gujarati world

Share

કોઈ પણ સંસ્થા વિશે સાંભળીએ કે ત્યાં જવાનું થાય, એટલે મનમાં સવાલોનું એક ચૅકલિસ્ટ બની જાય. ચાંદોદ (કે ચાણોદ)થી માંડ દોઢ કિલોમીટરના અંતરે આવેલી 'ઓએસિસ વૅલી'/Oasis Valleyની મુલાકાત વખતે પણ એવા સવાલો મનમાં હતા.

• સંસ્થાના કેન્દ્રમાં વ્યક્તિ છે કે વિચાર? ઘણે ભાગે શરૂઆત વ્યક્તિના વિચારને કેન્દ્રસ્થાને રાખીને થતી હોય છે, પણ ધીમે ધીમે વ્યક્તિ પોતે કેન્દ્રસ્થાને આવી જાય છે તો સંસ્થા એક જ વ્યક્તિની આસપાસ ગરબે ઘુમે છે?
• સંસ્થામાં મુખ્ય વિઝન એક જ વ્યક્તિનું હોય તે એક વાત છે, પણ તેની સાથે બીજા (બીજી હરોળના નહીં, બીજા) લોકો સરખા ભાવે સંકળાયેલા છે?
• મુખ્ય વિઝન ધરાવતી વ્યક્તિ બીજા લોકોનું સાંભળે છે? કે પછી પોતે જે નક્કી કરેલું હોય તે જાહેર કરીને, તેની પર બીજાના મત લેવાની ઔપચારિકતા પૂરી કરીને, લોકશાહી રાહે સરમુખત્યારશાહી ચલાવે છે?
• મુખ્ય વિઝન ધરાવતી વ્યક્તિની હાજરીને મહત્ત્વના કાર્યક્રમોમાં કેટલી અનિવાર્ય માનવામાં આવે છે? અને એ ગેરહાજર ન હોય ત્યારે તેમનો ઉલ્લેખ કેવો અને કેટલો થાય છે? તેમની ગેરહાજરીમાં બીજાં બધાંની દશા ધણી વિનાનાં ઢોર જેવી થાય છે?
• સંસ્થા કોઈ એક મુદ્દો પકડીને સાતત્યપૂર્વક કામ કરે છે? કે દર વર્ષે- બે વર્ષે મળતા (ફોરેન કે દેશી) ફંડિંગ પ્રમાણે, પોતાના હેતુઓ બદલતી રહે છે અને દસ ફૂટનો એક ખાડો ખોદવાને બદલે, એક-એક ફૂટના દસ ખાડા ખોદ્યા કરે છે?
• બીજાના-દુનિયાભરના લોકોના અધિકાર કે સમાનતા માટે કામ કરતી સંસ્થાના પહેલી હરોળના લોકો તેમના પછીની હરોળના લોકો સાથે કેવી રીતે વર્તે છે? તેમનું શોષણ કરે છે? તેમની સાથે ભેદભાવ રાખે છે? તેમને નકરા નોકરિયાત ગણે છે?
• સંસ્થાનો વિસ્તાર થાય ત્યારે તેની સંપત્તિનો વિસ્તાર થાય છે? કે કામનો? કે બંનેનો? સંસ્થાનો પથારો ફેલાય ત્યારે તેના હાર્દમાં રહેલી હેતુ વિશેની સ્પષ્ટતા અને તીવ્રતા જળવાય છે? કે વિસ્તારની સાથે મોળી પડતી જાય છે અને કેવળ આંકડાબાજીમાં સીમીત બનીને રહી જાય છે? (આટલા જિલ્લા, આટલા તાલુકા, આટલાં ગામ, વાત પૂરી.) 
• સંસ્થામાં આત્મચિંતન અને સ્વસ્થ ટીકા માટે જગ્યા છે? તેને પ્રોત્સાહન મળે છે? 
• બીજાનું હિત આયોજનબદ્ધ રીતે થઈ શકે એ હેતુથી રચાયેલી સંસ્થા પોતે ક્યારે સ્થાપિત હિત બની જાય છે, તેની સરત રહેતી નથી. આવું થાય ત્યાર પછી સંસ્થાનો પથારો ટકાવી રાખવા માટે કરવાં પડે એટલાં બધાં જ સમાધાન કરવાની તેના સંચાલકોની તૈયારી હોય છે. તો સંસ્થા સ્થાપિત હીત બની ગઈ છે? 
• સંસ્થામાં ધર્મસંસ્થાની જેમ જડ આચારવિચારોની કેવી બોલબાલા છે? સંસ્થા દેશભક્તિનો દાવો કરતી હોય તો તેની દેશભક્તિ બીજા માટેના ધીક્કારમાંથી પેદા થયેલી છે? કે પોતાના દેશ પ્રત્યેના પ્રેમમાંથી? 
• સંસ્થાની સાદગીમાં દંભની અને તેના વિવેકમાં ચાપલૂસીની ગંધ આવે છે? તેની સાથે સંકળાયેલા લોકોની કથની અને કરણીમાં તફાવત હોય એવાં કેટલાં ઠેકાણાં જણાય છે? 
• સંસ્થા હકારાત્મકતાના નામે અનિષ્ટો પ્રત્યે આંખ આડા કરવામાં માને છે? પ્રેમના નામે, સંઘર્ષ ટાળવાના નામે ખોટું ચલાવી લેવામાં માને છે? અધ્યાત્મના નામે યુનિફૉર્મવાળી કે યુનિફૉર્મ વગરની બાવાબાજીને પ્રોત્સાહન આપે છે? 
• સંસ્થાની મુખ્ય ગણાતી વ્યક્તિ ન હોય ત્યારે સંસ્થા કેવી રીતે કામ કરશે અથવા કામ કરી શકશે કે નહીં, એવું કોઈ દર્શન સંસ્થા પાસે છે?

