સત્ય છે. એ ન હોય તો ગાંધીજીના અનેકવિધ વિચાર માળામાંથી છૂટા પડીને વેરવિખેર થઈ ગયેલા મણકા જેવા લાગી શકે. જાહેર જીવનમાં અને પોતાના વર્તનમાં સત્યની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં જોતિબા(૧૧ એપ્રિલ, ૧૮૨૭-૨૮ નવેમ્બર,૧૮૯૦) ગાંધીજીના સિનિયર હતા. ગાંધીજી મોહન તરીકે ભાંખોડિયાં ભરતા હશે, ત્યારે જોતિબાએ આચરણમાં તો ખરું જ, પણ પોતાના લેટરહેડના મથાળે 'સત્યમેવ જયતે’નું સૂત્ર મૂક્યું હતું.
ભારતીય પ્રજાજનોની સાચી સ્થિતિ દર્શાવવા માટે ગાંધીજી બ્રિટનના શહેનશાહને મળવા પોતાના રાબેતા મુજબના પોશાકમાં ગયા, તેના ચારેક દાયકા પહેલાં જોતિબા ફુલે શાહી પરિવાર સમક્ષ ગામઠી પોશાકમાં રજૂ થયા હતા. માર્ચ, ૧૮૮૮માં ડ્યુક અને ડચેસ ઑફ કૉનોટ ભારતની મુલાકાતે આવ્યાં ત્યારે પૂનામાં તેમના માનમાં ભવ્ય મેળાવડો યોજાયો. તેમાં ભપકાદાર માહોલની વચ્ચે જોતિબા ગામઠી પોશાકમાં પહોંચ્યા, ત્યારે તેમને દરવાજે રોકવામાં આવ્યા. દરવાન સાથે રકઝક થઈ. પછી કોઈનું ધ્યાન પડતાં તેમને માનપૂર્વક અંદર લાવવામાં આવ્યા.
બીજા આમંત્રિતો અંગ્રેજભક્તિમાં મશગુલ હતા, ત્યારે જોતિબાએ ડ્યુકને સંબોધીને કહ્યું હતું, ‘અહીં બેઠેલાં લોકો રાણી વિક્ટોરિયાશાસિત ભારતના નાગરિકોના ખરા પ્રતિનિધિ નથી. ખરું ભારત ગામડાંમાં વસે છે, જ્યાં સેંકડો લોકો પાસે શરમ ઢાંકવા પૂરતાં પણ કપડાં નથી, ખાવા માટે અન્ન નથી, રહેવા માટે છાપરું નથી ને ગજવામાં ફૂટી કોડી નથી...આપનાં માતાજી રાણી વિક્ટોરિયાને કહેજો કે તેમની પ્રજા અત્યંત ગરીબીમાં જીવી રહી છે અને તેને શિક્ષણની બેહદ જરૂર છે.’ ‘ખરું ભારત ગામડાંમાં વસે છે’ એવું જોતિબાએ અંગ્રેજ શાસકોને કહ્યું હતું. ગાંધીજીના ભાગે એ જ વાત પોતાના દેશવાસીઓને સમજાવવાનું આવ્યું.
ગાંધીજી દક્ષિણ આફ્રિકામાં હતા ત્યારે મીર આલમ નામના એક પઠાણે અધકચરી સમજણ અને ઉશ્કેરાટમાં તેમની હત્યાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. પરંતુ સાચી સ્થિતિ સમજાતાં એ જ માણસ ગાંધીજીનો સાથી બન્યો. એક સભામાં ગાંધીજી પર હુમલો થવાની સંભાવના હતી, ત્યારે મીર આલમ ખુલ્લી સભામાં 'ગાંધીભાઈ'ના બચાવમાં ઊભો રહી ગયો. તેના થોડા દાયકા પહેલાં જોતિબાએ સત્યનારાયણની કથાના નામે ચાલતી પાખંડી પ્રવૃત્તિની ટીકા કરતું એક નાટક લખ્યું હતું. તેનાથી પૂનાના કેટલાક બ્રાહ્મણો એટલા ઉશ્કેરાયા કે તેમણે ગરીબ અને નીચલી ગણાતી જ્ઞાતિના બે જણને રૂપિયાની લાલચ આપીને જોતિબાની હત્યાનું કામ સોંપ્યું.
