gujarati world

આ તે કંઈ જીવન છે? ચોમેર જ્યાં જુઓ ત્યાં અવ્યવસ્થાના, લાઇનોના અને મોતના જ સમાચાર. આપણે આવું કશું કરાવ્યું ન હોય છતાં આ બધું થાય ત્યારે સમજાય છે કે આપણાથી મોટી પણ કોઈ શક્તિ હશે. ‘લોકશક્તિ’ તો, મને કોઈએ કહેલું કે ટ્રેનનું નામ છે. એટલે બીજી કોઈ શક્તિ હોવી જોઈએ.

કોરોનાએ જબરી કસોટી કરી લીધી. ના, આ તો ખાનગી ડાયરી છે. એટલે લોકોને પડેલી હાડમારીની વાત નથી કરતો. પણ ક્યાંય બહાર જવાય નહીં. લોકોને મોં તો આમ પણ ક્યાં બતાવતા હતા? પણ આડા દિવસે લોકો ચલાવી લેતા હતા. અને પાંચ વર્ષે વોટ તો સાહેબના નામે જ માગવાના હતા. રૂપિયાની આત્મનિર્ભરતા પણ આવી ગઈ હોય. હવે તકલીફ એ થઈ છે કે બહાર નીકળીને જાહેરમાં દેખાઈ ન જવાય તેનું ધ્યાન રાખવું પડે છે.

મારું સોશિયલ મિડીયા સંભાળનારો છોકરો કહેતો હતો કે લોકો બહુ ગુસ્સામાં છે. જોકે તેણે એમ પણ કહ્યું કે આવા વાતાવરણમાં પણ આપણો બચાવ કરનારા લોકો નીકળી આવે છે. એટલું જ નહીં, એ લોકો આપણો એવી રીતે બચાવ કરે છે કે આપણે પણ નવાઈ પામી જઈએ. એણે મને કેટલાંક લખાણ દેખાડ્યાં. તે જોઈને મને યાદ આવ્યું. બી.એ.માં ભણતો હતો ત્યારે એક સાહેબ ભક્તિયુગની કવિતાઓ ભણાવતા હતા. મને થાય છે કે એક વાર કોરોના પતી જાય ને બધાનાં મગજ ઠેકાણે આવી જાય, પછી સાહિત્યના પાઠ્યપુસ્તકમાં અત્યારના ભક્તિયુગનાં લખાણ મુકવાં જોઈશે, જેથી નવી પેઢી વંઠી જઈને સ્વતંત્ર રીતે વિચાર કરવાને બદલે આપણા દેશની ભક્તિની પરંપરાના રસ્તે ચાલે.

હું તો આવી બધી બાબતોમાં બહુ એડવાન્સ ચાલુ છું. સાહેબમાંથી પ્રેરણા લેવી પડે કે નહીં? હજુ તો મારે બહુ આગળ જવાનું છે. એટલે મેં એક વીસી જોડેથી નંબર લઈને એક પ્રોફેસરને ફોન કર્યો. એ તો મારી વાત સાંભળીને રાજી થઈ ગયો. કહે, કેમ નહીં, સાહેબ? આપણે અભ્યાસક્રમમાં તેને ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અને સમાજજીવનમાં અનુઆધુનિક ભક્તિયુગ’ એવા વિષય તરીકે દાખલ કરી દઈશું. પછી કહે, ‘સાહેબ, આ વિષય પર હું આજથી જ ચોપડી લખવાની શરૂઆત કરી દઉં છું. આ વિષય જાહેર થશે ત્યારે બજારમાં ફક્ત મારી એકલાની જ ચોપડી હશે. તમે જો એને ટેક્સ્ટ બુક તરીકે કરાવી આપો તો...’

હું સમજી ગયો. કહ્યું, ‘માસ્તર, ચિંતા ના કર. ટેક્સ્ટ બુક તારી ને ગાઇડેય તારી, બસ?’ બિચારો ખુશ ખુશ થઈ ગયો. કેટલા બધા આશીર્વાદ આપ્યા—અને લોકો કહે છે, અમે ખોવાઈ ગયા છીએ. કામ નથી કરતા. તેમને કોણ સમજાવે કે બધાં કામ માટે દેખાવું જરૂરી નથી.
***
રોજ દહાડો ઉગે ને કંઈક નવું સળગતું લાકડું આવે છે. આ કોરોનાએ તો જિંદગી ઝેર કરી દીધી છે. ના, ઘરમાં કોઈને ઓક્સિજનની તંગી નથી નડી કે દવાખાને-દવાખાને ફરવું નથી પડ્યું. પણ હવે કહે છે કે રાજકીય રેલી નહીં કાઢવાની. ચૂંટણી સરઘસ નહીં કાઢવાના. સભા નહીં ભરવાની. આ તે કોરોના છે કે આચારસંહિતા? અરે, આચારસંહિતાનો તો હવે આચાર બનાવીને ભાખરી જોડે ખાઈ ગયા,પણ કોરોનાનું શું કરવું? સભા-સરઘસ-રેલી-યાત્રા ના કાઢીએ, તો જનતાની સેવા કેવી રીતે કરવી? લોકસંપર્કનું એ એક તો માધ્યમ રહ્યું હતું. તે પણ છીનવાઈ જાય તો આપણી લોકશાહી શી રીતે ધબકતી રહેશે?

હું જરા લાગણીમાં તણાઈ ગયો. મારે આટલા સ્વાર્થી ન બનવું જોઈએ. એમ તો સાહેબ પણ બિચારા કેટલા બધા મહિનાથી પરદેશ નથી ગયા વિશ્વગુરુના રોલ માટે તેમણે દાઢી વધારી હશે, પણ એ તો શરૂ થતાં પહેલાં જ ઘાંચમાં પડ્યું. માણસને કેટલું વીતતું હશે? એની સામે મારા દુઃખની શી વિસાત? કમ સે કમ, મને એ વાતનું તો અભિમાન છે કે ચાલુ કોરોનાએ બંગાળની રેલીઓમાં ભીડની હાજરીના વિક્રમો તૂટ્યા. કોરોનાના વિક્રમની ચિંતા શા માટે કરવી? એ તો આમ પણ કુદરતી આફતમાં જ ગણાય છે.

સ્વામી વિવેકાનંદે કહ્યું છે (આવું મને એક ચેનલવાળાએ કહેલું) કે માણસની ખરી કસોટી મુશ્કેલીના સમયમાં થાય છે. મને જોકે એવું થયું કે આવું તો હું પણ કહી શકું. એમાં શી મોટી વાત છે? પણ સવાલ કસોટીનો છે અને હું જ નહીં, મારા બીજા સાથીદારો પણ કસોટી આપવા તૈયાર છીએ, બલકે આપી જ રહ્યા છીએ. લોકોને એવું લાગે છે કે અમે આ કસોટીમાં ઊંધા પડી જઈશું. એમને ક્યાં ખબર છે કે આવા સમયમાં કસોટીઓનું દબાણ કામચલાઉ હોય છે. એટલો સમય હેમખેમ નીકળી જાય તો પછી માસ પ્રમોશનની ગોઠવણ હાથવગી રાખેલી જ હોય છે. લોકો એટલું બધું અને એટલી ઝડપથી ભૂલી જાય છે કે તે અમને માસ પ્રમોશનવાળાને ડિસ્ટિંક્શનવાળા માની લે છે. કોરોના તો મટી જશે, પણ રાહત એ વાતની છે કે લોકોની ખરાબ યાદશક્તિ ટકી રહેવાની છે.

ગમે તે કહો, આખરે છે તો લોકશાહી. લોકો છે, તેમની ખરાબ યાદશક્તિ છે, તેમનાં સંકુચિત સમીકરણો છે...આ બધું છે તો અમે છીએ ને અમે છીએ તો લોકશાહી છે. જય હિંદ.

કોરોનાની વણસેલી પરિસ્થિતિને જોતાં સાહેબ અને અધિકારીઓ વચ્ચે મિટિંગ યોજાઈ છે. એક પછી એક માસ્કધારીઓ આવે છે અને લાંબા ટેબલની ફરતે ગોઠવાય છે.

અધિકારી ૧ (પ્યૂનને): ભાઈ, એસી વધાર જરા. પરસેવો છૂટી ગયો છે. 

પ્યૂન: સાહેબ, એસી વધારે જ છે. ક્યારનું ઠંડું કરી રાખ્યું છે. પણ તમને લોકોના ગુસ્સાને લીધે કદાચ...

(અધિકારી ડોળા કાઢે છે. એટલે પ્યૂન બોલતો અટકી જાય છે.)

અધિકારી ૨: આવા વખતે માસ્ક કેટલા સારા પડે, નહીં? 

અધિકારી ૩: હાસ્તો, ઇન્ફેક્શનની ચિંતા નહીં

અધિકારી ૨: ને ઓળખાઈ જવાની પણ. 

(સાહેબની પધરામણી થાય છે. સાહેબ પણ પરસેવો લૂછે છે. અધિકારી ૧ પ્યૂન સામે જુએ છે. પ્યૂન નીચું જોઈ જાય છે.)

સાહેબ: તમે લોકો શું કરો છો? આ બધું શું છે?

ખૂણામાંથી અવાજ: આ સવાલ પહેલાં તમારે તમારી જાતને પૂછવો જોઈએ એવું નથી લાગતું?

(સાહેબ ચમકીને અવાજ તરફ જુએ છે, પણ કંઈ દેખાતું નથી.)

સાહેબ (અધિકારી ૧ને) : તમે હમણાં કંઈ સાંભળ્યું?

અધિકારી ૧: તમે સાંભળ્યું, સાહેબ?

સાહેબ: ના.

અધિકારી ૧: બસ તો પછી, સાહેબ. તમે જે ન સાંભળી શકો, એ મેં શી રીતે સાંભળ્યું હોય? મારાથી સંભળાય જ શી રીતે? હું તો રાજ્યનો એટલે કે પક્ષનો એટલે કે આપનો...

ખૂણામાંથી અવાજ: ટૂંકમાં રાજ્યના લોકો સિવાય બધાનો...

(સાહેબ અવાજને અવગણીને ખોંખારો ખાય છે અને કપાળેથી પરસેવો લૂછીને ફરી શરૂ કરે છે. આ વખતે પ્યૂન મૂછમાં હસતો પાણી લાવવાના બહાને બહાર જતો રહે છે)

સાહેબ: તમને ખબર છે, આવું ને આવું ચાલશે તો શું થશે?

અધિકારી ૪: હા, સાહેબ. આપણે ચૂંટણી હારી જઈશું.

અધિકારી ૫: અહીં લોકોના જીવ જાય છે, સ્મશાનમાં ભઠ્ઠીઓ ને લાકડાં ખૂટી પડ્યાં છે ને તમને ચૂંટણીની પડી છે?

ખૂણામાંનો અવાજ: કોણે બોલવાના ડાયલોગ કોણ બોલે છે....

(સાહેબના હાવભાવ પરથી જણાય છે કે તેમણે અવાજ સાંભળ્યો તો છે. પણ તે અકળામણથી અવગણે છે.)

સાહેબ (અધિકારી ૪ને): પરિસ્થિતિ આટલી ગંભીર છે—વાત ચૂંટણીમાં ખરાબ અસર પડવા સુધી આવી ગઈ છે અને તમે લોકો કંઈ કરતા નથી? તમને સમજાતું નથી કે દેશના ભવિષ્યનો સવાલ છે? 

અધિકારી ૪: એવું નથી સાહેબ, અમે થાય એટલું બધું કરીએ છીએ. (એમ કહીને આખા રાજ્યમાં આટલા બેડ છે, આટલો ઓક્સિજન છે, આટલી રેમડેસિવિર છે એવા આંકડા બોલવાના ચાલુ કરે છે.)

સાહેબ : તમે લોકો મને મૂરખ સમજો છો? આ તો કાલે આપણી જાહેરખબરમાં છાપવાના આંકડા છે. 

અધિકારી ૧ : સૉરી સાહેબ. ભૂલથી બીજું કાગળ આવી ગયું હતું. અમારો ઇરાદો તમને ગેરરસ્તે દોરવાનો કે તમારા સવાલનો ઉડાઉ જવાબ ન હતો. રીઅલી સૉરી.

સાહેબ: ઇટ્સ ઑલ રાઇટ. આગળ વધો. બોલો. તમે શું કર્યું?

અધિકારી ૧ : સાહેબ, પેલું રેમડેસિવિરનાં ઇન્જેક્શનવાળું થયું હતું ને? 

સાહેબ (સહેજ ચિઢાઈને) : હા, તે એનું શું છે? એવાં સળગતાં લાકડાં શું કરવા યાદ કરાવો છો?

અધિકારી ૧ : ના સાહેબ. એ જ કહેવા માટે કે એ સળગતું લાકડું કેવું એક જ દિવસમાં ઓલવી નાખ્યું? પછી એના વિશે કોઈએ કંઈ લખ્યું?

સાહેબ: ઠીક છે. પણ આ તો ડૅમેજ કન્ટ્રોલ થયો. પૉઝિટિવ કામ શું કર્યું?

અધિકારી ૨ : હોય સાહેબ? સૂચના મુજબ સોશિયલ મિડીયા પર કેટલા બધા લોકોને પૉઝિટિવ લખવા અને પૉઝિટિવિટી ફેલાવવા લગાડી દીધા છે. બીજા કેટલાકને એવું સોંપી દીધું છે કે તમે મહારાષ્ટ્ર અને બંગાળની, રેલી સિવાયની, વાતો લાવતા રહો. ત્રીજો વર્ગ ‘દેશે તમારા માટે શું કર્યું એ નહીં, તમે દેશ માટે શું કર્યું એ કહો.’—એવું બધું લખીને રોષે ભરાયેલા લોકોને શરમમાં નાખવા કોશિશ કરે છે. તમે કહેતા હો તો ટીકાકારો પર યુએપીએ કે રાજદ્રોહ...?

સાહેબ (પ્રસન્નતા માંડમાંડ ખાળીને) : હમણાં એ રહેવા દો. પછી જોઈશું. અત્યારે આપણે મુખ્ય કામમાં ધ્યાન આપો. 

ખૂણાનો અવાજ: મુખ્ય કામ એટલે મેટ્રો કે કોઈ નવું વિશ્વનું વધુ મોટામાં મોટું સ્ટેડિયમ કે સ્ટેચ્યુ ઑફ કૅલેમિટી કે એવું કંઈ? 

સાહેબ (ગિન્નાઈને, અધિકારી ૧ને) : સૌથી પહેલાં તો, આવતી વખતથી તમે મિટિંગનું સ્થળ બદલી નાખજો. અને બીજો મિટિંગ હૉલ ન હોય તો તે બંધાવી દેજો. આ જગ્યામાં કંઈક લાગે છે. ભૂત-પ્રેત-આત્મા...તમે માનો છો એવું કંઈ?

અધિકારી ૧ : બિલકુલ નહીં સાહેબ. હું તો આત્મામાં કે આત્માના અવાજમાં—કશાયમાં નથી માનતો. 

સાહેબ: વેરી ગુડ. દેશ આવી રીતે વિજ્ઞાનના રસ્તે ચાલશે તો જ આગળ આવશે. 

અધિકારી ૧ : પણ અગાઉના અધિકારી કહેતા હતા કે આ રૂમમાં ઘણાને આત્માનો ખોવાયેલો અવાજ સંભળાય છે.

સાહેબ: છોડો એ વાત. આપણે એટલું કરી દો કે જિલ્લે જિલ્લે, તાલુકે તાલુકે, ગામડે ગામડે આપણા કાર્યકરો નીમી દો. 

અધિકારી ૧ : એ લોકોને કોરોના-મૅનેજમૅન્ટ ફાવશે?

સાહેબ : એની કોણ વાત કરે છે? એ લોકો સ્થાનિક લોકોનો ગુસ્સો ઉતરે, એટલે તેમને ફરી આપણી બાજુ વાળી લેશે. એક વાર આવતી ચૂંટણી આપણે જીતી જઈએ તો કોરોના-ફોરોનાને તો જોઈ લઈશું. 

(ગુજરાતમિત્ર, રવિવારની પૂર્તિ, ૨૫-૪-૨૧. લખ્યા તા. ૨૧-૪-૨૧)

વર્તમાન મહામારીમાં સરકારની ફરજનાં મુખ્યત્વે આટલાં ક્ષેત્રો ગણાય.