સાર્થક જલસો-5ના અંકમાં મિત્ર ક્ષમા કટારિયાએ અતિઆગ્રહને વશ થઈને અને ઘણા વિલંબ પછી છેવટે 'ઓએસિસ'ની તેમની સફર વિશે લખ્યું. 'ઓએસિસ' વડોદરામાં યુવાઓ વચ્ચે વિશિષ્ટ રીતે કામ કરતી સંસ્થા હતી. પહેલા તબક્કાની તેની સફર ખાસ્સી વિશિષ્ટ, વિલક્ષણ અને ઝંઝાવાતી રહી.  અગિયારમા ધોરણથી ઓએસિસ સાથે સંકળાયેલાં ક્ષમા કટારિયાએ તેમની નજરે એ તબક્કાની અનેક બાબતોનું ઝીણવટભર્યું અને સંયત આલેખન કર્યું. પહેલા તબક્કાનો અંત ભારે કડવો અને ઓએસિસ સાથે સંકળાયેલા લોકો માટે આંચકાજનક હતો. છતાં, એ ઘટનાના બે-એક દાયકા પછી તેના વિશે લખતી વખતે ક્ષમાએ અસાધારણ સંયમ દાખવ્યો અને કડવાશ નીતારીને કેવી રીતે લખી શકાય તેનું ઉત્તમ ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું.