હત્યારાઓ મધરાતે જોતિબાના ઘરમાં દાખલ થયા, પણ ખખડાટ થતાં જોતિબાની આંખ ખુલી ગઈ. તેમણે નિર્ભયતાથી પૂછ્યું, એટલે હત્યારાઓએ કહ્યું કે એ લોકો તેમને મારવા આવ્યા છે ને બદલામાં તેમને રૂપિયા મળવાના છે. મારવા આવનારા નીચલી ગણાતી જ્ઞાતિના છે, એ જાણ્યા પછી જોતિબાએ સામેથી પોતાની ગરદન ઝુકાવી અને કહ્યું, ‘મારા મૃત્યુથી તમને ફાયદો થતો હોય તો મારું માથું હાજર છે.’ એ સાંભળીને બંને મારાઓ ખોડાઈ ગયા. પછી જોતિબાના પગમાં પડ્યા અને કહ્યું કે 'તમે હુકમ આપો. અમે કામ સોંપનારાને જ ખતમ કરી નાખીએ.’ ત્યારે જોતિબાએ આપેલો જવાબ પછીના દાયકાઓના ગાંધીજીની યાદ તાજી કરાવે એવો છે. તેમણે કહ્યું, ‘એ લોકો શું કરી રહ્યા છે એની તેમને ખબર નથી. ભગવાન તેમને લાંબું આયુષ્ય આપે. અત્યારની ઘટના વિશે એ લોકોને તમે કંઈ કહેશો નહીં.’
પત્નીને સાથે રાખવાની બાબતમાં જોતિબા ગાંધીજી કરતાં પણ બે ડગલાં આગળ રહ્યા. તેમણે પત્ની સાવિત્રીબાઈને ભણાવ્યાં, સમાજનો વિરોધ વેઠીને સ્ત્રીઓ તથા દલિતો માટેની નિશાળના કામમાં સાથે રાખ્યાં, એ માટે પિતાનું ઘર છોડવાનો વારો આવ્યો તો એ પણ વિના ખચકાટે છોડ્યું. કસ્તુરબાની જેમ (અને તેમના કરતાં વધારે સક્રિયતાથી) સાવિત્રીબાઈ આજીવન પતિનાં સહચરી બની રહ્યાં.
ગાંધીજી ધીમી ધારે અને રૂઢિચુસ્તો પર ઉગ્રતાપૂર્વક પ્રહાર કરવાને બદલે સમજાવટથી સુધારામાં માનતા હતા, જ્યારે જોતિબા લેખન અને વર્તન દ્વારા બ્રાહ્મણવાદી માનસિકતા પર સીધા અને આકરા પ્રહારો કરતા હતા. ડૉ. આંબેડકરની જેમ જોતિબાના મિત્રો-શુભેચ્છકોમાં રૂઢિચુસ્ત-ભેદભાવગ્રસ્ત માનસિકતાથી મુક્ત એવા બ્રાહ્મણો પણ હતા. ફુલે-આંબેડકરનો વિરોધ બધા બ્રાહ્મણો સામે નહીં, બ્રાહ્મણોની સર્વોપરિતામાં રાચતી ને બીજા લોકોને નીચા ગણતી માનસિકતા ધરાવનારા સામે હતો. એમ તો ગાંધીજીએ પોતાની પૂરેપૂરી ધાર્મિકતા જાહેર કર્યા પછી એકેય જાહેર કામમાં મુહુર્ત-ચોઘડિયાં જોવડાવ્યાં હોય કે વિધિવિધાન-કથાઆખ્યાન કરાવ્યાં હોય કે કોઈ પણ પ્રકારની અંધશ્રદ્ધાને પોષી હોય એવું જાણમાં નથી.
જોતિબાને કે આંબેડકરને ગાંધીજીની સામે મૂકીને છેદ ઉડાડવાને બદલે, તેમને સાથે મૂકીને ભેદભાવના વિરોધનો સરવાળો કે ગુણાકાર ન થઈ શકે?