૧) આગોતરું આયોજન અને તૈયારી કરવાં. 

૨) આવી મહામારી સંપૂર્ણપણે ટળી ન હોય ત્યાં સુધી નિષ્ણાતોને સાથે રાખવા, તેમની સલાહ સાંભળવી અને રાજકીય અનુકૂળતા પ્રમાણે નહીં, લોકોના હિતમાં જરૂરી હોય તે બધાનો અમલ કરવો. 

૩) વાઇરસ ફરી ત્રાટકે ત્યારે તેનો ફેલાવો ઘટાડવાના પ્રયાસ કરવા. 

૪) મેળાવડા ટાળવા-નિયમો પાળવા-ધાર્મિક લાગણીઓ પંપાળવાની લાલચ ટાળવી-ચૂંટણીઓ પાછી ઠેલવી. 

૫) ટેસ્ટિંગ માટેની શક્ય એટલી વધુ સુવિધા અને ક્ષમતા ઊભાં કરવાં. 

૬) લોકોને સાચી માહિતી અને સાચું માર્ગદર્શન મળી રહે તે માટેનાં ઠેકઠેકાણે કેન્દ્રો, હેલ્પલાઇન, સોશિયલ મિડીયા કે બીજી  ટૅક્નોલોજીની મદદથી સંવાદ સાધવો. 

૭) સરકારે હાથ ઊંચા નથી કરી દીધા, પણ તે લોકોની સાથે છે—અને કેવળ પ્રસિદ્ધિ મેળવવા કે પોતે કેવાં મહાન પગલાં લીધાં તેના દાવા કરવા માટે નહીં, લોકોને વાસ્તવિક રીતે મદદરૂપ થવા માટે—તેનો અહેસાસ કરાવવો.

૮) બીમારોને યોગ્ય સારવાર મળી રહે તે માટેની અસરકારક વ્યવસ્થા ગોઠવવી. 

૯) જરૂરી દવાઓ, ઑક્સિજન અને મૅડિકલ સાધનોની અછત ન સર્જાય અને તે દર્દીઓને મળી રહે તે જોવું. મોટાં શહેરોમાં તે લેવા માટે બહુ દૂર દૂર સુધી ન જવું પડે તેવું ગોઠવવું.

૧૦) તેનાં કાળાં બજાર ન થાય તે જોવું અને શક્ય હોય તો દર્દીને તે રાહત ભાવે આપવા પ્રયત્ન કરવો.

૧૧) આટલી મોટી આફતમાં પહોંચી વળવા માટે શક્ય એટલી સંસ્થાઓ-સંગઠનો-લોકોને જોતરવા પ્રયાસ કરવો. એ માટે પોતાનો અહંકાર બાજુ પર મુકવો અને વિચારધારાના વિરોધી હોય તેમની પણ મદદ માગવી.

૧૨) જૂઠાણાં ફેલાવવાં નહીં. ગૌરવ લેવાના અને પ્રસિદ્ધિ ખાટવાના ઉધામા થોડા સમય માટે બંધ કરવા.  દરેક બાબતને વડાપ્રધાન-મુખ્ય મંત્રીના જયજયકારમાં ઝબકોળીને રજૂ કરવી નહીં.
***

આ યાદી હજુ ઘણી લંબાઈ શકે. તેમાં પેટામુદ્દા ઉમેરી શકાય. પરંતુ સરકારની કામગીરીના વ્યાપનો અંદાજ આપવા માટે આટલું પૂરતું છે. 

કોઈ પણ સરકાર આટલું કરે ત્યાં સુધી એ કશી ધાડ નથી મારતી. આ બધું તેની ફરજમાં આવે છે. સરકાર પ્રત્યે ભક્તિભાવ ન હોય એવી કોઈ પણ વ્યક્તિને સમજાઈ જશે કે ઉપરની લગભગ તમામ બાબતોમાં ગુજરાત સરકાર નિષ્ફળ રહી છે. 

ફક્ત બે જ ઉદાહરણઃ એક મહિના પછી પણ હજુ રેમડેસિવિરનાં ઇન્જેક્શન સહેલાઈથી મળતાં થયાં નથી અને હજુ પણ ઑક્સિજનના અભાવે લોકો મૃત્યુ પામે છે. 

***

સરકારી તંત્રમાં થયેલો વ્યક્તિગત સારો અનુભવ કોઈ શૅર કરે કે તે બાબતનો આનંદ કરે, તે સરકારની ભક્તિ નથી. પરંતુ એ વ્યક્તિ પોતાના અનુભવનું સામાન્યીકરણ કરીને, સરકારની એકંદર કામગીરીને બિરદાવવા બેસી જાય ત્યારે તે ભક્તિ બની જાય છે. કારણ કે, તેમાં બીજા અસંખ્ય લોકોની પીડા-વેદના-સ્વજનમૃત્યુની કારમી વાસ્તવિકતાનો ઇન્કાર કે અસ્વીકાર થાય છે.  

ઉપરની યાદીમાંથી સરકાર કશુંક, થોડુંઘણું કરે કે તરત તેનાં ગીતડાં ગાવા બેસી જવું કે પછી સરકારનું ઉપરાણું તાણીને ‘ઓચિંતી આફત આવે તો સરકાર પણ બિચારી શું કરે’—એમ કહેવું, એ ભક્તિનો પોઝિટિવ ટેસ્ટ છે. સરકારની મુશ્કેલી સમજવા માટે પારાવાર ઉત્સુક અને સરકારના ટીકાકારોને ઉપદેશ આપવા તલપાપડ લોકો પોતાની જાતને 'તટસ્થ', 'પોઝિટિવ', ‘બંને બાજુનું જોનાર’ કે બીજું જે ગણતા હોય તે, પણ સાદા શબ્દોમાં તે ભક્તિમાર્ગી ગણાય. સામાન્ય રીતે આ માર્ગે કોઈ ભૂલથી ચઢતું નથી. છતાં, જેને એવું લાગતું હોય કે ભૂલથી કુંડાળામાં પગ પડી ગયો, તેમના માટે પાછા ફરવાનો સહેલો રસ્તો છેઃ સરકારની ટીકાને બદલે નાગરિકોની મુશ્કેલીઓ અંગે વધુ જીવ બાળવો-વધુ દુઃખી થવું.

જે ભક્તો કહેતા હોય કે 'અણધારી આફત આવી પડી, તેમાં સરકાર શું કરે' અને 'આવી તો કોઈને કલ્પના પણ નહીં' તેમને અહીં આપેલી લિન્ક અથવા ગુગલ પર શોધીને એ પ્રકારની બીજી લિન્ક આપવી. તેમાં ચોખ્ખું લખ્યું છે કે  નવેમ્બર 2020માં સંસદીય સમિતિએ કેવી ચિંતા કરી હતી અને  ઑક્સિજનના ઉત્પાદન અંગે પણ કેવી ભલામણ કરી હતી. શોધતાં આવા બીજા પણ ઘણા પુરાવા મળશે.

https://www.newindianexpress.com/nation/2021/apr/24/covid-19-parliamentary-panel-asked-govt-in-november-last-to-augment-oxygen-production-cap-price-2294406.html 

ઑક્સિજનના ઉત્પાદન અંગેની તૈયારીમાં સરકારી ગેરવહીવટ કેવો હતો તેનો ખ્યાલ આપતી આ લિન્ક પણ સાથે આપી શકાય.

https://www.barandbench.com/columns/10-things-to-know-about-oxygen-regulation-in-india

***

વાઇરસનો ચેપ આટલો વકર્યો તેના માટે લોકોની બેદરકારી બેશક એક મોટું પરિબળ છે. સાથોસાથ, સ્થાનિક સ્વરાજની ચૂંટણીથી માંડીને નેતાઓની ફાંકાફોજદારી સુધી સરકાર પક્ષે લોકોને કયો સંદેશો આપ્યો છે? વડપ્રધાન લાખ-લાખ માણસની રેલીઓ કાઢતા હોય, રાજ્યના પક્ષપ્રમુખ માસ્ક વગર દાદા થઈને ફરતા હોય...

તેમ છતાં, બે ખોટાનો સામસામો છેદ નથી ઉડાડી શકાતો. લોકોની ભૂલ છે તે છે જ. પરંતુ તે વાઇરસનો ચેપ ફેલાવાના તબક્કા સુધી. (ઉપરની યાદીમાં તબક્કો ૩ અને ૪)  એ સિવાયના બધા જ તબક્કામાં લોકો નથી આવતા. એટલે, જવાબદારીનો આળિયોગાળિયો લોકોના માથે નાખીને સરકારને બેકસૂર ઠરાવવાની અથવા સરકારનો દોષ ઓછો કરવાની ભરમાવું નહીં. 

**

આ ઉપરાંત બીજા બે જવાબદારો છેઃ અફસરશાહી  અને નફાખોરો-કાળાં બજારિયા-કૌભાંડીઓ-સંઘરાખોરો. બીજો વર્ગ મહદ્ અંશે સામજિક દૂષણ છે. તેમાં કોઈ સત્તાધીશની સામેલગીરી ન હોય તો તે સરકારનો દોષ નથી. 

બાકી રહી અફસરશાહી. કોરોના જેવી પરિસ્થિતિમાં અફસરો શું કરી શકે? સરકારને ઢંઢોળી શકે, આગોતરું આયોજન કરી શકે, તેને અણગમતી વાસ્તવિકતા બતાવી શકે, તેનો મુકાબલો કરવાનું આયોજન રજૂ કરી શકે, તેમાં આવતી અડચણોના પોતાની આવડતથી ઉકેલ કાઢી શકે, આયોજનને અમલી બનાવવામાં સક્રિય ભૂમિકા ભજવી શકે. આઇ.એ.એસ. થયેલા લોકોની આવડત ધ્યાનમાં રાખતાં, તેમની પાસેથી આટલી અપેક્ષા રાખવાનું જરાય વધુ પડતું નથી.

તેમણે કમ સે કમ શું ન કરવું જોઈએ? સરકારને છાવરવી ન જોઈએ, તેના વતી જૂઠું ન બોલવું જોઈએ, તેના ઇમેજ મૅનેજમૅન્ટ અને હેડલાઇન મૅનેજમૅન્ટની લોકવિરોધી કામગીરી કરવી ન જોઈએ. ભ્રષ્ટાચાર વગેરે મુદ્દા અહીં લખવાની જરૂર નથી. એ તો કાયમી છે.

બીજા વેવના ખતરનાક સ્વરૂપના એક મહિના પછી પણ જે ભયંકર સ્થિતિ છે, તે ધ્યાનમાં રાખતાં કરવા જેવાં કામમાંથી બહુ ઓછાં થઈ શક્યાં હશે, એવું સહેજે માની શકાય. અફસરોનાં સારાં કામનો જશ સરકાર લે છે-તે પોતાની દેખરેખ-સૂચના-આગેવાની તળે થયેલાં ગણાવે છે. માટે જે કંઈ ન થયું તેની નિષ્ફળતાનો અપજશ પણ સરકારનો જ ગણાય. 

મોટા ભાગના અફસરો નેતાઓની મરજીથી ઉપરવટ જઈને કંઈ કરતા નથી અથવા કરી શકતા નથી. એટલા માટે પણ અફસરશાહીના અપજશની સંપૂર્ણ જવાબદારી સરકારની ગણાય. એને બદલે સરકાર 'સિસ્ટમ' કહેતાં અફસરશાહીના માથે દોષનો ટોપલો ઢોળીને પોતે સાફ છટકી જવાની ફિરાકમાં રહે છે.
***

જાહેર-ખાનગી, સેવાભાવી-વ્યાવસાયિક, એમ હોસ્પિટલના તમામ પ્રકારના સ્ટાફથી માંડીને સ્વૈચ્છિક પ્રયત્નો દ્વારા દર્દીઓને મદદરૂપ થનારા તબીબી કર્મીઓ પોતપોતાની આવડત અને મર્યાદા પ્રમાણે કામ કરતા રહ્યા છે. બધાં માણસ સરખાં ન હોય—અને ખાસ કરીને આવા સંજોગોમાં ભલભલાની કસોટી થઈ જાય. તેમ છતાં જે કંઈ થઈ શક્યું તેમાં તબીબી સેવાકર્મીઓની કામગીરીનો મોટો ફાળો છે. આવા કપરા સંજોગોમાં કામ કરનારાં સૌ કોઈ તબીબી કર્મીઓને સલામ.

(૧) ઇવીએમ હેક થઈ શકે અને તેના હૅકિંગથી ચૂંટણી જીતી શકાય, એવું હજુ સુધી હું માનતો નથી. તેને લગતી દલીલો ઘણી થઈ છે, પણ હજુ સુધી મને તે ગળે ઉતરી નથી. એટલે, બંગાળની ચૂંટણીનાં જે કંઈ પરિણામ આવે તે શાંતિથી સ્વીકારવાં જોઈએ.

(૨) આ વખતે નવું જાણવા એ મળ્યું કે ઇવીએમ હૅક કર્યા વિના, તેમાંથી અમુક યુનિટને સાવેસાવ ગુમ કરી શકાય, થોડા સમય માટે તેમનો ફિઝીકલ કબજો મેળવીને (કદાચ તેમાંની ચીપ બદલીને) તેમને પાછાં મુકી શકાય, અમુક મશીન ગણતરીમાં જ ન લેવાય એવું તરકટ રચી શકાય...આ બધું સ્વીકાર્યા પછી પણ, ગુનો નિર્ણાયક રીતે સાબીત ન થાય અથવા તેના મજબૂત સાંયોગિક પુરાવા ન મળે, ત્યાં સુધી ચૂંટણીનું પરિણામ દલીલ વગર સ્વીકારવું પડે.

(૩) સૈંયા કોતવાલ હોય, ચૂંટણીપંચનું વલણ દેખીતી રીતે સરકારતરફી હોય, ત્યારે કશું નિર્ણાયક રીતે સાબીત કરવું અઘરું છે. છેલ્લા થોડા વખતમાં ચૂંટણીપંચ તરફથી એક વાર મુકેલાં પરિણામ ઉતારીને બીજી વાર પરિણામો મુકવા સુધીની સંદેહાસ્પદ ચેષ્ટાઓ થઈ છે. તેમ છતાં, ફક્ત આરોપ કરવાથી કશું વળે નહીં. એટલે, ચૂંટણીમાં ઉતર્યા તો પછી તેનું પરિણામ શાંતિથી સ્વીકારવું રહ્યું અને ગરબડ લાગતી હોય તો તે શી રીતે આધાર સાથે રજૂ કરી શકાય, તેના પ્રયાસોમાં રાજકીય પક્ષે ધ્યાન પરોવવું જોઈએ.

(૪) બંગાળમાં હરીફાઈ બે સજ્જન લોકશાહીપ્રેમીઓ વચ્ચેની નથી. એ બે આપખુદશાહો વચ્ચેની છે. મમતા બૅનરજી પણ તેમના બિનલોકશાહી વલણ માટે નામીચાં છે. છતાં, મમતા જીતશે તો જે આનંદ થશે, તે મમતાની જીતનો નહીં, તેમના કરતાં અનેક ગણા વધારે આપખુદોની હારનો થશે.

(૫) બંને સરખાં ખરાબ હોય તો એક પ્રત્યે પક્ષપાત કેમ? એવું કોઈને થઈ શકે. સીધી વાત છેઃ ભાજપ રાષ્ટ્રીય હાજરી અને કેન્દ્રમાં એકહથ્થુ સત્તા ધરાવતો વ્યક્તિકેન્દ્રી પક્ષ છે. તે જીતે તો તેની સત્તાના ભયંકર કેન્દ્રીકરણમાં વધારો થશે, આંગળીના વેઢે ગણાય એટલા વિપક્ષમાંથી પણ એક ઓછો થશે. સામે પક્ષે, મમતા જીતશે તો તેમના માથે કેન્દ્ર સરકારની લટકતી તલવાર રહેવાની જ છે અને તેમની હાજરી સ્થાનિક છે. એટલે મમતાની આપખુદશાહીથી આખા દેશને  ખતરો નથી, જ્યારે ભાજપી આપખુદશાહીનો ખતરો દેશની લોકશાહી માટે ચાલુ વર્તમાનકાળ છે. એ બંનેને શી રીતે એકસરખાં ગણી શકાય? કોઈ દલીલ ખાતર કહી શકે કે મોદી પણ રાજ્યસ્તરેથી જ ઊભા થયા હતા. તેનો જવાબ એટલો જ છે કે મોદીની પછવાડે રાષ્ટ્રીય હાજરી ધરાવતા પક્ષ ભાજપ અને સંગઠનન આર.એસ.એસ.નું પીઠબળ હતું. મમતા પાસે બંનેમાંથી કશું નથી.  