તેમાં ઉપસંહાર તરીકે નાનકડી નોંધ એ પણ હતી કે એ સમયે 'પતી ગયેલી' મનાતી ઓએસિસ હજુ સક્રિય છે, બલ્કે વધુ સક્રિય છે અને પોતાની રીતે કામ કરી રહી છે. ચાંદોદ પાસે ઓએસિસ વૅલી તરીકે ઓળખાતી નવ એકરની ઉબડખાબડ જગ્યામાં સરસ કૅમ્પસ તો છે જ અને વડોદરામાં ઑફિસ પણ ખરી. પરંતુ મૂલ્યોના શિક્ષણની ધરી પકડીને ગુજરાતનાં બીજાં અનેક કેન્દ્રોમાં સક્રિય છે અને વિસ્તરી રહી છે, એટલો ખ્યાલ હતો. પણ એ કામગીરીને આરંભે મુકેલા સવાલોની ગળણીમાંથી ગાળી ન હતી. એટલે, એ નકરી માહિતી હતી, જેના વિશે મારો હકારાત્મક કે નકારાત્મક કશો અભિપ્રાય ન હતો. પોઝિટિવ થિંકિંગના કે મૂલ્યશિક્ષણના નામે ચાલતા ગોરખધંધાથી અૅલર્જી હોવાને કારણે અને 'ઓએસિસ'નાં ઘણાં પ્રકાશન મથાળાથી 'એવાં' લાગવાને કારણે મનમાં થોડો દગદગો પણ ખરો.
ક્ષમા સાથે દોસ્તીનો એવો સંબંધ છે કે તે મારી શંકાઓને પણ દોસ્તીના ભાગ તરીકે સ્વીકારી અને પ્રમાણી શકે. સાથોસાથ એવું પણ ઇચ્છે કે હું એકાદ વાર અનુકૂળતાએ ઓએસીસ વૅલી જાઉં અને જાતે જોઉં. આખરે બે-ત્રણ વર્ષ પછી એવો મેળ પડ્યો અને પરમ મિત્ર, સાર્થક પ્રકાશનના સાથીદાર કાર્તિકભાઈ (શાહ) સાથે ઓએસીસ વૅલી જવાનું થયું. ૧૪મી ઓગસ્ટે સવારે પહોંચ્યા અને ૧૫મીએ સવારે નીકળ્યા. આ ચોવીસ કલાકથી થોડા વધુ સમયમાં, ઓએસીસના સ્થાપક અને અત્યારે પણ તેના મુખ્ય ચાલકબળ જેવા સંજીવ શાહની ક્યાંય હાજરી ન હતી. સ્થૂળ રૂપે તો નહીં જ, આખો દિવસ ચાલેલી બેઠકોમાં વારંવાર આવતા અને અહોભાવમંડિત ઉલ્લેખો રૂપે પણ નહીં.  સંજોગ એવો થયો કે ક્ષમાથી પણ અવાય એમ ન હતું. એટલે કાર્તિકભાઈ અને હું સાવ અજાણ્યા સિત્તેર-એંસી લોકો વચ્ચે જઈ પહોંચ્યા. તેમાંથી માયાબહેન કે જૉલી જેવાં નામ ક્ષમાને કારણે કાને પડેલાં. એ સિવાયનાં તો નામ પણ પહેલી વાર સાંભળ્યાં.

કાર્યક્રમ અૅન્યુઅલ રીટ્રીટનો હતો એટલે એક રીતે આખા વર્ષની કામગીરીનું સરવૈયું નીકળે. તેમાં કોર ટીમના સભ્યો હોય, બીજા ફેસિલિટેટર તરીકે ઓળખાતા સ્વયંસેવકો હોય, મોટેરાં માટેની શિબિરોમાં ભાગ લેનારાં લોકો હોય અને વિવિધ કાર્યક્રમો-શિબિરોમાં ભાગ લેનારાં કિશોર-કિશોરીઓ. આ બધામાં સૌથી મોટી અસર શહેરી-ગ્રામ્ય-આદિવાસી એમ ભારે વૈવિધ્ય ધરાવતાં કિશોર-કિશોરીઓની વાતો સાંભળીને થઈ. એ લોકો પોતપોતાની બોલીમાં જે આત્મવિશ્વાસપૂર્વક અને વૈચારિક સ્પષ્ટતાપૂર્વક પોતાની વાત મૂકતાં હતાં, તેમાં પોપટિયું રટણ ન હતું. વચ્ચેના બ્રેકમાં તેમની સાથેની વાતચીતમાં તેમનો આત્મવિશ્વાસ અને કિશોરાવસ્થાએ હોવા જોઈએ એવા ઉત્સાહની સાથે વૈચારિક ઊંડાણનો પાયો રચાવાની પ્રક્રિયાની પણ ઝાંખી મળતી હતી.