Monday, November 19, 2018
ગાંધીજી : બે નવાં વિશિષ્ટ પુસ્તકોની આંખે
દેશમાં જ નહીં, દુનિયામાં પણ જેમના વિશે વરસોવરસ સતત લખાતું રહેતું હોય, એવાં કેટલાંક પાત્રોમાં ગાંધીજીનો સમાવેશ થાય. આદરભાવે કે ટીકાભાવે, સમજવા કે ઝાટકવા કે પછી સસ્તા વિવાદો પ્રેરીને ધંધો કરી લેવા માટે ગાંધીજી વિશે પુસ્તકો પર પુસ્તકો લખાયા જ કરે છે. એવા સંજોગોમાં સ્વાભાવિક સવાલ થાય કે હવે કોઈએ ગાંધીજી વિશે નવું શું લખવાનું હોય? અને એ પણ આખેઆખું જીવનચરિત્ર?
પરંતુ રામચંદ્ર ગુહા/Ramchandra Guhaએ લખેલું અને ગયા મહિને પ્રગટ થયેલું ગાંધીજીનું જીવનચરિત્ર જોયા પછી એ સવાલનો સુખદ આશ્ચર્ય ઉપજાવતો જવાબ મળે છે. ગુહાના કામથી પરિચિત લોકોને એવો જવાબ અપેક્ષિત પણ હોય. કારણ કે અગાઉ તે આઝાદી પછીના ભારતનો સળંગસૂત્ર ઇતિહાસ લગભગ ૮૦૦ પાનાંના દળદાર ગ્રંથ 'ઇન્ડિયા અાફ્ટર ગાંધી’માં લખી ચૂક્યા છે, તો દક્ષિણ આફ્રિકામાં ગાંધીજીનાં વર્ષો વિશે તેમણે 'ગાંધી બીફોર ઇન્ડિયા’ નામનું વિગતસમૃદ્ધ પુસ્તક લખ્યું છે. હિંદુત્વના સંકુચિત રાજકારણનો વિરોધ કરતાં કેટલાંક લખાણો ટાંકીને ગુહાને વિભાજનકારી પરિબળો ભેગા મૂકી દેનારાની અક્કલની દયા ખાવી રહી અને એવી અક્કલવાળાઓ તેમના નિર્ણયો આપણા પર ઠોકી બેસાડી શકે છે, તેના માટે ઘેરો શોક કરવો રહ્યો. બાકી, ગુહાને વિભાજનકારી બળો સાથે સાંકળવા ઉત્સાહી સ્વઘોષિત દેશપ્રેમીઓ રાજકારણ તો ઠીક, પર્યાવરણ કે ક્રિકેટ વિશેના ગુહાના લેખ વાંચે તો પણ તેમને ખ્યાલ આવે કે ગુહા કેવા પ્રખર છતાં સરળ બૌદ્ધિક છે અને એવા બૌદ્ધિકોની દેશને કેટલી જરૂર છે. ગુહાનું લેટેસ્ટ પુસ્તક ‘ગાંધીઃ ધ યર્સ ધૅટ ચેન્જ્ડ ધ વર્લ્ડ, ૧૯૧૪-૧૯૪૮’ એ હકીકતને ફરી એક વાર ઘુંટી આપે છે. લગભગ સવાસો પાનાંમાં પથરાયેલી સંદર્ભસૂચિઓ સહિત ૧૧૨૯ પાનાંનો આ દળદાર ગ્રંથ ગાંધીજીનાં જીવનચરિત્રોમાં જુદી ભાત પાડે છે.
હજુ ગયા મહિને જ જાણીતા ગાંધીઅભ્યાસી ત્રિદીપ સુહૃદે / Tridip Suhrud ગાંધીજીની આત્મકથાની સમીક્ષાત્મક આવૃત્તિ આપી. ગાંધીજીએ સ્થાપેલી પ્રકાશનસંસ્થા 'નવજીવન'દ્વારા પ્રગટ થયેલી એ આવૃત્તિમાં ઝીણી ઝીણી અનેક બાબતોના બહુ ઉપયોગી સંદર્ભો છે. જેમ કે, ગાંધીજીના લખાણમાં કોઈ પાત્રનો, ઘટનાનો, કાયદાનો કે સ્થળનો ઉલ્લેખ આવતો હોય તો હાંસિયામાં તેના વિશે ટૂંકમાં માહિતી આપેલી હોય. અસલમાં 'ગાંધીજીના અક્ષરદેહ'માં થયેલા આ કામમાં ત્રિદીપ સુહૃદે બીજા ઘણા ઉમેરા કરીને અંગ્રેજી તેમ જ ગુજરાતીમાં 'સત્યના પ્રયોગો'ની આવૃત્તિ તૈયાર કરી છે. હવે કોઈને આત્મકથા વાંચવી હોય તો આ જ આવૃત્તિ સૂચવવાનું મન થાય.