(૬) બંગાળમાં ભાજપને સત્તા નહીં મળે, તો બંગાળમાં રામરાજ્ય નથી આવી જવાનું. પણ તેનાથી સૌથી મોટો ફાયદો એ થશે કે વિપક્ષને કોઈ પણ ભોગે—ખરીદીને કે ડરાવીને—નેસ્તનાબૂદ કરવાના મોદી-શાહ એન્ડ કંપનીના પ્રયાસો પર થોડીક બ્રેક વાગશે. સત્તાના સંપૂર્ણ કેન્દ્રીકરણ દ્વારા લોકશાહીમાં જ આપખુદશાહી સર્જવાના તેમના અત્યાર સુધીના પ્રયાસોને ભારે સફળતા મળી છે. તેમની બધી અનિષ્ટ પ્રવૃત્તિઓના કરુણ શીખર જેવા કોવિડના ભયંકર મિસમૅનેજમૅન્ટ પછી, હવે તેમની રાજકીય પીછેહઠ થવી દેશ માટે આવશ્યક છે.

(૭) બંગાળનું ચૂંટણીયુદ્ધ સ્થાનિક મુદ્દાઓ અને નેતાઓની ન્યૂસન્સ વૅલ્યુના જોરે લડાયું હતું. તેનું પરિણામ આવશે તેમાંથી એ જોવાનું મળશે કે સ્થાનિક લોકોને કોની ન્યૂસન્સ વૅલ્યુ વધારે સ્વીકાર્ય લાગે છે. તે પરિણામોને કેન્દ્ર સરકારની વહીવટી (અણ)આવડતના લોકોએ કરેલા સ્વીકાર કે અસ્વીકાર તરીકે ખપાવી શકાય નહીં.

આટલું સમજવા માટે પરિણામોની રાહ જોવાની જરૂર નથી. મારે પણ નહીં ને તમારે પણ નહીં.

આપણે નાગરિક છીએ. આપણા મનમાં સ્પષ્ટ હોવું જોઈએ કે આપણે શાનો વિરોધ કરીએ છીએ અને કયા કારણથી. તો જ એ વિરોધ ટકે, ઠરે અને આપણને કોઈની પણ ભક્તિના રસ્તે જવા ન દે,

વિચારી જોજો અને યોગ્ય લાગે તો શૅર કરજો.

(ભાગ-૧) (ભાગ-૨) (ભાગ-૩) (ભાગ-૪) (ભાગ-૫) (ભાગ-૬) (ભાગ-૭) (ભાગ-૮) (ભાગ-૯) (ભાગ-૧૦) (ભાગ-૧૧)  (ભાગ-૧૨) (ભાગ-૧૩) (ભાગ-૧૪) (ભાગ-૧૫) (ભાગ-૧૬) (ભાગ-૧૭) (ભાગ-૧૮) (ભાગ-૧૯) (ભાગ-૨૦) (ભાગ-૨૧) (ભાગ-૨૨) (ભાગ-૨૩) (ભાગ-૨૪) (ભાગ-૨૫) (ભાગ-૨૬) (ભાગ-૨૭) (ભાગ-૨૮) (ભાગ-૨૯) (ભાગ-૩૦) (ભાગ-૩૧) (ભાગ-૩૨) (ભાગ-૩૩) (ભાગ-૩૪) (ભાગ-૩૫) (ભાગ-૩૬) (ભાગ-૩૭) (ભાગ-૩૮) (ભાગ-૩૯) (ભાગ-૪૦)

‘ગુજરાત સમાચાર’માં જોડાયેલા એક મિત્રે વર્ષ ૨૦૦૩ના શરૂઆતના મહિનાઓમાં એકથી વધારે વાર કહ્યું હતું કે ‘બાહુબલીભાઈ તને યાદ કરે છે.’ એ વખતે હું ‘દલિતશક્તિ’માં અને ‘આરપાર’માં શાંતિથી ગમતું કામ કરી રહ્યો હતો. ‘સંદેશ’ની—અને મુખ્ય ધારાના પત્રકારત્વની—નોકરી છોડ્યા પછી એવી અધૂરપ જરાય લાગતી ન હતી કે મારે મોટા છાપામાં હોવું જોઈએ. એટલે હું બહુ ઉત્સુકતા દર્શાવતો ન હતો. અગાઉ ‘સીટીલાઇફ’ બંધ થયા પછી ‘ગુજરાત સમાચાર’માં મળવા ગયો, ત્યારે મારું કરી આપેલું કામ તેમને ગમ્યું હોવા છતાં, બહુ વાયદા પછી મને ત્યાં કામ મળ્યું ન હતું. એટલે થોડું એમ પણ ખરું કે ‘જવાય છે.’ પરંતુ એક વાર નગેન્દ્ર વિજય સાથેની રાબેતા મુજબની વાતચીત દરમિયાન એમણે પણ બાહુબલીભાઈ યાદ કરતા હતા, એમ કહીને તેમને એક વાર મળી લેવા જણાવ્યું.

બાહુબલીભાઈ શાહ (photo courtesy: outlookindia.com)

બાહુબલીભાઈ સાથે ‘ગુજરાત સમાચાર’ની ખાનપુર ઑફિસે બે મુલાકાત થઈ. પચાસેક મિનીટની પહેલી મુલાકાતમાં બીજી ઘણી વાતોની વચ્ચે મુખ્ય વાત તો હું શું કરી શકું, એ જ હોય. તેમની પાસે અઠવાડિયાની બે કોલમ લખાવા ઉપરાંત કેટલાંક ઉત્સાહપૂર્વકનાં સૂચન અને પ્રસ્તાવ હતા. મેં અઠવાડિયાની એક કોલમ ઉપરાંત ચાર પાનાંની એક અઠવાડિક પૂર્તિ આપવાની તૈયારી બતાવી. તેમાંથી બે પાનાં આઇ.ટી. વિશેનાં અને બે પાનાં કારકિર્દી-વ્યક્તિત્વ ઘડતર-મૅનેજમૅન્ટ વિશેનાં. બંને વિષયો એ વખતે ગુજરાતી અખબારોમાં જ નહીં, ગુજરાતી પત્રકારત્વ માટે પણ નવા હતા. કારકિર્દી માર્ગદર્શનની એકાદ-બે કોલમ આવતી હતી, પણ તેમાં મુખ્યત્વે સામાન્ય વિગતલક્ષી રહેતી. તેમાં વાચનક્ષમ લેખન કે નવી દિશાઓ-નવા પ્રવાહ માટેના કોઈ પ્રયાસ કે દાવો ન હતાં. તેની આખી પૂર્તિ હોઈ શકે એવો વિચાર નવો હતો.

ચાર પાનાંની પૂર્તિ જૂની ટીમની મદદથી કરવાની હતી. તેમાં પ્રણવ અધ્યારુ, બિનીત મોદી અને ડિઝાઇનર જયેશ ગજ્જર ઉપરાંત બિનીતા પરીખનો ઉમેરો થયો. અગાઉની ટીમની સભ્ય પૂર્વી ગજ્જર ઑગસ્ટ, ૨૦૦૩માં ઓસ્ટ્રેલિયા સ્થાયી થવા જવાની હતી. નવી સભ્ય બિનીતા સાથે ‘સંદેશ’માં પરિચય પછી દોસ્તી થઈ હતી. તે કારકિર્દીની પૂર્તિ માટે જરૂરી એવું રિપોર્ટિંગનું થોડુંઘણું કામ અને આઇટીનું પણ કેટલુંક કામ સંભાળે એવો ખ્યાલ હતો. કારકિર્દીવાળા ભાગમાં પ્રણવની ભૂમિકા મહત્ત્વની રહેવાની હતી.

કરિયરની પૂર્તિ વિશે મારી ડાયરીમાં પ્રણવે કરેલી કાચી નોંધ

સાવ શરૂઆતમાં વિજ્ઞાનને પણ ઉમેરીને ૧૬ ટેબ્લોઇડ પાનાંની પૂર્તિનો ખ્યાલ હશે એ વખતે મેં ('અભિયાન' પદ્ધતિ પ્રમાણે) બનાવેલું પૂર્તિનું શેડ્યુલ

બાહુબલીભાઈ સાથેની બીજી મુલાકાતમાં મેં તેમને આઇ.ટી.નાં બે પાનાંની કલર પ્રિન્ટ આપી. તેમાં મૅટર ડમી (કામચલાઉ) હતું, પણ ડીઝાઇન અને કોલમોનાં નામ-લખાણની સ્ટાઇલ અમારે જેવી કરવી હતી એવી હતી. તેનો લે-આઉટ જયેશ ગજ્જર પાસે કરાવ્યો હતો. તે ‘ગુજરાત સમાચાર’ની કે બીજા કોઈ પણ ગુજરાતી છાપાની પૂર્તિઓ કરતાં જુદો, સીધોસાદો અને ખાંચાખૂંચી-ગાંઠગુંચળાં વગરનો ચોખ્ખો હતો. અમારી મુલાકાતોમાં તેમની એક દરખાસ્ત એવી પણ હતી કે મારે સ્વતંત્ર રીતે કામ થઈ શકે એ માટે ‘ગુજરાત સમાચાર’ની સી.જી.રોડ પરની ઑફિસમાં બેસવું—મારી ટીમ સાથે. ત્યાં મને બધી સગવડ મળશે વગેરે.. પણ છાપાંની દુનિયામાં કામ કર્યા પછી, કોઈના પ્રત્યેના વ્યક્તિગત દુર્ભાવ વિના, હું ‘માન્યામાં ન આવે એવી’ ઑફરો નહીં જ માનવાનું શીખ્યો હતો. મેં તેમને કહ્યું કે ‘મારાં બીજાં કમિટમૅન્ટ છે. એ બધું છોડીને મારાથી આવી શકાય એમ તો નથી, પણ બહાર રહીને શક્ય એટલું કામ કરીએ.’ તે પાકા બિઝનેસમૅન હતા. કોઈ વાતમાં હું ગમે તેટલી વાર ના પાડું તો પણ, એ જ વાત ફરીફરીને પૂછતાં તેમને જરાય ખચકાટ થતો ન હતો. બને કે વધુ એક વાર ના પાડતાં મને  સંકોચ થઈ આવે.

બાહુબલીભાઈ સાથેની ત્રીજી અને મહત્ત્વની મુલાકાત મે ૨૪, ૨૦૦૩ના શનિવારે થઈ. એ દિવસે મેં તેમને કારકિર્દી પૂર્તિ ‘લક્ષ્યવેધ’નાં બે પાનાંની કલર પ્રિન્ટ આપી. તે પાનાં જોતા હતા, ત્યાં જ તેમની કૅબિનનો દરવાજો ખોલીને શ્રેયાંસભાઈએ ડોકિયું કર્યું. મને જોઈને તેમના ચહેરા પર અપરિચયનો ભાવ આવ્યો. મેં પણ તેમને પહેલી વાર જોયા. તે બારણું ખોલીને મક્કમ પગલે અંદર આવ્યા. તેમની ચાલ એટલી ધીમી હતી કે ખુરશી નજીક આવીને ઉભા રહી જશે એવું લાગે. બાહુબલીભાઈએ ખુરશીમાંથી ઊભા થઈને તેમને મારો પરિચય આપ્યો, ‘ઉર્વીશ કોઠારી’ અને મારી સામે જોઈને કહ્યું, ‘શ્રેયાંસભાઈ’. મેં ખુરશીમાંથી ઊભા થઈને તેમને ‘કેમ છો?’ કહ્યું.

શ્રેયાંસભાઈ શાહ (ફોટો સૌજન્યઃ તેમનું ટિ્વટર અકાઉન્ટ)

બેઠા પછી શ્રેયાંસભાઈએ સામે પડેલાં ‘લક્ષ્યવેધ’નાં બે પાનાં જોવાનાં શરૂ કર્યાં. તરત બાહુબલીભાઈએ બાજુના ટેબલ પર પડેલાં આઇ.ટી.નાં બે પાનાંની પ્રિન્ટ અને તેનો લોગો શોધીને તેમને આપ્યા. શ્રેયાંસભાઈ ધ્યાનથી પાનાં જોઈ રહ્યા હતા અને હું એટલા જ ધ્યાનથી તેમને જોઈ રહ્યો હતો. પાનાંમાં ઝીણવટથી જોવાનું તો શું હોય? મૅટર ડમી હતું, પણ સામગ્રીનો ખ્યાલ આપતાં હેડિંગ અને કોલમોનાં નામ અસલી હતાં. ઉપરાંત ડીઝાઇન, લે-આઉટ, ડમીમાં મુકેલો એક ડેસ્ક ટોપનો ફોટો..એ બધું તેમણે ઝીણી નજરે જોયું. તેમાં થોડા શબ્દો ડેસ્ક ટોપની થીમ પ્રમાણે ઉલટા લખેલા હતા, એટલે તેમણે પૂર્તિ ઊંધી કરીને તે જોયા. આખી પૂર્તિ જોઈ લીધા પછી તે ગણગણાટ જેવું બોલ્યા,‘સરસ કરી છે’.  દરમિયાન બાહુબલીભાઈને તેમને કહ્યું, ‘આઇટીનાં બે પાનાં અને કેરિયર ને મૅનેજમૅન્ટનાં બે પાનાં, કુલ ચાર પાનાંની વાત છે.’

શ્રેયાંસભાઈના મનમાં તરત ચાર પાનાંનું પેકેજ બંધાઈ ગયું હોય એવું લાગ્યું. પૂર્તિ જોતી વખતે પણ તેમના ચહેરા પર ગમવાના ભાવ જોઈ શકાતા હતા. પાનાં જોઈને તેમણે કહ્યું,‘આમાં ગુજરાત સમાચારનો બેઝિક રુલ અને લાઇનવાળો લે-આઉટ જળવાતો નથી.’

મેં કહ્યું,‘આ બિલકુલ નોનકન્વેન્શનલ (બિનપરંપરાગત) લે-આઉટ છે.’ બાહુબલીભાઈ કહે,‘આઇ વુડ નોટ લાઇક ટુ ગો વીથ નોનકન્વેન્શનલ લે-આઉટ.’ (હું બિનપરંપરાગત લે-આઉટની તરફેણમાં નથી.) ત્યાં જ શ્રેયાંસભાઈ બોલ્યા, ‘વી વીલ હેવ ટુ ડેવીએટ ફ્રોમ અવર પ્રેઝન્ટ ફોર્મ. બટ વી મે ગો વીથ ઇટ. (આપણે આપણી અત્યારની સ્ટાઇલથી જુદું કરવું પડે, પણ કરી શકાય.) આમેય આ ચાર પાનાં જુદાં જ છે.’ બાહુબલીભાઈએ એ મતલબનું કહ્યું કે ‘પછીથી લે-આઉટ બદલાવી દઇશું.’ શ્રેયાંસભાઈએ ટીકાના નહીં, પણ સમર્થનના ભાવ સાથે કહ્યું,‘એમનો આર્ટિસ્ટ એ નહીં કરી શકે. કારણ કે આ આખો લે-આઉટ જ જુદો છે.’

શ્રેયાંસભાઈનું એક એક વાક્ય પૂરા વજન સાથે આવતું હતું એવું મને લાગ્યું. તે એટલું બધું લોડેડ હોય કે તેનો સહેજ પણ ગાફેલિયતથી પ્રતિભાવ ન અપાય. તેમને પૂર્તિઓનો લે-આઉટ ગમ્યો, પછી સૌથી મહત્ત્વનો મુદ્દો આવ્યો. મેં શ્રેયાંસભાઈને પાના દીઠ નક્કી કરેલો ભાવ કહ્યો અને એમ પણ કહ્યું કે ‘આ ભાવ બાહુબલીભાઇ સાથે વાત કર્યા પછી રીથીન્ક (ફેરવિચાર) કરીને કહેલો છે.’