ઓએસિસનું કૅમ્પસ ભારે રળિયામણું ને બહુ આયોજનપૂર્વક, કુદરતને વીંખ્યા વિના બનાવેલું છે. પણ તેની વિગતમાં અત્યારે જવું નથી. ઘણા આશ્રમોનાં કૅમ્પસ રળિયામણાં હોય છે. કોઈ પણ સંસ્થાનું અસલી સૌંદર્ય આંતરિક હોઈ શકે અને ચોવીસ કલાકમાં તો એનો કેટલો ખ્યાલ આવે? પણ જે કંઈ જોવાસાંભળવા મળ્યું તેમાં, ખાસ કરીને કિશોર-કિશોરીઓની વાતમાં રહેલી નૈસર્ગીકતા અને જુસ્સો સ્પર્શી ગયાં. તેના વિવિધ કૅમ્પ (લાઇફ કૅમ્પ, ડ્રીમ ઇન્ડિયા કૅમ્પ, લિવ-લવ-લર્ન કૅમ્પ)માં કેન્દ્રસ્થાને બાળકોને જવાબદારીપૂર્વકની સ્વતંત્રતા આપવાની વાત છે. એટલે તેમને જવાબદારી અને સ્વતંત્રતાના, એમ બંને પ્રકારના અનુભવો આપવામાં આવે છે. આવું જ લિવ-લવ-લર્ન કૅમ્પમાં મોટેરાં સાથે કરવામાં આવે છે. તેમને મનમાં પડેલી અનેક ગાંઠો સાથે કામ પાડવાનું અને બાળકો સાથે કેવી રીતે કામ પાડવું તેનું વ્યવહારિક માર્ગદર્શન આપવામાં આવે છે. ટૂંકમાં, બીજાને જજ કરવાને બદલે કે તેમને સુધારવાનો ઉત્સાહ રાખવાને બદલે, તેમને ખુલ્લાશથી સ્વીકારવાની અને એ રીતે તેમને તેમની સારપોથી રૂબરૂ કરી આપવાની વાત છે.

આ બધું સાંભળવામાં બહુ સારું લાગે, પણ એની કોઈ સ્વિચ નથી હોતી કે એક વાર ઓએસિસ સ્વિચ પાડી આપે, એટલે બધું ફુલગુલાબી થઈ જાય. આ રોજેરોજ કરવાની પ્રક્રિયા છે. જેને જાતે આવું ફાવે તે જાતે પણ કરી શકે. પરંતુ ઘણા બધા પાસે એ માટે જરૂરી સમજ કે સમય કે બંને નથી. આ બંને હોય એવા લોકો માટે પણ ક્યારેક પોતાની માપપટ્ટી કે પોતાની પદ્ધતિ સિવાયની પદ્ધતિથી આ કામ કરી જોવાનું આનંદદાયક નીવડી શકે છે. આજકાલ મૂલ્યશિક્ષણ આઉટડેટેડ ગણાય છે અને તેનો બીજો અંતિમ ગુરુકુળ ટાઇપની સંસ્થાઓ છે, જેમાં જૂનું એટલું બધું સારું, એવી જડતા રાખીને જૂનાની હાસ્યાસ્પદ લાગે એવી નકલ કરવામાં આવે છે. ઓએસિસના કાર્યક્રમો વિશે એવી છાપ પડી કે તે જૂના-નવાના ભેદ પાડ્યા વિના, જેમાંથી જે સારું છે તે લેવામાં માને છે. એટલે, તે નવા વિચાર, નવા કાર્યક્રમો અને નવી દિશાઓમાં જવાની મોકળાશ ધરાવે છે એવું પણ લાગ્યું. થોડા વખતથી તે શિક્ષકોને આ પ્રકારની સંવેદનશીલતા તરફ દોરવાના પ્રયાસ કરે છે અને વિદ્યાર્થીઓને પરીક્ષાના તથા પરિણામોના માનસિક તનાવમાંથી દૂર કરવાના યથાશક્તિ પ્રયાસ કરે છે.