૧૯૨૦ના દાયકામાં પહેલી વાર બહાર પડેલી 'સત્યના પ્રયોગો'ની લગભગ એક સદી પછી રામચંદ્ર ગુહાએ આપેલા ગાંધીજીના ચરિત્ર વચ્ચે ગાળામાં ગાંધીસાહિત્યનો ભંડાર ખડકાયેલો છે. પરંતુ ગુહાએ લખેલા ચરિત્રમાં એવી ઘણી બાબતો છે, જે પહેલી વાર આવી હોય. તેમણે નોંધ્યા પ્રમાણે, ગાંધીજીના અંતેવાસી અને છેલ્લાં વર્ષોમાં તેમના સચિવ બનેલા પ્યારેલાલ (નાયર) પાસે એવી અઢળક સામગ્રી હતી, જે 'અક્ષરદેહ'ના સંપાદકો સુધી પહોંચી ન હતી. એ સિવાય દેશવિદેશના માહિતીખજાનામાંથી તથા સરકારી અહેવાલો-ખાનગી રીપોર્ટ અને અગાઉ કોઈને જોવા ન મળ્યા હોય તેવા પત્રવ્યવહારોમાંથી પણ ગુહા ઘણું નવું લઈ આવ્યા છે.
ગાંધીજીનાં ઘણાંખરાં ચરિત્રોમાં તેમના સચિવ મહાદેવ દેસાઈનો ઉલ્લેખ હોવા છતાં, ગુહાએ તેમનો મહિમા બરાબર ઉભારી આપ્યો છે. ગયા વર્ષે બૅંગ્લોરમાં ગુહાને મળવાનું થયું ત્યારે તેમણે ગાંધીચરિત્રનું કામ પૂરું કર્યું હતું. એ વખતે તેમણે યાદ કરેલી પુસ્તકની વિશેષ ઉપલબ્ધિઓમાં મહાદેવભાઈની ભૂમિકા અગ્રસ્થાને હતી. મહાદેવભાઈ સાથીદારો સાથેના સંપર્કસૂત્ર ઉપરાંત દેશવિદેશના અનેક પ્રવાહોથી પણ ગાંધીજીને માહિતગાર રાખતા હતા. ગુહાએ એટલી હદે કહ્યું હતું કે છેલ્લાં વર્ષોમાં મહાદેવભાઈની ખોટ ગાંધીજીને ખૂબ લાગી. પંડિત નહેરુ અને સરદાર વચ્ચેના સંબંધોમાં પણ મહાદેવભાઈ હોત તો ઘણો ફરક પાડી શક્યા હોત, એવું તેમનું માનવું હતું. એવી જ રીતે, છેલ્લાં વર્ષોમાં કોમી હિંસા પછી ગાંધીજીએ બ્રહ્મચર્યની કસોટી માટે વિવાદાસ્પદ પ્રયોગ કર્યો, તેની ઘણી અજાણી વિગતો ગુહાએ આપી છે. તેના વિશે થયેલા મસાલેદાર વિવાદો અને અટકળબાજીથી તે દૂર રહ્યા છે અને ગાંધીજી જે કરે તે બધું વાજબી ઠરાવવાનો ઉત્સાહ પણ તેમના લખાણમાં નથી. એ પ્રકરણનું મથાળું જ છેઃ ધ સ્ટ્રેન્જેસ્ટ અૅક્સપરીમૅન્ટ (સૌથી વિચિત્ર પ્રયોગ) ગાંધીજીની કેટલા નિકટના લોકોએ તેનો વિરોધ કર્યો અને ગાંધીજીએ એ બાબતે શું મનોમંથન અનુભવ્યું, એ પણ તેમણે નોંધ્યું છે.