બાહુબલીભાઈએ તેમના તરફથી સ્પષ્ટતા કરી, ‘પણ આપણે ક્યાં નક્કી થયું હતું?’ મેં કહ્યું,‘બરાબર છે, નક્કી થયું ન હતું, પણ મેં તમને વિચારીને જ કહ્યું હતું. મારો મૂળ ભાવ એક પાનાના અમુક રૂપિયા હતો. તેના કરતાં હું એક હજાર ઓછા કહું છું.’ એટલે બાહુબલીભાઈએ ‘વાજબી કરો’ના અંદાજમાં કહ્યું, ‘(આ તો) મહિને આટલા હજાર થયા. હજુ તમે કંઈક વિચારો.’ વગેરે. મેં કહ્યું,‘આ ભાવ મેં વિચારીને જ કહ્યો છે. તમને એ વધારે લાગતો હોય તો તમે કહો. પછી હું વિચારી જોઈશ કે એ મને પરવડે છે કે નહીં.’

આ તબક્કે મારે બે બાબતનું ધ્યાન રાખવાનું હતું : 

(૧) હું ઓછા ભાવમાં જીભ કચરી ન બેસું. કેમ કે, સવાલ મારા એકલાનો ન હતો. અમે ચાર જણ હતાં અને આટલા મોટા અખબાર પાસેથી અમને સામગ્રી અને ડિઝાઇનિંગનું યોગ્ય વળતર મળવું જરૂરી તેમ જ લાજમી હતું. (યાદ રહે, વર્ષ ૨૦૦૩માં રેડી ટુ પ્રિન્ટ-તૈયાર પાનું કે પૂર્તિ આપવાનો ચાલ ન હતો.)  

(૨) મારાથી એવું ન બોલાઈ જાય કે ‘જવા દો. આપણે નથી કરતા.’ કારણ કે મને ભાવતાલની રકઝક કરતાં ફાવતું ન હતું.

એ વખતે શ્રેયાંસભાઈએ મહિને ચોક્કસ રકમનો એક આંકડો પાડ્યો. મેં કહ્યું,‘એ તો મને ન પોસાય. મારે પણ બીજી લોકોને રૂપિયા આપવાના હોય છે.’ શ્રેયાંસભાઈ કહે,‘તમે મૅટર આપી દો, તો તમારે કમ્પોઝિંગનો અને બીજો બધો ખર્ચો બચી જાય.’ મેં કહ્યું,‘આમાં પ્રેઝન્ટેશન બહુ ઇમ્પોર્ટન્ટ છે. હું ફક્ત મૅટર આપી દઉં, તો એમાં પ્રેઝન્ટેશન મરી જાય.’ પૂર્તિઓનો લે-આઉટ જોયા પછી શ્રેયાંસભાઈ પણ એ વાત સાથે સંમત હોય એવું લાગ્યું. મેં કહ્યું, ‘આમાંથી તમે ધારો છો એટલા હું કમાતો નથી. એ તમારો વિષય નથી, ખેર, પણ તમે જે કહો છો એ મને ન પોસાય. મારે વિચારવું પડે. હું તમને વિચારીને કહીશ.’ શ્રેયાંસભાઈ કહે,‘ક્યારે?’ મેં કહ્યું,‘આવતા અઠવાડિયે-સોમ-મંગળવારે.’

ભાવની રકઝક ચાલતી હતી, ત્યારે શ્રેયાંસભાઈના ફળદ્રુપ દિમાગમાંથી બીજો એક વિચારતંતુ નીકળ્યો. કહે, ‘તમારો આર્ટિસ્ટ આ પાનાંને મેગેઝીન સાઇઝમાં કરી આપે?’ પહેલી વારમાં આ સવાલ પાછળનો આશય હું સમજ્યો નહીં. મેં કહ્યું, ‘હા, એમાં શું? બ્રૉડશીટને બદલે એ-૪ સાઇઝમાં કરી આપે. થોડો લે-આઉટ બદલાય, પણ એ તો થઈ જાય.’

શ્રેયાંસભાઈ કહે,‘એમ નહીં. બ્રૉડશીટ તો કરવાનું. ઉપરાંત આખું મેટર મેગેઝીન સાઇઝનાં પાનાંમાં કરી આપવાનું.’ બાહુબલીભાઈ કહે,‘એ તો આપણે અહીં પણ કરાવી લેવાયને.’ એટલે શ્રેયાંસભાઈએ ભારપૂર્વક કહ્યું, ‘ના, એ તો એ લોકોનો આર્ટિસ્ટ જ કરે.’ તેમના એ વાક્યના બે અર્થ નીકળી શકેઃ (૧) આટલા રૂપિયા આપીએ પછી, તો પછી એ લોકોનો આર્ટિસ્ટ જ કરે. (૨) આ જાતનો લે-આઉટ એ લોકોનો આર્ટિસ્ટ જ કરે. મેં કહ્યું, ‘થઈ જાય. એમાં કંઈ વાંધો નથી.’ પણ રૂપિયાની વાત પર અટકેલું રહ્યું.

વાતચીતમાં શ્રેયાંસભાઈ કહે, ‘આ (મૅટર) તમે બીજા કોઈ છાપામાં નહીં આપો.’ મેં કહ્યું, ‘નેચરલી.’ એટલે બીજો સવાલ, ‘અહીં તમે કેટલો સમય કરશો?’ મારા મોઢે જવાબ આવી ગયો હતો કે ‘વાંધા સામા છેડેથી જ પડતા હોય છે.’ પણ મેં કહ્યું,‘એઝ લોંગ એઝ યુ વિશ... મને અમુક રીતે કામ કરવાની ટેવ નથી.’ બાહુબલીભાઈ શ્રેયાંસભાઈને કહે,‘આ (ઉર્વીશ) કહે છે કે તમારે ક્વૉલિટીનું નહીં જોવું પડે.’ મેં કહ્યું,‘ક્વૉલિટી અને ઇન્ટીગ્રીટી.’

દરમિયાન બાહુબલીભાઈએ મારી પ્રસ્તાવિત કોલમના લખાણની પ્રિન્ટ હાથમાં બતાવીને શ્રેયાંસભાઈને કહ્યું,‘આ એની કોલમ..પેલો લેખ.. મેં કહ્યું‘તું ને.. વિજ્ઞાનવાળો... કે વિજ્ઞાનીને એક લાખ રૂપિયા મળે છે અને પેલો આપણો.. શું નામ.. (પાર્થિવ) એને ૭૨ લાખ રૂપિયા મળે છે... સરસ છે...’ એટલે શ્રેયાંસભાઈએ તેમની સામે જોયું. બાહુબલીભાઈએ કહ્યું,‘એકમાં..વાત થઈ હતી ને... એક હજાર.’ એટલે શ્રેયાંસભાઈએ સ્પષ્ટતા ખાતર પુનરાવર્તન કરતાં કહ્યું, ‘એક લેખના એક હજાર.’ અને ચહેરા પર સંમતિનો ભાવ પ્રગટ કરીને કહ્યું, ‘ઓ.કે.’

શ્રેયાંસભાઈ ગયા એટલે મેં પણ કહ્યું,‘ચાલો, હું નીકળું. સોમ-મંગળવારે તમને ફોન કરું છું.’ એટલે બાહુબલીભાઈ કહે,‘બેસ. ચાનું કહ્યું છે.’ પછી કહે,‘કરાવવાની તો તારી જોડે જ છે, પણ ભાવનું તું જરા જોઈ લે અને (પૂર્તિમાં) બહારનું મેટર આપવું હોય, તો એનું કેવી રીતે થાય?’ મેં એમને પ્રેમથી કહ્યું, ‘જુઓ બાહુબલીભાઈ, છાપું તમારું છે. તમે કહો તો એ મેટર લઈ લઇએ એવું થાય, પણ ક્વૉલિટીમાં કૉમ્પ્રોમાઇઝ કરવાની અમારી કોઈ તૈયારી નથી.’ એટલે એ કહે,‘તું સમજ. હું આવું બીજા કોઈને ના કહું. એને તો એમ જ કહેવાનું હોય કે આ લઈ લેવાનું છે. પણ તને કેમ કહું છું? કારણ કે તારી વાત જુદી છે.’

ત્યાંથી નીકળ્યા પછી મેં અને પ્રણવે બેસીને શરતો નક્કી કરી નાખી. તેને ટાઇપ કરીને પ્રિન્ટ કાઢી લીધી. સોમવારે બાહુબલીભાઈ બહાર હતા. મંગળવારે મેં ફોન કર્યો. બપોરે બારની આસપાસ પહોંચ્યો. જઈને શરતોવાળી પ્રિન્ટ વાંચવા આપી. પહેલી શરત વાંચીને એણે કહ્યું, ‘એક પાનાનાં અમુક રૂપિયા. એમ?’ (અગાઉની રકમમાં રૂ. ૨૫૦ ઓછા કર્યા હતા) પછી આગળ શરતો વાંચીને કહે, ‘હજી કંઈક વિચાર. મહિને આટલા હજાર થયા.’ મેં તેમને મૃદુતાથી છતાં મક્કમતાથી કહ્યું,‘હવે કંઈ જ વિચારી શકાય એમ નથી. તમને મેં કહ્યા હતા એના કરતાં વીસ હજાર ઓછા છે.’ એટલે તે હસ્યા. તેમના હસવાનો ભાવ એવો હતો કે ‘તું જાતે ગમે એટલા રૂપિયા નક્કી કરે, તેથી શું?’ મેં કહ્યું, ‘હવે પ્લીઝ તમે આમાંથી કંઈ પણ ઓછું કરવાની વાત નહીં કરતા, કારણ કે એ અઘરું નહીં, અશક્ય છે. આ બેર મિનીમમ કૉસ્ટ છે. આનાથી નીચે મને કોઈ રીતે અનુકૂળ આવે એમ નથી.’ એટલે કહે, ‘સારું, મને ટાઇમ તો આપ.’ મેં કહ્યું,‘પ્લીઝ ટેક યોર ઓન ટાઇમ, પણ આમાંથી ઓછું કરવાની વાત ન કરશો.’ એટલે એ કહે,‘હું શ્રેયાંસભાઈને વાત કરીશ.’

પછી બીજી આડીઅવળી વાતો શરૂ થઈ. તે ઇચ્છતા હતા કે હું ‘આરપાર’ વગેરેમાં લખવાનું બંધ કરીને ‘ગુજરાત સમાચાર’માં જ અઠવાડિયાની બે કોલમ લખું. મેં તેમને કહ્યું કે ‘પહેલાં આ થાય, પછી આપણે બે-ચાર મહિના એકબીજા સાથે કામ કરીએ. તમને મારું કામ ફાવે, મને તમારી સાથે ફાવે, પછી બધી વાત.’

પરંતુ અમારી લાંબી વાટાઘાટો પછી રૂપિયા બાબતે મતભેદ ઊભો રહ્યો. એટલે મુખ્ય ધારાના ગુજરાતી પત્રકારત્વમાં કદાચ પહેલી બની રહેત એવી આઇટી-કરિયર-મૅનેજમૅન્ટની એ પૂર્તિ કદી બહાર પડી નહીં. હું ટૅક્નોલોજિનો નિષ્ણાત નહીં. પણ ખાસ્સો રસ-થોડુંઘણું વાચન- સમજ અને અભિવ્યક્તિની ક્ષમતાને લીધે હું ગુજરાતી વાચકોને ટૅક્નોલોજિના આધુનિક પ્રવાહો વિશે જણાવવા માગતો હતો. એ દુનિયામાં શું ચાલે છે એ ગુજરાતી વાચકો સાથે શૅર કરવા જેવું લાગતું હતું.

મને હંમેશાં લાગતું હતું કે મારાં લખાણ વાંચનાર મારા જેટલી કે મારાથી વધારે કક્ષા-સમજવાળા હોય. ચેલા મૂંડતા બાવાઓની જેમ હું ચાહકો (ફૅન) ન મુંડું, પણ સારું વાંચતાલખતા અને સમસંવેદનવાળા-સમરસિયા મિત્રો મેળવું. એ લાંબો રસ્તો હતો. તેની સરખામણીમાં વાચકોને ગલગલિયાં કરવાનો, તેમની વૃત્તિઓને પોષવાનો ને બહેકાવવાનો રસ્તો ઘણો ટૂંકો ને સહેલો હતો. પણ મારે પસંદગી કરવાની બાકી ન હતી. એ પસંદગી થઈ ચૂકી હતી. વાંચનારા માટે રોલ મૉડેલ બનવાના અભરખા વિના, લાંબા રસ્તે, તેમને ગમે એવી અને ન ગમે છતાં જાણવી જોઈએ એવી બાબતો જણાવાતા રહેવું, એ મારો રસ્તો હતો. એટલે કદી લપસણા રસ્તે જવાનું આકર્ષણ તો ઠીક, મન પણ ન થયું.

પૂર્તિ તો શરૂ ન થઈ, પણ જૂન ૨૨, ૨૦૦૩થી રવિવારની પૂર્તિમાં પૂર્તિમાં મારી કોલમ ફરી એક વાર ‘નવાજૂની’ નામે શરૂ થઈ. એકાદ મહિના પછી તે બુધવારની શતદલ પૂર્તિમાં ખસેડાઈ. તેમાં અવનવા વિષયો વિશે લખવાનું થયું. ટૅક્નોલોજિ ઉપરાંત ઘણા વખતે મારા સૌથી પ્રિય એવા જૂના ફિલ્મસંગીત વિશેના લેખ પણ તેમાં લખાયા. એ દૃષ્ટિએ આ લેખોનો સમયગાળો મીઠાં સંભારણાંવાળો રહ્યો. 

રવિવારની પૂર્તિમાં શરૂ થયેલી 'નવાજૂની' ...

...જે એકાદ મહિના પછી બુધવારની 'શતદલ' પૂર્તિમાં ખસેડાઈ

પત્રકાર બન્યા પછી ઘણા વખતે ચહીને જૂના કલાકારોને મળવા મુંબઈ જવાનું થયું. તેમાં હિંદી સિનેમાની ટ્રીક ફોટોગ્રાફીના પાયામાં ગણાતા બાબુભાઈ મિસ્ત્રી, ‘મૌસમ આયા હૈ રંગીન’ (‘ઢોલક’, ૧૯૫૧)નાં ગાયિકા સુલોચના કદમ ઉપરાંત વર્ષોથી જેમના વિશે જાણવાની ભારે જિજ્ઞાસા હતી એવા, ‘સેહરા’ ફિલ્મના સંગીતકાર રામલાલને પણ મુંબઈમાં તેમના ચાલીના ઘરે મળ્યો. તેમના વિશે લખ્યું.

‘પંખ હોતે તો ઉડ આતી’, ‘તુમ તો પ્યાર હો’, ‘તકદીર કા ફસાના’ જેવાં ઉત્તમ ગીતોના સર્જક રામલાલની સામે, તેમના ખેતવાડીની ચાલીના એક રૂમના ઘરમાં બેઠો હતો, ત્યારે મનમાં એક સાથે કરુણતા અને મધુરતાના ધસમસતા પ્રવાહો એકબીજામાં ઓતપ્રોત થઈને મને ભીંજવી રહ્યા હતા.

નરેન્દ્ર મોદીના તમામ સમર્થકો ખડી પડે એવા, નાગરિકો માટે કરુણ અને અરાજકતાભર્યા માહોલમાં, કેટલાક ભક્તોની ભક્તિ હજુ અવિચળ તપે છે. તે એક યા બીજી રીતે નરેન્દ્ર મોદીના-કેન્દ્ર સરકારના-ગુજરાતની રાજ્ય સરકારના બચાવમાં-પ્રશંસામાં લખ્યા કરે છે. તેમની ભક્તિપૂર્ણ દલીલો સામે અસલિયત મુકતાં પહેલાં નરેન્દ્ર મોદીના ભક્તો અને તેમના ટીકાકારો વચ્ચેનો મૂળભૂત તફાવત સમજી લેવો જરૂરી છે.
***
ભક્તો નરેન્દ્ર મોદીની ભક્તિની બાબતમાં એક જ પ્રકારની લાગણીથી દોરવાતા હોય છે. એક સમયે મોદી-સમર્થકોમાં પણ જુદા જુદા પ્રકાર હતા. જેમ કે, ડાબેરીઓના વિરોધી, કોંગ્રેસના વિરોધી, ગાંધી-નહેરુના વિરોધી, મુસલમાનોના વિરોધી… ઘણાખરાનો વિરોધ ધિક્કારની કક્ષાનો હતો. પરંતુ આટલા વખતમાં ધ્રુવીકરણનું વલોણું એવું ફર્યું છે કે મોદીના બધા સમર્થકો એકરસ (સમરસ) થઈ ગયા છે. તેમની વચ્ચેના ભેદ મટી ગયા છે. તે મહદ્ અંશે એક જ પ્રકારની ચાવીથી, એક જ ચીલે હંકાનારા અથવા હંકારનારા થઈ ગયાં છે.