ઓએસિસ પાસે જાદુઈ છડી નથી. એવી છડી કોઈની પાસે ન હોય. છેતરાવા માટે તલપાપડ હોય એવા લોકો જ આવી જાદુઈ છડીની અપેક્ષા રાખી શકે. એક દિવસમાં થોડું જોઈસાંભળીઅનુભવીને હું એવું સમજ્યો કે અત્યારના જીવનમાંથી સાવ મૂરઝાઈ ગયેલાં મૂલ્યોને-સંવેદનશીલતાને-ફરજોને અને સરવાળે માનવતાને નવપલ્લવિત કરવાની કોશિશ ઓએસિસના મિત્રો કરે છે. એમ કરવા માટે તેમની પાસે એક સુગ્રથિત માળખું છે, એ કામનો ઠીકઠીક અનુભવ છે --અને તે પોતાના પૂરતો રાખીને તેની રોકડી કરી લેવાને બદલે, તે નવા નવા મિત્રો સાથે તેને વહેંચવા તૈયાર છે.   તેમનું કામ એકલદોકલ છોડને નવપલ્લવિત કરવાનું નથી. માનવતાનાં જંગલનાં જંગલ સુકાઈ ગયાં છે. નકરા ગ્રાહકવાદના-ધીક્કારના-ધ્રુવીકરણના માહોલમાં પ્રેમ અને સમાનુભૂતિ જેવી લાગણીઓ ખોવાઈ ગઈ છે. તેને જગાડવાની છે. અને આ કામ ફક્ત તેમનું નથી. સારી જિંદગી અને સારી દુનિયા ઇચ્છનાર સૌનું છે. એ કામ છે કરવા જેવું. તેમની સાથે મળીને ફાવે તો એ રીતે ને કોઈ કારણસર તેમની સાથે ન ફાવે તો જુદા રસ્તે. પોતાનો જ રસ્તો સાચો કે તે જ એકમાત્ર રસ્તો છે એવો ઓએસિસનો દાવો નથી. મૂળ વાત બાળકોના ઘડતરની, તેમને જવાબદારીપૂર્વકની સ્વતંત્રતા આપવાની અને તમામ ઉંમરનાં લોકોમાં મૂલ્યોના પ્રસારની છે.  એક દિવસની ટૂંકી મુલાકાતમાં ત્યાં આવેલાં સૌની અને ખાસ કરીને કિશોર-કિશોરીઓની વાત સાંભળીને મને અને કાર્તિકભાઈને એવું લાગ્યું કે ઓએસિસમાં આ કામ ખાસ્સી અસરકારકતાથી થઈ રહ્યું છે.
--અને હવે ચૅકલિસ્ટ.