પરંતુ ગાંધીજીના જીવનચરિત્રમાં ને તેમની સફળતાઓ-નિષ્ફળતાઓમાં મનુબહેનના પ્રયોગ કે સરલાદેવીવાળા પ્રેમપ્રકરણથી આગળ વધીને ઘણું જાણવાસમજવા જેવું છે, તે ગુહાલિખિત ચરિત્રમાંથી પસાર થતાં કોઈને પણ સમજાય. (અત્યારે તો એ અંગ્રેજીમાં છે, પણ આગળ જતાં ભારતીય ભાષાઓમાં આવી શકે છે-આવવું જોઈએ.) ગાંધી-આંબેડકરના વિવાદાસ્પદ સંબંધોને તેમણે નિરાંતે અને તબક્કાવાર આલેખ્યા છે.તે ઘણી જાણીતી ઘટનાઓની જાણીતી વિગતોમાં ગયા નથી. પણ તેની આસપાસની ઝીણીઝીણી વિગતો દ્વારા નકશીદાર શિલ્પ ઊભું કર્યું છે અને માહિતીના છૂટાછવાયા ટુકડા વચ્ચે સંબંધ જોડીને અટકળો કરવાની લાલચમાં પડ્યા નથી. (બાકી, જૉસેફ લેલીવૅલ્ડ જેવા ચરિત્રકારે છૂટીછવાયી માહિતીનું મનઘડંત વેલ્ડિંગ કરીને કેવો કેર વર્તાવ્યો હતો, એ બહુ જૂની વાત નથી.)
ગુહાના આગળ જણાવેલાં પુસ્તકોની જેમ, તેમના ગાંધીચરિત્રમાં પ્રકરણોનું આયોજન સરસ છે. આખું પુસ્તક મુખ્ય પાંચ ખંડમાં વહેંચાયેલું છે. દરેકમાં પ્રકરણો અને પ્રકરણોમાં વળી પેટાવિભાગ છે. એટલે વાંચનારને જરાય ભાર ન પડે, છતાં એટલી બધી વિગતો અને નવા દૃષ્ટિકોણ જાણવા મળે કે ઇતિહાસનું નહીં, કથાનું પુસ્તક વાંચતા હોઈએ એવું લાગે. ભારતમાં ગાંધીજીનાં શરૂઆતનાં વર્ષો આલેખતાં તેમણે નોંધ્યું છે કે એક તરફ ભારતબહાર તેમની નોંધ ગંભીરતાથી લેવાવા લાગી અને બીજી બાજુ, એ જ્યાં વકીલાતનું ભણ્યા હતા તે ઇનર ટૅમ્પલે તેમને ગેરલાયક ઠરાવીને તેમનું નામ પોતાના દફ્તરમાંથી કાઢી નાખ્યું. કારણ કે એ વખતે તેમને રાજદ્રોહની કલમ હેઠળ છ વર્ષની સજા થઈ હતી.
જ્ઞાતિવાદના મુદ્દે ગાંધીજીની હળહળતી ટીકા કરનાર અરુંધતિ રૉય તથા આંબેડકરની એવી જ ટીકા કરનાર અરુણ શૌરીને યાદ કરીને ગુહાએ ઉપસંહારમાં લખ્યું છે કે આ બંને જણ (રૉય-શૌરી) ઇતિહાસને હીરો અને વિલનની રીતે જુએ છે. વાસ્તવમાં તેમાં અનેક રંગછટાઓના તાણાવાણા હોય છે. વાચકોના સદભાગ્યે ગુહાએ ગાંધીજીને દેવતાઈ ચીતરવાના લોભમાં પડ્યા વિના, માણસ તરીકે તેમની વિશિષ્ટતા અને મહાનતા ઉભારી આપી છે. ગાધીજીની દોઢસોમી જન્મશતાબ્દિની આ ઉજવણી યાદગાર ગણવી રહી.