બીજી તરફ છે નરેન્દ્ર મોદીના ટીકાકારો. તેમનામાં હજુ પણ અનેક પ્રકાર છે. કોંગ્રેસી, ડાબેરી, ‘આપ’વાળા, ગાંધીવાદી, આંબેડકરવાદી, મધ્યમ માર્ગી, મોદીમોહમાંથી નિર્ભ્રાંત થયેલા, નાગરિક ભૂમિકાએ રહીને ટીકા કરનારા…હજુ બીજા હશે. દેખીતું છે કે આટલા બધા જુદા જુદા વિચારવાળા લોકોને એક રીમોટ કન્ટ્રોલથી ન હંકારી શકાય. ધ્રુવીકરણનું વલોણું ફરતું રહ્યું તેમ ભક્તોની તીવ્રતાની સાથે મોદીવિરોધીઓની તીવ્રતા બેશક વધી છે. ઘણી વાર તેમાં અસ્વસ્થતા અને આત્યંતિકતા પણ ભળી જાય છે. છતાં, તેમનો કોઈ એક સમુહ નથી, જેને સાયબર સેલની માફક કે આર.એસ.એસ.ની માફક એકજથ્થે મેદાનમાં ઉતારી શકાય. તેમાંથી ઘણા બધા તો મોદીવિરોધ સિવાયની સારી એવી બાબતોમાં એકબીજાના ટીકાકાર કે વિરોધી પણ હોઈ શકે છે. પરંતુ મોદીભક્તો એવો પ્રચાર કરે છે કે મોદીનો વિરોધ કરનારા બધા એકરૂપ-એકજૂથ છે.
***
દેશ માટે સર્જાયેલી અભૂતપૂર્વ કરુણતાના માહોલમાં વડાપ્રધાન મોદીની અને તેમની સરકારની જવાબદારી એટલી સીધી છે કે તેમના ભક્તોને કદાચ પહેલી વાર તેમનું કામ અઘરું લાગી રહ્યું છે. પહેલી વાર તે આક્રમણને બદલે મોટા પાયે બચાવની, મૌનની કે કામચલાઉ સ્વીકારની ભૂમિકામાં જોવા મળે છે.

મોદી અને તેમની સરકારની જવાબદારી અંગ્રેજીમાં જેને ‘કમિશન એન્ડ ઓમિશન’ કહે છે, એવી બંને પ્રકારની છે. એટલે કે, તેમણે જે કર્યું છે—ફાંકાફોજદારી, ઇમેજ મૅનેજમૅન્ટ, ચૂંટણી રેલીઓ, ક્રિકેટ મેચ, કુંભમેળો, કોવિડ હોસ્પિટલનું ઉદઘાટન વગેરે—
અને જે નથી કર્યું—કોરોના તરફથી એક વારની ચેતવણી મળ્યા પછી કરવી જોઈતી તૈયારીઓ, આફત આવ્યા પછી બધું લક્ષ્ય તેના ઉકેલમાં પરોવવાની સન્નિષ્ઠતા, ભૂલોનો સ્વીકાર કરીને તેમાંથી શીખવાની-સુધરવાની તત્પરતા વગેરે—

આ બંને બાબતો વર્તમાન કરુણ પરિસ્થિતિના અને અરાજકતાના સર્જનમાં મોટા પાયે જવાબદાર છે. લોકોની બેદરકારીનો મુદ્દો ચોક્કસપણે છે અને તેને નજરઅંદાજ કરી શકાય નહીં. પરંતુ લોકોની બેદરકારી તળે સર્વસત્તાધીશ સરકારની આગવી બેદરકારી કોઈ રીતે સંતાડી શકાય એમ નથી.
***
એટલે છેલ્લા ઉપાય તરીકે, બધું ભૂલાવી દેનારું કશુંક મોટું ગતકડું ન મળે ત્યાં સુધી, કપરો સમય કાઢવા માટે ભક્તો અવનવી દલીલો રજૂ કરી રહ્યા છે. તેમની સાથે સંવાદ કે ચર્ચાની કોઈ ભૂમિકા જ બનતી નથી. એટલે ચર્ચાનો કોઈ પ્રશ્ન જ ઉપસ્થિત થતો નથી. આ અનુમાન નથી, ભૂતકાળના અનેક પ્રયાસોની નિષ્ફળતામાંથી મળેલો બોધપાઠ છે.

પરંતુ સોશિયલ મિડીયા પર હજુ પણ સાહેબની તરફેણમાં અવનવી દલીલો રજૂ થઈ રહી છે. ઢચુપચુ માનસિકતા ધરાવતા લોકોને તેમ જ ન્યાયના ભોગે ‘તટસ્થ’ દેખાવાના શોખ ધરાવતા લોકોને ખેંચવાનો અથવા કમ સે કમ વિમુખ થતા અટકાવવાનો તેમનો પ્રયાસ છે. આવી દલીલ કરનારા સાથે ગંભીર ચર્ચામાં ઉતરવું એ સમયનો સંપૂર્ણપણે બગાડ છે. પરંતુ તેમની દલીલો વાંચીને મનમાં જરા જેટલી પણ અવઢવ જાગે નહીં એટલા પૂરતી, એ દલીલો વિશે પ્રાથમિક ટિપ્પણીઓ. આવા કપરા સમયે ભક્તો કેવી કેવી દલીલો કરતા હતા તેના દસ્તાવેજીકરણ તરીકે પણ એ ભવિષ્યમાં ખપ લાગશે.
***

૧. ‘આમાં નરેન્દ્ર મોદી શું કરે? આ તો સિસ્ટમની નિષ્ફળતા છે.’
સાહેબે પોતાના જયજયકાર, વિરોધીઓ વિશેનાં જૂઠાણાંના પ્રચાર, ચૂંટણીઓની જીત અને ખરીદવેચાણ સિવાય બીજી કેટલી સિસ્ટમ દેશમાં ધબકતી રાખી છે? ઘણીખરી સિસ્ટમોને પંગુ બનાવીને સત્તાનું સંપૂર્ણપણે કેન્દ્રીકરણ કરી નાખ્યું. બધાં સૂત્રો પોતાના હાથમાં લઈ લીધાં અને હવે અચાનક સિસ્ટમ ક્યાંથી આવી ગઈ? અને સિસ્ટમ સરકારના કાબૂની બહાર હોય તો પછી સરકાર થઈને શાના ફરે છે?

૨. ‘દેશ ખરાબ સમયમાંથી પસાર થઈ રહ્યો છે, મોદી મહાન યુદ્ધ લડી રહ્યા છે. આ કપરી ઘડીમાં અમે એમની સાથે છીએ. જય હિંદ.’
દેશ ખરાબ સમયમાંથી પસાર થઈ રહ્યો છે, તેમાં વડાપ્રધાન અને તેમની સરકારના મહાન પ્રદાન વિશે તો કંઈક કહો. ભરકોરોનાએ બંગાળમાં સભાઓ પર સભાઓ ગજવતા, તક મળ્યે સુફિયાણી ભાષણબાજીમાં સરી જતા સાહેબ માટે પોતાની ઇમેજ સિવાય બીજું કોઈ યુદ્ધ મહાન નથી. આટલી સાદી સમજ કોઈ નહીં આપી શકે. એ તો જાતે જ ઉગાડવી પડશે. આ કપરી ઘડીમાં કાં પેઇડ હોય કાં સામે ઊભેલો હાથી નહીં જોવા માટે પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ હોય, તે જ આવી કરપીણ રીતે કાલી જાહેરાત કરી શકે. અત્યારે તેમની સાથે હોવાનું એનું ગુજરાતી એટલું જ થાય કે તેમના ઇમેજ મૅનેજમૅન્ટમા તેમની સાથે છો અને લોકોની દુર્દશાથી નહીં, તેમની ઇમેજને પડતા ઘસરકાથી તમને વધારે અકળામણ થાય છે. જય હિંદ બોલવાથી વ્યક્તિભક્તિ દેશપ્રેમ નથી બની જતી.

૩. ‘તમારે તો બેઠાં બેઠાં ટીકા કરવી છે. કામ કરો તો ખબર પડે.’
અચ્છા? તો દુનિયાભરની એકહથ્થુ સત્તા ગજવામાં ઘાલીને ફરતી સરકાર રાજીનામું આપી દે, જે જે સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓનાં ગળાં દબાવ્યાં છે એ બધાને મુક્ત રીતે શ્વાસ લેવા દે અને બધી રાજકીય ગણતરીઓ છોડી દે. પછી જુઓ, લોકો કામ ઉપાડી લે છે કે નહીં. પણ સત્તા જરાય છોડવી નથી. લોકોને અંતિમ સંસ્કાર માટે લાકડાં મળતાં નથી ત્યારે કોવિડ હોસ્પિટલનું ઉદઘાટન કરવાના અભરખા હજુ જતા નથી. અને બીજાને કામ કરવાની શીખામણ આપતાં શરમ નથી આવતી?

૪. 'કોંગ્રેસનું રાજ હોત તો આથી પણ ખરાબ સ્થિતિ હોત.'
આ દેશે આનાથી વધારે ખરાબ સ્થિતિ ક્યારેય જોઈ નથી, એવું ઘણી હદે નરેન્દ્ર મોદીના ‘શાણા’ સમર્થક મનાતા શેખર ગુપ્તાએ ગઈ કાલે લખ્યું, ત્યારે અનુપમ ખેર ‘આયેગા તો મોદી હી’ લખીને પોતાની અસલિયત વધુ એક વાર બતાવી ગયા. સાહેબોએ લોકશાહીનાં અનેક સત્તાકેન્દ્રોને, નાગરિક સંગઠનોને, સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓને નષ્ટ કર્યાં અથવા ભક્ત બનાવ્યાં અને પોતાના સિવાય કોઈ રહે જ નહીં, એવી આપખુદશાહી તરફ દેશને લઈ ગયા, તેનું આ પરિણામ છે. એટલે બીજું કોઈ હોત તો આનાથી ખરાબ સ્થિતિ હોત એવી દલીલ અસ્થાને જ નહીં, ખોટી છે. આટઆટલું થયા પછી પોતાની ઇમેજને જ્યાં પહેલા ક્રમે મુકવામાં આવતી હોય, એનાથી વધારે ખરાબ સ્થિતિ દેશના નાગરિકો માટે શી હોવાની?

૫. 'બધી ટીકા સાચી, પણ બીજું છે કોણ? વિપક્ષો પણ નિષ્ફળ ગયા છે.'
રાજકારણમાં વિકલ્પો રેડીમેડ નથી આવતા. સંજોગો વિકલ્પ ઊભા કરે છે. વિપક્ષોમાંથી સભ્યો ખરીદ કરવાના, વિરોધીઓને યેનકેનપ્રકારેણ દબાવવાના અને પછી ભોળા થઈને કહેવાનું કે બીજું છે કોણ? એક વાર ગાળીયો છૂટો તો કરો. બહુ બધા આઝાદ થશે ને વિકલ્પો ઊભા થશે. અને વિપક્ષોની નિષ્ફળતાની વાત સાચી હોવા છતાં સરકારની નિષ્ફળતા સામે તેનું કશું વજૂદ નથી. આટલા પ્રચંડ મિસમૅનેજમૅન્ટ પછી અને વ્યક્તિગત વેદના-સ્નેહીસ્વજનોની વિદાય વેઠ્યા પછી પણ, ‘આ તો ન જ જોઈએ’—એટલી લાગણી મનમાં ન જાગતી હોય તો તમે પણ એમના સાગરીત જ છો. પછી કાલા થઈને ફરિયાદ કરવા ન બેસશો.
 
૬. ‘હા, ખોટુ થયું છે, પણ વિરોધીઓ ઉછળી ઉછળીને રાજી થઈ રહ્યા છે.’
કેટલાંય સ્વજનો-સગાં-સ્નેહીઓ-અડોશીપડોશીઓ પીડાય છે. તેનાં રોષ-પીડા-વેદના-ત્રાસમાં રાજી થવા કોણ નવરું છે? પણ બહુ ફુલાવેલો રંગીન ફુગ્ગો ફુટી ગયો એ તો માણસ કહે કે ન કહે? અને તે એક વાર નહીં, તેને મનમાં ઉભરો થાય એટલી વાર કહેશે અને ફુગ્ગો ફૂટ્યો એનો હાશકારો પણ વ્યક્ત કરશે. એનાથી બીજી બધી બાબતોનો શોક મટી જતો નથી. પણ એ લોકોના હાશકારાથી તમને આટલી તકલીફ કેમ પડે છે?

૭. ‘બધી વાત સાચી, પણ અત્યારે સરકારની ટીકા કરવાનું ટાણું નથી. અત્યારે આ સમય કાઢી નાખીએ. ટીકા પછી કરીશું.’
વર્તમાન કટોકટીમાં કોઈ પણ રીતે મદદરૂપ થવું એનો અર્થ એવો હરગીઝ નથી કે સરકારની ટીકા ન કરવી. એ બંને સાથે થઈ જ શકે છે. પણ સરકારની ટીકાથી લ્હાય અનુભવતા ભક્તો આખી વાતને એ રીતે રજૂ કરે છે, જાણે આ બંનેમાંથી એક જ બાબત શક્ય હોય.
કોઈક વળી ‘બધો રોષ ચૂંટણીમાં ઠાલવજો’ એવું સૂચવવા પણ ઇચ્છતું હોય. છતાં આપણી માનસિકતામાં ‘પછી’નું ગુજરાતી થાય છે ‘ક્યારેય નહીં’. અને સરકારની ટીકા અત્યારે ચાલુ વર્તમાનકાળમાં, ચોતરફ હાલાકી છે ત્યારે જો કરવાની ના પડાતી હોય, તો બધું સામાન્ય થઈ ગયા પછી આ જ લોકો એમ નહીં કહે કે ‘ગઈગુજરી ભૂલી જાવ?’ ત્યારે એ લોકોને ભૂતકાળની હાલાકી યાદ કરાવીને તેમનો રોષ જગાડવામાં-લોકશાહી ઢબે રોષ ઠાલવવામાં મદદરૂપ થવાના છે? માટે, સરકારની ટીકા કરવાની ના પાડે, એવી કોઈ પણ સલાહને શંકાની નજરે જોવી. એ માટેનાં પૂરતાં કારણ છે.

હમણાંથી મનમાં થોડાંઘણાં રોજિદાં કામકાજ-દિનચર્યા અને એટલી જ રોજિંદી બનેલી કરુણતા ઉપરાંત બીજા જે કેટલાક ટ્રેક ચાલે છે, તેમાંનો એક નરેન્દ્ર મોદી વિશે ટીકા કરતા થયેલા લોકો વિશેનો પણ છે.

દરેક વ્યક્તિને બદલાતી સમજ પ્રમાણે તેના વિચાર બદલવાનો અધિકાર છે. માણસ જેમ સમજણો થાય તેમ તેની માન્યતાઓ, માનસિકતા, દૃષ્ટિબિંદુ અને ઉપલબ્ધ માહિતીમાં ફેરફાર થઈ શકે. જીવનને તે નજીકથી જુએ. કદાચ થોડું વધારે સમજે અને દૃષ્ટિ વિસ્તરે, તો વિચાર સારી રીતે બદલાઈ શકે. કોઈ કાળે કદાચ ગાંધીજી બકવાસ લાગતા હોય ને નથુરામ ગોડસે મહાન લાગતો હોય. પછી ઇતિહાસની બધી આંટીઘૂંટીઓ બાજુ પર રાખીને, પ્રેમ અને ધિક્કાર વચ્ચેનો પાયાનો ભેદ સમજાતો થાય, તો ખ્યાલ આવે કે ગાંધીજી ભગવાન નથી, પણ ગોડસે કોઈ રીતે મહાન નથી.