• ઓએસિસના કેન્દ્રમાં સંજીવ શાહનું દર્શન અને માર્ગદર્શન છે. સંજીવ શાહને અગાઉ એકાદ વાર વડોદરામાં મળવાનું થયું હતું. એ પછી મળ્યો નથી. પણ અૅન્યુઅલ રીટ્રીટમાં સંજીવ શાહ હાજર ન હતા. તેમની ગેરહાજરીનો ભાર પણ ન હતો. બાપજીએ કહ્યું છે કે..., બાપજી માને છે કે.., બાપજી હંમેશાં કહેતા કે...આવી કોઈ બાપજીગીરી સંજીવ શાહના નામે ત્યાં ચાલતી જોવા મળી નહીં. આનંદ થયો.
• સંસ્થાના નિર્ણયોમાં લોકશાહી વિશે એક દિવસની મુલાકાતમાં કહી શકાય નહીં. પણ ત્યાં જે શીખવવામાં આવે છે તેમાં લોકશાહી મુખ્ય છે. ડ્રીમ ઇન્ડિયા કૅમ્પમાં તો બાળકો જ પોતાની સંસદ ચલાવે ને પોતાના કાયદા બનાવે, ચર્ચાઓ કરે અને પોતે કોઈ બાબતે ફૅકલ્ટી સાથે અસંમત હોય તો પોતાની તાર્કિક અસંમતિ પણ તે પકડી રાખે, એવું તેમને શીખવવામાં આવે છે. 
• ઉપરના વર્ણનમાં કહ્યું તેમ, સંજીવ શાહની તો ઠીક, મિત્ર ક્ષમા કટારિયાની ગેરહાજરી પણ એક દિવસમાં અમને ક્યાંય વરતાઈ નહીં અને એવું ન થયું કે એ હોત તો વધારે સારું થાત. 
• ઓએસિસનાં કામ અને ક્ષેત્રો વિસ્તરી રહ્યાં છે, પણ એ દરેકમાં સ્મિત સાથે કામ કરવાનું, બાળકો પર ત્રાસ નહીં ગુજારવાનું, બાળકોને જવાબદારીનું ભાન અને સ્વતંત્રતાનો સ્વાદ કરાવવાનું, મોટેરાંમાં રહેલી સંવેદનાઓને ઢંઢોળવાનું અને સારા નાગરિક બનવાનું કેન્દ્રસ્થાને હોય છે. એ કૉમન મિનિમમ પ્રોગ્રામ હોય એવું લાગે છે. 
• અૅન્યુ્લ રીટ્રીટમાં જે રીતે સંસ્થામાં રસોઈ કરતાં ને સફાઈ કરતાં બહેનોને આગળ બોલાવીને તેમનું અભિવાદન કરવામાં આવ્યું તે દેખાડાથી નહીં, પણ દિલથી થયેલું લાગતું હતું. બીજાને કૅમ્પમાં જે શીખવવામાં આવે છે તે બાજુનાં ગામડાંમાંથી આવતી આ બહેનોને પણ ભૂતકાળમાં શીખવાયું હતું ને ભવિષ્યમાં પણ શીખવાતું રહેશે એવી આશા રાખી શકાય. 
• સંસ્થાની કામગીરી વિસ્તરે છે, પણ અમદાવાદ સહિતનાં બીજાં શહેરો સંસ્થાની મિલકતો ઉભી કરવાનો ખ્યાલ નથી અને એ બહુ ઇચ્છનીય છે. આવાં ઠેકાણે કાર્યક્રમો હોય ત્યારે એટલા દિવસ પૂરતી જગ્યા ભાડેથી લેવામાં આવે છે. હવે તો બે-બે કલાકના કેટલાક કોર્સ પણ ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યા છે, જેથી ઓછો સમય મળે કે કોઈ સ્કૂલ ખચકાતી હોય તો તે બે કલાકનો કોર્સ આપીને ચકાસી શકે કે આ લોકો ખરેખર શું કરાવવા માગે છે. 
• મિલકતો-સંપત્તિઓ ઓછાં, એમ સમાધાનો કરવાની મજબૂરી ઓછી. એટલે ઓએસિસ વૅલી અને વડોદરા ઑફિસ સિવાય ઓએસિસ બીજે મિલકતો ઊભી ન કરે એ જ શ્રેયસ્કર છે અને હું એવું સમજ્યો કે ઓએસિસના મિત્રો પણ એવું જ વિચારે છે. 
• ઓએસિસમાં સ્વામી વિવેકાનંદને અને દેશસેવાને વારેવારે યાદ કરવામાં આવે છે, પણ તે ચાલુ અર્થમાં નહીં. દેશ એટલે દેશના લોકો અને દેશસેવા એટલે દેશના લોકોની સેવા-- એ અર્થમાં. પહેલાં સ્વામી વિવેકાનંદ અને દેશભક્તિની વાતો સાંભળીને જરા શંકા પડે, પણ આ સંદર્ભ જાણ્યા પછી સારું લાગે છે. 
• સંસ્થામાં દંભી સાદગી દેખાતી નથી. ભોજન ચટાકેદાર નથી હોતું, તેમ બેસ્વાદ પણ નહીં. અભિગમ આનંદવિરોધી નથી ને જલસા મારવાનો પણ નહીં. 
• જે દિશામાં કામગીરી ચાલી રહી છે, તેમાં માર્ગદર્શન, સતત આત્મમંથન અને નાનામોટા દિશાસુધારનો અવકાશ છે જ. તે કેટલી હદે થાય છે, એનો એક દિવસમાં ખ્યાલ ન આવે. પણ બધાની વાતો સાંભળતાં લાગ્યું કે એ પ્રક્રિયા કેવળ ઉપલા સ્તરે નહીં, દરેક સ્તરે થતી હશે. તેમાં મુશ્કેલીઓ પણ આવતી હશે અને ધીમે ધીમે તેના ઉકેલ પણ નીકળતા હશે.