પરંતુ રામચંદ્ર ગુહા/Ramchandra Guhaએ લખેલું અને ગયા મહિને પ્રગટ થયેલું ગાંધીજીનું જીવનચરિત્ર જોયા પછી એ સવાલનો સુખદ આશ્ચર્ય ઉપજાવતો જવાબ મળે છે. ગુહાના કામથી પરિચિત લોકોને એવો જવાબ અપેક્ષિત પણ હોય. કારણ કે અગાઉ તે આઝાદી પછીના ભારતનો સળંગસૂત્ર ઇતિહાસ લગભગ ૮૦૦ પાનાંના દળદાર ગ્રંથ 'ઇન્ડિયા અાફ્ટર ગાંધી’માં લખી ચૂક્યા છે, તો દક્ષિણ આફ્રિકામાં ગાંધીજીનાં વર્ષો વિશે તેમણે 'ગાંધી બીફોર ઇન્ડિયા’ નામનું વિગતસમૃદ્ધ પુસ્તક લખ્યું છે. હિંદુત્વના સંકુચિત રાજકારણનો વિરોધ કરતાં કેટલાંક લખાણો ટાંકીને ગુહાને વિભાજનકારી પરિબળો ભેગા મૂકી દેનારાની અક્કલની દયા ખાવી રહી અને એવી અક્કલવાળાઓ તેમના નિર્ણયો આપણા પર ઠોકી બેસાડી શકે છે, તેના માટે ઘેરો શોક કરવો રહ્યો. બાકી, ગુહાને વિભાજનકારી બળો સાથે સાંકળવા ઉત્સાહી સ્વઘોષિત દેશપ્રેમીઓ રાજકારણ તો ઠીક, પર્યાવરણ કે ક્રિકેટ વિશેના ગુહાના લેખ વાંચે તો પણ તેમને ખ્યાલ આવે કે ગુહા કેવા પ્રખર છતાં સરળ બૌદ્ધિક છે અને એવા બૌદ્ધિકોની દેશને કેટલી જરૂર છે. ગુહાનું લેટેસ્ટ પુસ્તક ‘ગાંધીઃ ધ યર્સ ધૅટ ચેન્જ્ડ ધ વર્લ્ડ, ૧૯૧૪-૧૯૪૮’ એ હકીકતને ફરી એક વાર ઘુંટી આપે છે. લગભગ સવાસો પાનાંમાં પથરાયેલી સંદર્ભસૂચિઓ સહિત ૧૧૨૯ પાનાંનો આ દળદાર ગ્રંથ ગાંધીજીનાં જીવનચરિત્રોમાં જુદી ભાત પાડે છે.
હજુ ગયા મહિને જ જાણીતા ગાંધીઅભ્યાસી ત્રિદીપ સુહૃદે / Tridip Suhrud ગાંધીજીની આત્મકથાની સમીક્ષાત્મક આવૃત્તિ આપી. ગાંધીજીએ સ્થાપેલી પ્રકાશનસંસ્થા 'નવજીવન'દ્વારા પ્રગટ થયેલી એ આવૃત્તિમાં ઝીણી ઝીણી અનેક બાબતોના બહુ ઉપયોગી સંદર્ભો છે. જેમ કે, ગાંધીજીના લખાણમાં કોઈ પાત્રનો, ઘટનાનો, કાયદાનો કે સ્થળનો ઉલ્લેખ આવતો હોય તો હાંસિયામાં તેના વિશે ટૂંકમાં માહિતી આપેલી હોય. અસલમાં 'ગાંધીજીના અક્ષરદેહ'માં થયેલા આ કામમાં ત્રિદીપ સુહૃદે બીજા ઘણા ઉમેરા કરીને અંગ્રેજી તેમ જ ગુજરાતીમાં 'સત્યના પ્રયોગો'ની આવૃત્તિ તૈયાર કરી છે. હવે કોઈને આત્મકથા વાંચવી હોય તો આ જ આવૃત્તિ સૂચવવાનું મન થાય.