બધી વખતે સમજના અભાવનો સવાલ ન પણ હોય. સમજ ઘણી વાર સ્થાપિત હિતની ગણતરીઓમાં, પૂર્વગ્રહોમાં, ધિક્કારમાં કે ડાબેરી-જમણેરી વિચારધારાઓમાં કેદ થઈ ગઈ હોય. એવી સ્થિતિમાં માણસ મોટો તો થાય, પણ સમજણો ધરાર ન થાય અથવા તેને ગોડસેમહિમા પ્રકારની વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિઓમાં જ પોતાની ‘સમજ’નું માહત્મ્ય ને સાર્થક્ય લાગે.
***

બીજા પ્રકારમાં, માણસ નરેન્દ્ર મોદી પ્રત્યે ભાવ ધરાવતો હોય. પછી ધીમે ધીમે અસલિયત સમજાતી જાય, તેમ તેનો પ્રેમ ઓસરે. પ્રગટ ટીકાકાર ન બને, તો પણ તે પ્રેમી ન રહે. કોરોના લેવલની નિષ્ફળતા પછી તે પ્રગટ ટીકાકાર પણ બની શકે. ત્યાર પછી તે પાછળ જુએ તો તેને પોતાને સમજાય કે નરેન્દ્ર મોદીએ દરેક તબક્કે, દરેક પગથીયે પોતે શું છે તે જણાવ્યુ્ં જ હતું—અસલિયત છુપાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો ત્યારે પણ (જેમ કે, સદ્‌ભાવના ઉપવાસ) અને ઘણું ખરું તો, એવો કોઈ પ્રયાસ ન કર્યો ત્યારે પણ.

સવાલ જોનારનો હતો. ત્યારે એ ન જોઈ શકવા બદલ માણસને અફસોસ થઈ શકે. તેને સમજાય કે કોંગ્રેસનો કે ડાબેરી આત્યંતિકતાનો (એ અલગ બાબતો છે) વાજબી વિરોધ કરતાં કરતાં ક્યારે ધિક્કારકેન્દ્રી અને વ્યક્તિપૂજાકેન્દ્રી પ્રવાહમાં તણાઈ જવાયું તેનો ખ્યાલ જ ન રહ્યો. વાસ્તવિકતા પ્રત્યે ધ્યાન દોરનારા લોકો તો હતા. તેમાંથી કેટલાકનાં સ્થાપિત હિત હશે-કોંગ્રેસ પ્રત્યેની રાજકીય વફાદારી હશે, તો કેટલાક આવી કોઈ ગણતરી વગર પણ સાચી વાત કરતા હશે. છતાં આપણે નરેન્દ્ર મોદીનો વિરોધ કરનાર બધાને કોંગ્રેસી, હિંદુવિરોધી વગેરે ગણીને ઉતારી પાડ્યા. ધિક્કારમોહની કે વ્યક્તિમોહની કે બંને પટ્ટી ઉતારીને, જાતે જોવા-વિચારવાનું ન સૂઝ્યું કે ન ફાવ્યું. હવે એ બરાબર દેખાય છે- સમજાય છે.

આ પ્રકારના વિચાર પરિવર્તન માટે હાલમાં ૧૮ વર્ષથી ૨૮-૩૦ વર્ષના હોય એવા લોકો સૌથી લાયક ગણાય. કારણ કે તેમનો જન્મ/ઉછેર મોદીરાજમાં જ થયો. તે સિવાયની દુનિયા જોતાં-સમજતાં તેમને વાર લાગી શકે. પછી ખુલ્લી આંખે-ખુલ્લા મને જોતાં બધું સમજાવા લાગ્યું હોય. ૧૮-૩૦ના વયજૂથમાં જેમનું આવી રીતે વિચાર પરિવર્તન થયું હોય અને મોદીની નીતિરીતિઓના ટીકાકાર બન્યા હોય તે સૌને અભિનંદન—જાતે વિચાર કરતા અને સાચાખોટાની પરખ કરત થયા એ બદલ. એ વિચારશક્તિ બીજા પક્ષના શાસકો માટે અને એ સિવાય જીવનમાં પણ કામ લાગશે.
***
૨૦૦૨માં જે લોકો ૧૮ વર્ષ કે તેથી વધુ ઉંમરના હોય (અત્યારે લગભગ ૩૫ વર્ષ કે તેનાથી વધુ ઉંમરના), એ લોકોનું કોરોનાઈ મિસમૅનેજમૅન્ટ પછી વિચાર પરિવર્તન થાય અને તે મોદીના ટીકાકાર બને તો તેમણે જાતે વિચારવું રહ્યું કે હમણાં સુધી તે કયાં કારણોસર નરેન્દ્ર મોદીના ચાહક, સમર્થક, પ્રેમી કે ભક્ત હતા? એ માટે તેમના મનમાં ઉગી શકે એવાં કેટલાંક સંભવિત કારણો અને તેના આધારે આવા ટીકાકારોના ભવિષ્યના વલણનું અનુમાન.

સંભાવના ૧: ‘તેમણે મુસલમાનોને સીધા દોર કરી દીધા. આપણે તો બૉસ આવો જ માણસ જોઈતો હતો. હિંદુઓનો ઉદ્ધારક.’
ભવિષ્યની સંભાવનાઃ આ પ્રકારે વિચારનારા લોકો અત્યારે ટાઢા પડેલા હશે અથવા કદાચ ટીકા કરતા હશે. પણ એક વાર સ્થિતિ સામાન્ય થઈ જશે, એટલે તે ફરી મોદીભક્તિમાં જોડાઈ જશે. મોદીની નોટબંધી સહિતની અનેક અરાજકતાઓને તેમણે ભૂલાવી દીધી, તેમ આને પણ ભૂલાવી દેશે. મોદીપ્રેમના તેમના પ્રબળ કારણમાં ચાલુ અરાજકતાથી પડેલું ગાબડું કામચલાઉ જ નીવડશે.

સંભાવના ૨: ‘કાંકરિયા લેકફ્રન્ટ, રીવરફ્રન્ટ, બીઆરટીએસ, સ્ટેચ્યુ ઓફ યુનિટી, મૅટ્રો, સૅન્ટ્રલ વિસ્ટા...આપણે તો આવો વિકાસપ્રેમી માણસ જોઈએ...અને હા, કૌંસમાં પેલું મુસલમાનોવાળું તો ખરું જ.’

ભવિષ્યની સંભાવનાઃ આ રીતે વિચારનારાના મનમાં લોકોને શાની વધારે જરૂર છે, શાની હમણાં જરૂર નથી ને શાના વિના સદંતર ચાલી શકે એમ છે, એ વિશેની સમજની ભારે ગડબડ છે. તેમને વડાપ્રધાનના ‘વૅનિટી પ્રોજેક્ટ’ (તેમનો જયજયકાર થાય એવા પ્રોજેક્ટ) અને ઘણાખરા દેશવાસીઓની જરૂરિયાત વચ્ચેનો તફાવત બહુ સમજાતો નથી. ઝાકઝમાળ, ચમકદમક અને ભવ્યતાથી તે અંજાઈ જાય છે. એ અંજામણીમાં તેમનું ખિસ્સું કાપીને કોઈ તેમના લોકશાહી અધિકારો લઈ જાય તો પણ તેમને ખબર પડતી નથી કે ખબર પડે તો બહુ વાંધો પડતો નથી. અત્યારની મહાઅરાજકતા પછી તેમની પ્રાથમિકતાઓની સમજમાં ફરક પડ્યો હોય અને એ ફરક સ્મશાનવૈરાગ્ય જેવો બની રહેવાને બદલે તેમના મનમાં ઠરે, તો અર્થ સરે. બાકી, તે પણ ભક્તિમાં પાછા ફરી જશે.

આવું લખવામાં કોઈ કડવાશ નહીં, વ્યાપક માનસિકતાનું બયાન છે. અદાલતે જેને બળાત્કારના આરોપમાં દોષી ઠરાવીને સજા ફટકારી, એવા જેલગ્રસ્ત આશારામને અનુયાયીઓ મળી રહેતા હોય ને તેમના જૂના અનુયાયી ખડતા ન હોય, તો પછી અહીં તો એકહથ્થુ રાજ્યસત્તા અને વડાપ્રધાનનો હોદ્દો ધરાવતા નરેન્દ્ર મોદી છે. 

સંભાવના ૩: ‘આપણે તો ભાઈ, ધંધાદારી છીએ. લોકલાગણીના પૂરમાં નાવ હંકારવાની છે ને આપણા વાવટા ફરકાવવાના છે. પૂર મોદીતરફી, તો આપણે એ તરફ. આપણે તો ઇન્સ્પિરેશનલ, મોટિવેશનલ, ચિંતનાત્મક, પોઝિટિવ, હકારાત્મક દુકાનનો સવાલ છે. મોદીજી તો શું, તેમના અનુચરના અનુચરની પણ બાંય પકડી લઈએ ને તેની આરતી ઉતારી લઈએ. અત્યારે જુવાળ મોદીવિરોધી છે? તો આપણે તેમના ટીકાકાર...મોદીજી પોતાના સ્વાર્થ સિવાય બીજું કંઈ વિચારે છે? તો આપણે પણ આપણા સ્વાર્થ સિવાય નીતિ-અનીતિ જેવું કંઈ શા માટે વિચારીએ?’ 

ભવિષ્યની સંભાવનાઃ લોકલાગણીનો પ્રવાહ મોટા પાયે અને લાંબા સમય સુધી મોદીવિરોધી રહેશે, તો આ લોકોનો મોદીવિરોધ ટકી રહેશે. કારણ કે તેમની મોદીભક્તિમાં પણ મુખ્ય કારણ સત્તાધીશની ચાપલૂસીનું ને લોકપ્રવાહ સાથે વહેતા રહેવાનું હતું. અલબત્ત, તેમની માનસિકતામાં પહેલું કે બીજું કારણ પણ અંશતઃ જવાબદાર હોઈ શકે, જે તેમનું મોદી માટેનું ખેંચાણ ઘણી હદે જળવાયેલું રાખે.

સંભાવના ૪: ‘અમને એમ હતું કે દેશના અર્થતંત્રનો ઉદ્ધાર/સરહદો પર છાકો/આતંકવાદ-નક્સલવાદનો ખાત્મો/ઢીલુંપોચું નહીં, પણ નિર્ણાયક નેતૃત્વ મોદી જ આપી શકશે.’  

ભવિષ્યની સંભાવનાઃ નિર્ણાયક નેતૃત્વ કહેતાં સરમુખત્યારી માનસિકતા મળી અને તે પણ લગભગ બધા મોરચે નિષ્ફળ નીવડી, એવો અહેસાસ તેમને થયો? એ ન થયો હોય અને ફક્ત કોરોના સમયની અરાજકતાથી જ તે દુઃખી થયા હોય, તો તેમની પણ ભક્તિમાર્ગે પાછા વળી જવાની શક્યતા વધારે. 

સંભાવના ૫: ‘ધીમે ધીમે સમજાવા તો લાગ્યું હતું કે દાવા કરતાં બધું બહુ જુદું છે. પછી તો એ પણ સમજાવા લાગ્યું કે આમાં તો નકરાં ભોપાળાં છે. પણ અમે એટલા આગળ વધી ગયા હતા કે પાછા શી રીતે ફરવું? પોકળતાનો અહેસાસ થઈ ગયા પછી પણ, પાછા ફરવા માટે એક મોટા આંચકાની જરૂર હતી. તે આ મળ્યો.’

ભવિષ્યની સંભાવનાઃ આવું જેમને થયું હશે તે મોદીની નીતિરીતિઓના ટીકાકાર તરીકે ટકી રહેશે. ફક્ત મોદી પર જ નહીં, કોઈની પણ ઉપર નહીં મોહાવાનું તે શીખી શકે તો ઉત્તમ. કારણ કે, સરકાર ગમે તે હોય, તેને માથે ન ચડાવાય, ઉદ્ધારક તરીકે ન સ્થપાય. એવું કરીએ તો શું થાય એ કમ સે કમ અત્યારે તો કહેવાની જરૂર નથી.
***

આ તો મુખ્ય પ્રકારો છે. અત્યાર લગી મોદીની તરફેણ કરતા અને હવે વિરોધમાં આવેલા લોકોના એ સિવાયના પ્રકાર પણ હોઈ શકે છે અથવા એક જ વ્યક્તિમાં એકથી વધુ પ્રકારોના અંશ હોઈ શકે છે.  

કોઈને થાય કે મુકોને આ બધી પંચાત. ગમે તે કારણે, પણ લોકો ટીકા કરતા થયા, એટલું પૂરતું નથી? 

તેનો સ્પષ્ટ જવાબ છેઃ ના, એટલું જરાય પૂરતું નથી. કટોકટીની ટીકા કરનારામાં ગાંધીવાદી-સમાજવાદી-સામ્યવાદી-જૂના કોંગ્રેસી એવાં કંઈક જૂથોની સાથે રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ અને જનસંઘ પણ હતાં. નરેન્દ્ર મોદી પોતે કટોકટીના વિરોધની તેમની કામગીરીની ગાથાઓ લખી ચૂક્યા છે. પણ નરેન્દ્ર મોદીના રાજમાં જણાયું કે તેમનો અને જમણેરી વિચારધારાવાળા બીજા લોકોનો વિરોધ કટોકટી સામે નહીં, ઇન્દિરા ગાંધીની કટોકટી સામે હતો. તેમનો વારો આવ્યો ત્યારે તેમણે ઘણીખરી બાબતોમાં કટોકટીથી પણ ખરાબ પરિસ્થિતિ લાવીને મુકી દીધી. એટલા માટે, ફક્ત મોદીના વિરોધથી રાજી થઈ જવાને બદલે, એ વિરોધ કરનારની માનસિકતા અને વિરોધ માટેનાં તેમનાં કારણો જાણવા-સમજવાનું જરૂરી છે.  
***

વર્તમાન કટોકટીમાં પણ જે લોકો મોદીનો બચાવ કરવાનું, ઉપરાણું લેવાનું, તેમને ટેકો આપવાનું છોડી શકતા નથી અથવા તેમની નિષ્ફળતાઓ પર ઢાંકપિછોડો કરવા માટે લાગેલા રહે છે, તેમની સમજ માટે કોઈ શબ્દો નથી. તેના માટે બે મિનીટનુ મૌન.

(ભાગ-૧) (ભાગ-૨) (ભાગ-૩) (ભાગ-૪) (ભાગ-૫) (ભાગ-૬) (ભાગ-૭) (ભાગ-૮) (ભાગ-૯) (ભાગ-૧૦) (ભાગ-૧૧)  (ભાગ-૧૨) (ભાગ-૧૩) (ભાગ-૧૪) (ભાગ-૧૫) (ભાગ-૧૬) (ભાગ-૧૭) (ભાગ-૧૮) (ભાગ-૧૯) (ભાગ-૨૦) (ભાગ-૨૧) (ભાગ-૨૨) (ભાગ-૨૩) (ભાગ-૨૪) (ભાગ-૨૫) (ભાગ-૨૬) (ભાગ-૨૭) (ભાગ-૨૮) (ભાગ-૨૯) (ભાગ-૩૦) (ભાગ-૩૧) (ભાગ-૩૨) (ભાગ-૩૩) (ભાગ-૩૪) (ભાગ-૩૫) (ભાગ-૩૬) (ભાગ-૩૭) (ભાગ-૩૮) (ભાગ-૩૯)

ગુજરાતી સામયિકોમાં જ નહીં, ગુજરાતી દલિત સામયિકોમાં પણ ‘દલિતશક્તિ’ ઘણી રીતે વિશિષ્ટ હતું. તેની શરૂઆત ચાર ગ્લોસી રંગીન ટાઇટલ પેજ સાથે, બાકાયદા ૩૬ પાનાંના માસિક તરીકે થઈ હતી. તે ભલે સ્ટૉલ પર વેચાવાનું ન હતું. પણ તેનું મુખપૃષ્ઠ તૈયાર કરાવવામાં એ સમયની સમજ પ્રમાણે હું સારો એવો પ્રયાસ કરતો હતો. માર્ટિનભાઈ તેમાં ‘આપણી વાત’ એવા મથાળા હેઠળ મોટે ભાગે કોઈ ને કોઈ વિચારપ્રેરક મુદ્દો છેડતા હતા. ચંદુભાઈ મહેરિયા આખા સામયિક માટે ભૌગોલિક રીતે દૂર રહીને પણ, સુકાની અને દીવાદાંડી બંનેની ભૂમિકા અદા કરતા હતા. શરૂઆતના થોડા મહિના પરમ મિત્ર પૂર્વી ગજ્જર સાથે હતી. તે રિપોર્ટિંગ કરીને અહેવાલ લખતી હતી. પછી તે પતિ તેજસ સાથે ઑસ્ટ્રેલિયા સ્થાયી થવા ગઈ.