ઓએસીસની વેબસાઇટ https://www.oasismovement.in છે. યુટ્યુબ પર વિડીયો પણ ખરા. છતાં, તેની પરથી ફક્ત અછડતો અંદાજ મળી શકે. વધારે ખ્યાલ તો જાતઅનુભવથી જ આવે. મન થાય તો અનુભવ લઈ જોજો. 

Share

૧૯૪૭ની ૧૪મી ઓગસ્ટે દેશના મોટા હિસ્સામાં ઉજવણીનો માહોલ હતો, ત્યારે ગાંધીજી દિલ્હીથી દૂર, કોમી હિંસાથી ગ્રસ્ત કલકત્તામાં હતા. આઝાદીનો તેમને કશો ઉત્સવ મનાવવાનો ન હતો. રાષ્ટ્રપિતા તરીકેનો માનદ્ દરજ્જો ભોગવતા ગાંધીજીને એક પત્રકારે કંઈક સંદેશો આપવા માટે કહ્યું, ત્યારે તેમણે કહ્યું હતું કે 'મારા શબ્દો સુકાઈ ગયા છે.’ આઝાદીની 'ઉજવણી’ તેમણે ચોવીસ કલાકના ઉપવાસથી કરી.

વર્ષ ૨૦૧૮માં ગાંધીજીને તે પણ ઉદ્યોગપતિઓની નજીક હતા--એવાં સંદર્ભવિહોણાં છીછરાં કારણોથી યાદ કરવામાં આવે છે, પણ તેમણે આંકી આપેલી સ્વતંત્રતા અને સ્વરાજ વચ્ચેની ભેદરેખાની ચર્ચા થતી નથી. એ વાસ્તવમાં ભેદરેખા નહીં, ભેદ-દીવાલ કે ભેદ-ખાઈ હતી, જે તૂટવાને બદલે મજબૂત બનતી ગઈ છે. હવેની ૧૫મી ઑગસ્ટ કોઈ ઉપવાસ કરીને મનાવે એવી અપેક્ષા નથી. ઉપવાસના શસ્ત્રનો પણ પૂરતો દુરુપયોગ થઈ ચૂક્યો છે-- ચાહે તે કથિત સદભાવના માટે હોય કે પછી ભ્રષ્ટાચારના વિરોધ માટે.  હવેના દરેક સ્વતંત્રતા દિવસે અે જ અપેક્ષા રહે છે કે સ્વતંત્રતા અને સ્વરાજ વચ્ચેનો મસમોટો ભેદ નાગરિકો અંકે કરે--મનમાં ઉતારે. ત્યાર પછી તેને દૂર કરવાના પ્રયાસ કરી શકાય.

સ્વતંત્રતા બેશક મૂલ્યવાન છે, પણ ભગતસિંઘ હોય કે ગાંધીજી, સુભાષચંદ્ર બોઝ હોય કે પંડિત નહેરુ-સરદાર પટેલ—આ અને આવા ઘણા નેતાઓએ કેવળ અંગ્રેજોને હટાવવા માટે અનેક બલિદાનો આપ્યાં ન હતાં. એ બધાના રસ્તા જુદા હોઈ શકે છે, પણ તેમનું દર્શન એક જ હતુંઃ ફક્ત શાસનકર્તાઓ બદલાય એટલું પૂરતું નથી.  ભારતના લોકો સ્વરાજની અનુભૂતિ કરે.  પ્રચંડ વસતિ અને વૈવિધ્ય ધરાવતા ભારતમાં યુરોપ-અમેરિકાના સમૃદ્ધિવાળા હિસ્સા જેવી આર્થિક છત થઈ જાય અથવા 'ઘી-દૂધની નદીઓ વહેતી થઈ જાય'એવી અવાસ્તવિક અપેક્ષાની વાત નથી. સાથોસાથ, એવું પણ નથી કે સરકાર માઈબાપ બધું કરી આપે ને નાગરિકો અણવિકસિત સમજ ધરાવતા પુખ્ત જણની જેમ તેની સામે ટાંપીને બેઠા રહે. યાદ રહે, વાત સ્વ-રાજની છે, સરકાર-રાજની નહીં.