 |
| 'આત્મકથા'ની સમીક્ષિત આવૃત્તિનું એક પાનું |
ગાંધીજીનાં ઘણાંખરાં ચરિત્રોમાં તેમના સચિવ મહાદેવ દેસાઈનો ઉલ્લેખ હોવા છતાં, ગુહાએ તેમનો મહિમા બરાબર ઉભારી આપ્યો છે. ગયા વર્ષે બૅંગ્લોરમાં ગુહાને મળવાનું થયું ત્યારે તેમણે ગાંધીચરિત્રનું કામ પૂરું કર્યું હતું. એ વખતે તેમણે યાદ કરેલી પુસ્તકની વિશેષ ઉપલબ્ધિઓમાં મહાદેવભાઈની ભૂમિકા અગ્રસ્થાને હતી. મહાદેવભાઈ સાથીદારો સાથેના સંપર્કસૂત્ર ઉપરાંત દેશવિદેશના અનેક પ્રવાહોથી પણ ગાંધીજીને માહિતગાર રાખતા હતા. ગુહાએ એટલી હદે કહ્યું હતું કે છેલ્લાં વર્ષોમાં મહાદેવભાઈની ખોટ ગાંધીજીને ખૂબ લાગી. પંડિત નહેરુ અને સરદાર વચ્ચેના સંબંધોમાં પણ મહાદેવભાઈ હોત તો ઘણો ફરક પાડી શક્યા હોત, એવું તેમનું માનવું હતું. એવી જ રીતે, છેલ્લાં વર્ષોમાં કોમી હિંસા પછી ગાંધીજીએ બ્રહ્મચર્યની કસોટી માટે વિવાદાસ્પદ પ્રયોગ કર્યો, તેની ઘણી અજાણી વિગતો ગુહાએ આપી છે. તેના વિશે થયેલા મસાલેદાર વિવાદો અને અટકળબાજીથી તે દૂર રહ્યા છે અને ગાંધીજી જે કરે તે બધું વાજબી ઠરાવવાનો ઉત્સાહ પણ તેમના લખાણમાં નથી. એ પ્રકરણનું મથાળું જ છેઃ ધ સ્ટ્રેન્જેસ્ટ અૅક્સપરીમૅન્ટ (સૌથી વિચિત્ર પ્રયોગ) ગાંધીજીની કેટલા નિકટના લોકોએ તેનો વિરોધ કર્યો અને ગાંધીજીએ એ બાબતે શું મનોમંથન અનુભવ્યું, એ પણ તેમણે નોંધ્યું છે.
પરંતુ ગાંધીજીના જીવનચરિત્રમાં ને તેમની સફળતાઓ-નિષ્ફળતાઓમાં મનુબહેનના પ્રયોગ કે સરલાદેવીવાળા પ્રેમપ્રકરણથી આગળ વધીને ઘણું જાણવાસમજવા જેવું છે, તે ગુહાલિખિત ચરિત્રમાંથી પસાર થતાં કોઈને પણ સમજાય. (અત્યારે તો એ અંગ્રેજીમાં છે, પણ આગળ જતાં ભારતીય ભાષાઓમાં આવી શકે છે-આવવું જોઈએ.) ગાંધી-આંબેડકરના વિવાદાસ્પદ સંબંધોને તેમણે નિરાંતે અને તબક્કાવાર આલેખ્યા છે.તે ઘણી જાણીતી ઘટનાઓની જાણીતી વિગતોમાં ગયા નથી. પણ તેની આસપાસની ઝીણીઝીણી વિગતો દ્વારા નકશીદાર શિલ્પ ઊભું કર્યું છે અને માહિતીના છૂટાછવાયા ટુકડા વચ્ચે સંબંધ જોડીને અટકળો કરવાની લાલચમાં પડ્યા નથી. (બાકી, જૉસેફ લેલીવૅલ્ડ જેવા ચરિત્રકારે છૂટીછવાયી માહિતીનું મનઘડંત વેલ્ડિંગ કરીને કેવો કેર વર્તાવ્યો હતો, એ બહુ જૂની વાત નથી.)
ગુહાના આગળ જણાવેલાં પુસ્તકોની જેમ, તેમના ગાંધીચરિત્રમાં પ્રકરણોનું આયોજન સરસ છે. આખું પુસ્તક મુખ્ય પાંચ ખંડમાં વહેંચાયેલું છે. દરેકમાં પ્રકરણો અને પ્રકરણોમાં વળી પેટાવિભાગ છે. એટલે વાંચનારને જરાય ભાર ન પડે, છતાં એટલી બધી વિગતો અને નવા દૃષ્ટિકોણ જાણવા મળે કે ઇતિહાસનું નહીં, કથાનું પુસ્તક વાંચતા હોઈએ એવું લાગે. ભારતમાં ગાંધીજીનાં શરૂઆતનાં વર્ષો આલેખતાં તેમણે નોંધ્યું છે કે એક તરફ ભારતબહાર તેમની નોંધ ગંભીરતાથી લેવાવા લાગી અને બીજી બાજુ, એ જ્યાં વકીલાતનું ભણ્યા હતા તે ઇનર ટૅમ્પલે તેમને ગેરલાયક ઠરાવીને તેમનું નામ પોતાના દફ્તરમાંથી કાઢી નાખ્યું. કારણ કે એ વખતે તેમને રાજદ્રોહની કલમ હેઠળ છ વર્ષની સજા થઈ હતી.
Subscribe to:
Posts (Atom)