‘નોખા ચીલે નવસર્જન’ લખતી વખતે ‘નવસર્જન’ના ઘણા કાર્યકરોના પરિચયમાં આવવાનું થયું. તેમના થકી ગુજરાતના વિવિધ વિસ્તારોમાં દલિતોની પરિસ્થિતિનો અને જમીની વાસ્તવિકતાઓનો ખ્યાલ આવતો ગયો. જન્મે બિનદલિત હોવાની સભાનતા તો ખાસ ન હતી. પણ સહાનુભૂતિને બદલે સમાનુભૂતિની દિશામાં સફર શરૂ થઈ. માર્ટિનભાઈએ દલિત ચળવળમાં અનેક નવા મુદ્દા-નવી સમસ્યાઓ ઉમેર્યાં હતાં અને તેમનો સામનો કરવા માટે પદ્ધતિસરનો-તાલીમકેન્દ્રી કાનૂની અભિગમ અપનાવ્યો હતો. કાર્યકરોને ઘડવાનું શરૂ કર્યું હતું. હું જોડાયો ત્યારે એ પ્રક્રિયા લગભગ ચરમસીમા પર હતી. ઑફિસે આવતાં-ઉત્સાહથી, આત્મવિશ્વાસથી અને લડાયક જુસ્સાથી ઉભરાતાં કાર્યકરોને મળીને-તેમની સાથે વાતચીત કરીને બહુ સારું લાગતું હતું. ગામઠી ભાષા કે અભિવ્યક્તિનો તો ઠીક, દલિત હોવાનો માનસિક બોજ પણ તેમાંથી કેટલાંક ફગાવી શક્યાં હતાં, એવું મને લાગતું હતું. સ્થાનિકો સાથેનો તેમનો નાતો ગાઢ હતો. સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ જે મર્યાદાઓ માટે નામીચી છે, એનાથી ત્યારે ‘નવસર્જન’ ઘણી હદે બચેલું જણાતું હતું.

‘દલિતશક્તિ’માં મારી સામેલગીરીને કારણે તેમાં મુખ્ય ધારાનો અને તે પણ મૅગેઝીન-પત્રકારત્વનો રંગ ભળ્યો. ‘અભિયાન’માં સાવ નવેનવો હતો ત્યારે એક સાંજે ઑફિસની બહાર ચાલતાં ચાલતાં ચીફ રીપોર્ટર દીપક સોલિયાએ મારા શોખ વિશે થોડીઘણી પૂછપરછ કરી. પછી એ મતલબનું કહ્યું હતું કે (મૅગેઝીનમાં- પત્રકારત્વમાં આવતો) દરેક માણસ સાથે પોતાનું વાતાવરણ લઈને આવે છે. ‘દલિતશક્તિ’માં એવું જ થયું. તેમાં મારું અનુવાદનું તેમ જ ભાષાનું કૌશલ્ય અને રસના વિષય ઉમેરાયાં. અલબત્ત, ધરી દલિત મુદ્દાની જ રહી.

એકાદ-બે ઉદાહરણથી વાત વધારે સ્પષ્ટ થશે. તસવીરોમાં મારા રસ અને વયોવૃદ્ધ તસવીરકાર પ્રાણલાલ પટેલ સાથેની દોસ્તીને કારણે, વાતવાતમાં ખબર પડી કે ૧૯૪૫માં ડૉ. આંબેડકરની ગુજરાત-મુલાકાત વખતે તેમની કેટલીક તસવીરો પ્રાણલાલદાદાએ લીધી હતી. તેમની પાસેથી એ તસવીરો ખરીદીને મેં ‘દલિતશક્તિ’ના માર્ચ, ૨૦૦૩ના અંકના મુખપૃષ્ઠ પર તેમ જ ત્રીજા ટાઇટલ પર પ્રગટ કરી. એ તસવીરો ત્યાર પહેલાં ભાગ્યે જ જોવા મળી હશે—નજીકના ભૂતકાળના દાયકાઓમાં તો નહીં જ.
પૂના કરારની ૭૧મી તિથી નિમિત્તે સપ્ટેમ્બર-ઑક્ટોબર ૨૦૦૩ના અંકમાં ચંદુભાઈની કવર સ્ટોરી હતી. તેના માટે મુખપૃષ્ઠ પર જબ્બાર પટેલની ડૉ. આંબેડકર વિશેની ફિલ્મમાંથી એક ફોટો મુક્યો. તેમાં ખાટલા પર સૂતેલા ઉપવાસી ગાંધીજી અને સામા છેડે બેઠેલા આંબેડકર (અભિનેતા મમૂટિ) હતા. ઑગસ્ટ ૨૦૦૩ના અંકમાં (મોટે ભાગે ‘નેશનલ જ્યોગ્રોફિક’માં છપાયેલો) એક ગટરસફાઈ કામદારાનો ફોટો ટાઇટલ પર મૂકીને તેનું મથાળું આપ્યું હતું: આઝાદી પહેરવી કે ઓઢવી?
‘દલિતશક્તિ’માં દલિત-બિનદલિત બધા લખતા હતા. દલિત સાહિત્ય વિશે ઘણી વાર એવો સવાલ કરાય છે કે ‘સાહિત્યમાં વળી દલિત શું ને બિનદલિત શું? સાહિત્ય એટલે સાહિત્ય.’ અધ્યાપકીય જ્ઞાન કે કંઠીના અભાવે, મારા મનમાં સાહિત્યના જુદા જુદા પ્રકારોનો સંધિવિચ્છેદ ‘માટે’ નહીં, પણ ‘દ્વારા’ હતો. બાળકો લખે તે બાળસાહિત્ય નહીં. બાળકો માટે લખાય તે બાળસાહિત્ય. એવું જ દલિત સાહિત્ય માટે. જન્મે દલિત એવી કોઈ વ્યક્તિ દલિત ચેતના કે તેના સમાજકારણને લગતા કોઈ મુદ્દા સિવાયનું સાહિત્ય લખે, તો તે ‘દલિત સાહિત્ય’ ન કહેવાય, એવી મારી સમજ રહી.

‘દલિતશક્તિ’માં ચંદુભાઈ ઉપરાંત ટીકેશ મકવાણા અહેવાલો ને લેખો લખતા. સાહિલ પરમાર કવિતાનો આસ્વાદ કરાવતા. ક્યારેક નિવૃત્ત અધ્યાપક સિદ્ધાર્થભાઈ ભટ્ટ લખતા, સુવર્ણાબહેન અનુવાદ કરતાં. ઘણી વાર હું અનુવાદ કે સંકલન મારા નામથી કરવાને બદલે ‘વિશ્વજીત વાલ્મિકી’ના નામે કરતો. દલિતોના કોટિક્રમમાં વાલ્મિકી સૌથી નીચે ગણાય છે, એટલે પૅન નેમમાં વાલ્મિકી રાખવાનું વિચાર્યું અને તેની આગળનું નામ વિશ્વજીત રાખ્યું હતું. એક અંકમાં મારું નામ એક કે બે વારથી વધુ ન દેખાય, એ માટે અગાઉ જુદા જુદા પ્રસંગે નિકટનાં મિત્રોના નામ પરથી દીપક દેસાઈ (દીપક સોલિયા-હેતલ દેસાઈ) અને વિપુલ પરીખ (વિપુલ રાવલ-અજય પરીખ) જેવાં નામ મેં રાખ્યાં હતાં. વિશ્વજીત વાલ્મિકી એ રીતે સંપૂર્ણપણે કાલ્પનિક નામ હતું.
દરેક અંકમાં ‘પ્રદેશના ખબર-અંતર’ વિભાગમાં મહિના દરમિયાન કાર્યકરોમાંથી કેટલાકે જે લખીને મોકલ્યું હોય તે સંપાદિત કરીને મુકતો હતો. ખાસ્સા અંક સુધી કોઈ એક કાર્યકરની આપવીતી કે બાળપણના અનુભવો પણ અપાતાં હતાં. દલિતોની સમસ્યાઓની સાથોસાથ સિદ્ધિના સમાચાર કે લેખ ‘દલિતશક્તિ’માં આવતા. અંગ્રેજીના અધ્યાપક સંજય ભાવે અંગ્રેજી લેખોના અનુવાદમાં સક્રિય હતા. એ તેમના એચ.કે. આર્ટ્સ કૉલેજના વિદ્યાર્થીઓ પાસે પણ અનુવાદ કરાવીને મોકલી આપતા. તેમનો એક વિદ્યાર્થી હતો જિજ્ઞેશ મેવાણી. કમ્પ્યૂટર સામાન્ય થયાં ન હતાં અને મૅટર હાથેથી લખેલું આવતું. ત્યારે ભાવેસાહેબે મેવાણી પાસે એક મૅટરનો અનુવાદ કરાવીને તેમની ચિઠ્ઠી સાથે મોકલ્યો હતો.
પહેલા વર્ષે ‘દલિતશક્તિ’નો સૌથી યાદગાર અંક નવેમ્બર ૨૦૦૩નો હતો. તેનાં ૪૪ પાનાંમાંથી મોટા ભાગમાં, રોજિંદા જીવનમાં ઠેકઠેકાણે જોવા મળતી આભડછેટની કાર્યકરોએ મોકલેલી વિગતો હતી. આભડછેટના જુદા જુદા પ્રકારો પ્રમાણે લેખ તૈયાર કરવામાં આવ્યા હતા. આભડછેટ વિશેષાંક કહી શકાય એવા એ અંકની. સામગ્રીની ડીઝાઇન અને રજૂઆત મુખ્ય ધારાના સામયિક જેવાં હતાં. પરંતુ ‘દલિતશક્તિ’ અત્યંત મર્યાદિત સરક્યુલેશન ધરાવતું હોવાથી આભડછેટ અંક જેવી કામગીરીની જાણકારી જૂજ લોકો સુધી મર્યાદિત રહી.
એ લાક્ષણિકતા તો ‘આરપાર’માં થતા કામની પણ હતી. પરંતુ સ્વમાનપૂર્વક મનગમતું કામ કરવા મળે, તે મારે મન સૌથી અગત્યનું હતું. અનુભવે એવું જોવા મળ્યું હતું કે મોટાં તંત્રો સલામતીનાં (કેટલીક વાર તો આભાસી સલામતીનાં) બંધનોમાં એવાં કેદ હોય છે કે ત્યાં કશું નવું, ચીલાચાલુથી અલગ કરવાની તક ભાગ્યે જ મળે. સરખામણીમાં ‘આરપાર’ જેવા પ્લેટફૉર્મ પર મનોજભાઈ જેવા મોકળાશ આપનાર કોઈ હોય તો એવું કામ કરવા મળે, જે અંગત રીતે ભારે સંતોષ આપનારું બની રહે. એટલું જ નહીં, પત્રકારત્વના તટસ્થ અભ્યાસી તે જુએ તો તેમને પણ લાગે કે કોઈએ પ્રેમથી અને સૂઝથી કામ કર્યું છે.

વર્ષ ૨૦૦૩ના આરંભે જાન્યુઆરીમાં ‘આરપાર’માં ‘ગાંધી વિશેષાંક’ કર્યો. ત્યાર પછી વર્ષ દરમિયાન ‘ભારે કરી’ નામે હાસ્યની કોલમ ઉપરાંત કવર સ્ટોરી સહિત બીજી ઘણી સામગ્રી લખી. તેમાં મઝા આવી. અઢળક નહીં તો પણ, મારા સંતોષી જીવને આનંદ થાય એટલું આર્થિક વળતર મળતું રહ્યું. પછી વર્ષના અંત ભાગમાં, ઉપરાઉપરી બે વિશેષાંક કરવાના આવ્યા.

‘આરપાર’માં કામની એક તાસીર હતી. ત્યાં અઢળક અને લાંબી બેઠકો થાય. હું કર્મચારી ન હતો. એટલે જ્યારે જાઉં ત્યારે ઘણી વાર માલિક મનોજ ભીમાણી અને સંપાદકની કામગીરી અદા કરતા પ્રણવ અધ્યારુ સાથે મંડળી જામે. દુનિયાભરનાં ટોળટપ્પાં ચાલે. કંઈક ઘોડા ઘડાતા હોય. પ્રણવના ફળદ્રુપ ભેજામાંથી અનેક આઇડિયા નીપજે. મનોજભાઈ શક્યતાના કૅનવાસ પર તેનું ભવ્ય અને રમ્ય ચિત્ર આલેખે. તેમાં તેમના રાજકીય અને બીજા સંપર્કોના ઉપયોગના રંગ ભળે. એ ચિત્ર ક્યાં અને કેવી રીતે મુકવાથી મહત્તમ લાભ થશે એની કલ્પનાઓ મંડાય. કામ સિવાયની પણ પુષ્કળ વાતો થાય. તેમાંથી જ થોડીઘણી કામની વાતો નીપજતી હોય. એટલે એવી બેઠકો અનિવાર્ય બની રહે. બેઠકો ચાલતી હોય તેમાં હું હોઉં ત્યારે વચ્ચે વચ્ચે ચા ઉપરાંત નાસ્તો પણ આવે. એક દિવસ તો વહેલી બપોરથી શરૂ થયેલી મિટિંગમાં પાંચેક કલાક થઈ ગયા ત્યારે રાયપુરનાં ભજિયાં ને ‘ચૉઇસ’ના પિત્ઝા બંનેનો વારો આવી ગયો હતો.

આવી જ એકાદ મિટિંગમાં પ્રણવે સૂચવ્યું કે વિશિષ્ટ દિવાળી અંક તો કાઢીએ, સાથે આપણી સ્ટાઇલનો દશેરા અંક પણ કાઢી શકાય. (‘ચિત્રલેખા’ તેની સ્ટાઇલનો દશેરા અંક કાઢતું જ હતું) મિટિંગોમાં મારું કામ કલ્પનાના કૅનવાસ પરથી આઇડિયાને અસલી કાગળ પર લાવીને જોવા-તપાસવાનું રહેતું. તેનો સંતોષકારક વ્યવહારુ-વાસ્તવિક અમલ શક્ય છે કે નહીં, તે મારાથી થશે કે કેમ અથવા બીજું કોઈ તે કરી શકશે કે કેમ, તે વિચારવાનું હોય. દશેરા અંકના આઇડિયા પરથી વાત આગળ ચાલી. મને થયું કે ભારતનાં મહત્ત્વનાં યુદ્ધો વિશે કામ કરી શકાય. યુદ્ધો વિશે કંઈક કરવાનો આઇડિયા કદાચ પ્રણવનો હતો. કેમ કે, દશેરા સાથે યુદ્ધનું એક સ્વાભાવિક સંધાન હતું.

એ વિચારનો પિંડ બંધાવા લાગ્યો. ઇતિહાસનો મારો ઔપચારિક અભ્યાસ કશો નહીં. છેલ્લે દસમા ધોરણના સમાજવિદ્યાના એક ભાગ તરીકે ભણેલો એ જ. થોડું છૂટુંછવાયું વાચન હતું. ‘અમર ચિત્ર કથા’ એક સમયે બહુ પ્રિય હતી. તેનો ઉપકાર એટલો કે ઇતિહાસમાં કંટાળાને બદલે રસ પડતો થયો હતો. એ વખતે હું એમ માનતો કે ઇતિહાસના (અથવા બીજા વિષયના) અધ્યાપકો તેમના વિષયમાં બહુ નિષ્ણાત હોય. હું એવો નિષ્ણાત ન હતો. એટલે મેં રસિક વાચકની દૃષ્ટિએ વિચારવાનું શરૂ કર્યું: યુદ્ધોના અંકમાં શું હોઈ શકે? કયાં યુદ્ધોને ભારત માટે નિર્ણાયક ગણવાં? બધાં યુદ્ધોનાં આલેખનમાં એકંદરે સર્વસામાન્ય લાગે એવું માળખું હોવું જોઈએ. મને સમજાયું કે યુદ્ધો વિશેની પ્રાથમિક માહિતી પણ જો આપી શકાય અને તેમાંથી વર્તમાનમાં ખપ લાગે એવું કંઈ તારવી શકાતું હોય તો મઝા આવે. સંતોષકારક કામ થયું ગણાય.
એ વખતે મારો જૂનાં પુસ્તકોનો સંગ્રહ ધીમે ધીમે એકત્ર રહ્યો હતો. તેમાં કેટલાંક ઉપયોગી પુસ્તક હતાં. એ સિવાય યુદ્ધોની યાદી નક્કી કર્યા પછી નડિયાદ ઉપડ્યો. પરમ મિત્ર હસિત મહેતાના દૃષ્ટિવંત સંચાલનને કારણે નડિયાદની એકાદ સદી જૂની ડાહીલક્ષ્મી લાયબ્રેરીનાં તમામ પુસ્તકોની સૂચિ વર્ષ ૨૦૦૩માં કમ્પ્યૂટરાઇઝ્ડ થયેલી હતી. હું કમ્પ્યૂટર સામે બેસી ગયો અને જરૂરી પુસ્તકોનાં નામ નોંધતો ગયો. સાવ પ્રાથમિક કહેવાય એવી યાદી પૂરી થઈ, એટલે મેં લાયબ્રેરિયન બહેનને તે સોંપી. હસિતને ઘરે મળવાનું હતું. એટલે લાયબ્રેરીથી હું નિરાંતે ફરતો ફરતો તેમના (શ્રીનાથજીની પોળવાળા) ઘરે પહોંચ્યો, ત્યારે જોયું તો મેં આપેલી યાદીનાં પુસ્તકો ઘરે પહોંચી ચૂક્યાં હતાં. એ હું સ્કૂટર પર ખડકીને મહેમદાવાદ આવ્યો.

મહત્ત્વ, વિગતોની ઉપલબ્ધિ અને સમયમર્યાદા જેવાં પરિબળો ધ્યાનમાં રાખીને મેં આટલાં યુદ્ધ અંકમાં સમાવ્યા: સિકંદર-પોરસ (ઇસવી સન પૂર્વે ૩૨૬), રાજા દાહિર-મહંમદ બિન કાસિમ (ઇ.સ. ૭૧૨), પૃથ્વીરાજ ચૌહાણ-મહંમદ ઘોરી (ઇ.સ. ૧૧૯૨), બાબર-ઇબ્રાહિમ લોદી (પાણીપતનું પહેલું યુદ્ધ, ઇ.સ. ૧૫૨૬), રાણા સંગ-બાબર (ઇ.સ. ૧૫૨૭), હેમુ-અકબર (પાણીપતનું બીજું યુદ્ધ, ઇ.સ. ૧૫૫૬), રાણા પ્રતાપ-માનસિંહ (હલ્દીઘાટીનું યુદ્ધ, ઇ.સ. ૧૫૭૬), સિરાજ-ઉદ્-દૌલા-રોબર્ટ ક્લાઇવ (પ્લાશીનું યુદ્ધ, ઇ.સ. ૧૭૫૭), સદાશિવ ભાઉ- અહમદશાહ અબ્દાલી (પાણીપતનું ત્રીજું યુદ્ધ, ઇ.સ. ૧૭૬૧), ૧૮૫૭નો સંગ્રામ. તેમાંથી ૧૮૫૭ના સંગ્રામ વિશે સાત પાનાંમાં જુદા જુદા વિષયવસ્તુના લેખ મુક્યા.

થોડાં અઠવાડિયાંમાં, બીજાં બધાં કામની સાથે આટલા લાંબા-પહોળા ઇતિહાસમાં પેસી નીકળ્યાનો દાવો તો ન જ કરાય. પણ આ યુદ્ધો વિશે પ્રાથમિક માહિતી જાણવાની બહુ મઝા આવી. મોટા ભાગના લેખ ફક્ત બે પાનાંના હતા. લગભગ દરેક લેખમાં ફ્લેશબૅક, યુદ્ધ શા માટે થયું, સૈન્યબળ, યુદ્ધ પહેલાં, ખરાખરીનો ખેલ, વિશેષ મહત્ત્વ જેવા કેટલાક વિભાગો હતા. તેથી એક માળખું બન્યું. એ સિવાય ટાઇમ કેપ્સુલ (એ યુદ્ધના સમયગાળામાં બીજું શું બન્યું) અને દંતકથા-સત્યકથા મારા મૂળ રસ. તેમાં પણ બહુ આનંદ આવ્યો. એકાદ-બે નમૂનાઃ પૃથ્વીરાજ ચૌહાણ-મહંમદ ઘોરીનું યુદ્ધ થયું તેનાં ૪૩ વર્ષ પહેલાં ઇંગ્લેન્ડમાં ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીની સ્થાપના થઈ અને આ યુદ્ધનાં ૧૯ વર્ષ પહેલાં હેમચંદ્રાચાર્યનું અવસાન થયું. અકબર અને હેમુ વચ્ચે પાણીપતનું બીજું યુદ્ધ થયું તેનાં નવ વર્ષ પહેલાં મીરાબાઈનો અને આઠ વર્ષ પછી શેક્સપિયર તેમ જ ગેલિલિયો ગેલિલીનો જન્મ થયો. આવી વિગતો ઉપરાંત કેટલાક નકશા, તસવીરો, ચિત્રો પણ આપ્યાં. અંકના મુખપૃષ્ઠ પર ચકરાવામાં નાખતાં ચિત્રોના સર્જક ઇશર/Escherનું જાણીતું ચિત્ર મુકવામાં આવ્યું હતું.
રાબેતા મુજબ અંકની છપાઈથી ઘણો અસંતોષ રહી ગયો. છતાં જે થઈ શક્યું તેનો ઘણો સંતોષ થયો. દશેરા અંક પછી એક જ અંક છોડીને દિવાળી અંક આવ્યો. ત્યારે અમે નક્કી કર્યું કે તેમાં ગુજરાતી આત્મકથાઓ-આત્મકથનો મુકવાં. એ પણ અત્યંત રસનો વિષય. નવેમ્બર, ૨૦૦૩માં ‘દલિતશક્તિ’નો આભડછેટ અંક હતો અને એ જ અરસામાં ‘આરપાર’નો ‘આત્મકથાનકોનો ઉત્સવ’. તેના કામમાં પણ ચંદુભાઈ મહેરિયાએ કેટલીક દિશા ચીંધી-મદદ કરી. પરિણામે તેમાં ખાસ્સું વૈવિધ્ય ધરાવતાં અને અતિશય જાણીતાં નહીં એવાં ૨૨ આત્મકથાઓના અંશ કે આત્મકથન આપી શકાયાં. (જેમ કે, નર્મદની આત્મકથાનો અંશ લેવાનું સહેતુક ટાળ્યું હતું. કારણ કે તેના વિશે ઘણાખરા વાંચનારા જાણતા હોય) વૈવિધ્ય ખાતર આત્મકથા ન હોય એવાં કેટલાંક નામોનાં આત્મકથનાત્મક લેખ પણ લીધા.
અહીં રેકોર્ડ ખાતર ફક્ત એ નામો આપું છું, જેથી ક્ષેત્રવૈવિધ્યનો ખ્યાલ આવે: ઉમાશંકર જોશી, કનૈયાલાલ મુનશી, કાશીબહેન મહેતા, કિશનસિંહ ચાવડા, ચંદુલાલ બહેચરલાલ પટેલ (‘ભગવદ્ગોમંડળ’વાળા), ચંદુ મહેરિયા, દિનકર મહેતા (અમદાવાદના સામ્યવાદી મેયર),  દિલીપ રાણપુરા, પંડિત સુખલાલજી, પ્ર.ચુ. વૈદ્ય, ભાઈલાલભાઈ પટેલ (ભાઈકાકા), મનુભાઈ પંચોળી, મામાસાહેબ ફડકે, મોરારજી દેસાઈ, રઘુનાથ બ્રહ્મભટ્ટ (રસકવિ), રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઈ, રવિશંકર રાવળ (કળાગુરુ), લક્ષ્મણ માને (મરાઠીમાંથી અનુવાદ), સરૂપ ધ્રુવ, ડૉ. સુમંત મહેતા, સ્વામી આનંદ, હસમુખ સાંકળીયા (પુરાતત્ત્વવિદ્).

પ્રતિબદ્ધ કે ઉન્નતભ્રૂ  સામયિકમાં નહીં, મુખ્ય ધારાના સામયિકના દિવાળી અંકમાં આવી સામગ્રી આપી શકાઈ, તેના કારણે ઘણી વખત બિનજરૂરી લાગતી ‘આરપાર’ની મૅરેથૉન મિટિંગો પણ વસૂલ લાગતી. છાપાંની નોકરીઓ છોડી દીધા પછી (કે છોડી દીધી એટલે) આટલું ગમતું કામ કરવા મળે છે, તેનો ઊંડો સંતોષ થતો હતો.

લેખન મારા માટે વ્યક્તિગત બ્રાન્ડિંગનો ખેલ નહીં, સ્વમાનભેર ગમતું કામ કરવાનો અને મારી સમજની-કામગીરીની ક્ષિતિજો વધારવાનો મામલો હતું. એટલે મોટા છાપામાં લખવા મળતું નથી તેનો વસવસો કે મોટા છાપામાં લખવા મળે તો સારું એવી લાલસા થતાં ન હતાં. એવા સમયે, વર્ષ ૨૦૦૩ની મધ્યમાં, ‘ગુજરાત સમાચાર’માંથી બાહુબલીભાઈ શાહનું તેડું આવ્યું.

અત્યારે રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારના ભયંકર મિસમૅનેજમૅન્ટની ટીકા કરનારા લોકોના મુખ્યત્વે આટલા પ્રકાર પાડી શકાય.

૧. (મારા જેવા લોકો) જે વર્ષોથી નરેન્દ્ર મોદીની આત્મમુગ્ધતાની, રાજકીય ફાયદા માટે કોમવાદના ઉપયોગની, સત્તાના અમર્યાદ કેન્દ્રીકરણની તથા આપખુદ કુશાસનની ટીકા કરતા રહ્યા છે. તેમને મન વર્તમાન પરિસ્થિતિમાં માત્રાનો જ ફરક છે, પ્રકારનો નહીં. 

૨. જે લોકોને પોતપોતાનાં કારણસર ધીમે ધીમે કુશાસનનું સત્ય સમજાતું ગયું. તે ખુલીને ટીકા ભલે કરતા નહીં, પણ મનથી સમજતા હતા અને સરકારનું ઉપરાણું લેવું છોડી દીધું હતું. તે લખતા થયા. 

૩. જે લોકોને ગયા વર્ષે કોરોનાના પહેલા આક્રમણ વખતે, લૉક ડાઉનમાં સર્જાયેલી અંધાધૂંધી, પગપાળા ચાલતા ગયેલા લોકો, આરોગ્યસેતુ એપના દાવા, ધમણ વેન્ટિલેટર અને એવી બીજી અનેક અરાજકતાઓથી સમજાયું કે આ સરકારને જૂઠાણા ને અસરકારક પ્રચાર સિવાય ભાગ્યે જ બીજું કંઈ ફાવે છે. એટલે ગયા વર્ષથી તેમનો કલર ઉતરવા માંડ્યો અને તે પણ સમજતા-ક્યારેક લખતા થયા.

૪. પાકો રંગ ધરાવનારા કેટલાક લોકો પણ આ વખતની અરાજકતા અને તેની ઉપર અભિમાની અવગણના તથા સરાસર જૂઠાણાં જોઈને દુઃખી થયા અને સરકારની ટીકા કરતા થયા.

૫. ‘શાણી’ આઇટેમો, જેમણે અત્યાર સુધી સાતત્યપૂર્વકની જીહજૂરી કર્યે રાખી અને વચ્ચે વચ્ચે, ‘અમે તો આવું પણ લખ્યું હતું’—એવી છટકબારી ખુલ્લી રાખવા પૂરતી પ્રતીકાત્મક ટીકા કરી હતી. તેમણે જોયું કે અત્યારે સરકારની ટીકા કરવાથી ભક્ત વાચકવર્ગ બહુ નારાજ નહીં થાય, સરકારવિરોધી ટીકાના પૂરમાં તેમની ટીકા પણ સરકારપક્ષે વિશેષ વાંધો લેવાયા વિના નીકળી જશે  ઉપરાંત, સરકારની ટીકા નહીં કરવાથી તેમની અસલિયત સાવ ભોળાભટાક લોકો આગળ પણ ઉઘાડી પડી જશે.
*

તેમ છતાં, હજુ ઘણાને સરકારની ટીકા કરવાપણું લાગતું નથી. કેટલાંક કારણઃ

૧. ‘અમે તો બા, પોલિટિક્સમાં પડીએ જ નહીં. અમે તો બા, બહુ ઠરેલ, બહુ સંસ્કારી, બહુ સાહિત્યકળાપ્રેમી.’

૨. ‘એંહ, આ સરકારની ટીકા? કદી નહીં. અમે કોંગ્રેસી નથી. અમે ડાબેરી, અર્બન નક્સલ, હિંદુત્વદ્વેષી, મુસ્લિમતરફી, રાષ્ટ્રવિરોધી નથી. અમે તો આ સરકારની પડખે જ ઊભા રહેવાના. ચાહે ગમે તે થાય.’ (‘કારણ કે આ સરકાર અમારા દ્વેષ, અમારી કુંઠા, અમારા ભય, અમારા પૂર્વગ્રહ જેવી બાબતોનું આબાદ પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.’)

૩. ‘અમને પણ લાગે છે કે પાણી માથા પરથી વહી ગયું છે. છતાં, મોદીભક્તિની સાથે અમે અમારી જાતને સાંકળી લીધી છે-અમારી આબરૂને હોડમાં ગણી લીધી છે. એટલે બધું સમજતા હોવા છતાં, અમે કશું નહીં લખીએ-બોલીએ. તમે સમજો, આમાં અમારી પણ આબરૂનો સવાલ થઈ જાય છે.’

૩. ‘અમે તો પોઝિટિવ થિંકિંગમાં માનીએ છીએ. આવા સમયે નકારાત્મક વાતો ન ફેલાવવી જોઈએ. (‘અમને સચ્ચાઈ કરતાં હકારાત્મકતા વધારે વહાલી છે. ખાસ કરીને સચ્ચાઈ અમારાં રાજકીય વલણોને અનુકૂળ ન હોય ત્યારે.’)

૪. ‘આવી બાબતોમાં રાજકારણ ન લાવવું જોઈએ.’ (‘એ તો ત્યારે જ લવાય, જ્યારે અમારા વહાલા નેતાને ફાયદો થતો હોય.’)

૫. ‘કૉંગ્રેસ હોત તો પણ શું ઉખાડી લેવાની હતી? એના કરતાં આ શું ખોટા છે?’ (અને મૂળ તો, અમને ભાજપનું સંકુચિત, હિંદુ ધર્મના હાર્દથી વિપરીત અને કોમવાદી, રાજકીય ‘હિંદુત્વ’ અમને બહુ ભાવે છે. એના માટે અમે બધું વેઠવા તૈયાર છીએ. અમારો વાંધો અનિષ્ટ સામે નહીં, ફક્ત કોંગ્રેસનાં અનિષ્ટ સામે હતો.) 

૬. ‘તમારા ઘરમાં દસ માણસ રહેતાં હોય ને એ બધાંને એક સાથે પેટમાં ગરબડ થાય, તો ઘરમાં દસ શૌચાલય હોય? બસ, સરકારને એવું જ થયું છે. હેંહેંહે. ’ (‘સરકારનો બચાવ કરવાનો આવે ત્યારે અમે કોઈ પણ હદે જઈ શકીએ. સરકારની કામગીરીનું-તેની ફરજનું-તેના સ્કેલનું મૂળભૂત અજ્ઞાન દર્શાવતી રમૂજ પણ ખપમાં લઈ શકીએ.’)