સદીઓની લોકશાહી પરંપરા ધરાવતા બ્રિટન-અમેરિકા જેવા દેશોની સરખામણીમાં ભારતની લોકશાહીએ હજુ 'માંડ’ સિત્તેર વટાવ્યાં છે. હજુ ઘણો રસ્તો કાપવાનો છે.  મૂલ્યાંકનમાં આટલી ઉદારતા દર્શાવ્યા પછી પણ લોકશાહીની દિશા અને ગતિનો સવાલ તો રહે છે. ગાંધીજી દૃઢપણે માનતા હતા કે હિંદીઓ રાજ કરવા દે છે, એટલે અંગ્રેજો રાજ કરે છે. જો હિંદીઓ ઇચ્છે તો હમણાં સ્વરાજ મળી જાય.

પરંતુ એ ઇચ્છવું એ કંઈ ખુરશી-ટેબલ પર કે ગામના ચોરે કે ઘરના ઓટલે બેસીને 'ઇચ્છવું'થોડું હતું?  તેના માટે દરેકે નાગરિક બનવું પડે. સામાન્ય રીતે ભારતીયો રાજાનવાબોની 'રૈયત'ની ભૂમિકામાં સદીઓથી ગોઠવાયેલા હતા. એ માનસિકતા એટલી હદે હાડમાં ઉતરી ગઈ હતી કે આઝાદી આવ્યા પછી ઘણા લોકો માનતા હતા કે જવાહરલાલ નહેરુ ભારતના નવા રાજા છે અને ગાંધીજીએ તેમને એ ગાદીએ બેસાડ્યા છે.

રાજકીય વ્યવસ્થામાં જેમ રૈયતપણું કોઠે પડી ગયું હતું ('હશે, રાજા કે સરકાર માઈબાપને જે ગમ્યું તે ખરું...ધણીનો ધણી કોણ?’)  એવી જ રીતે ધાર્મિક વ્યવસ્થામાં 'સંભવામિ યુગે યુગે'ના સગવડિયા અર્થઘટનમાંથી પેદા થયેલું આશ્વાસન હતું, 'આપણે શા માટે કંઈ કરવું જોઈએ? કોઈ ઉદ્ધારક આવશે અને જાદુઈ લાકડી ફેરવીને આપણો ઉદ્ધાર કરી નાખશે.’

એટલે આપણે લોકશાહીથી ચૂંટીને મોકલેલા નેતાઓમાં સેવકને બદલે રાજા અને ઉદ્ધારક શોધતા રહ્યા. કોઈમાં જરા ભલી વાર દેખાય, કોઈ જરા સારું કામ કરે, એટલે તેને સીધા ઉદ્ધારકની ભૂમિકામાં જ ગોઠવી દેવાના. 'બસ, હવે એ આવે એટલી વાર છે...પછી જુઓ, કેવો ચમત્કાર થઈ જાય છે.’ -- આવી માનસિકતા ક્યારેક કોઈની તરફેણમાં ને ક્યારેક કોઈના વિરોધમાં કામ કરતી રહી. (એક વાર આ જાય એટલી વાર... પછી જુઓ, દેશની સિકલ કેવી ફરી જાય છે.’) બંને પરિસ્થિતિમાં એક વાત નક્કી હતીઃ આપણે ઉદ્ધારકની રાહ જોવાથી વધારે કશું કરવાના નથી.

દરેક સ્વતંત્રતા દિવસ ઢંઢોળીને યાદ અપાવે છે કે જાગો, રૈયતમાંથી નાગરિક બનવાનો સમય થઈ ગયો છે, ભક્તહૃદયે ઉદ્ધારકની રાહ જોવાનું છોડીને સ્વસ્થ ચિત્તે સેવકો પાસેથી કામ લેવાનું છે, તેમને જવાબદાર બનાવવાના છે અને ઉત્તરદાયી પણ. નેતાઓ બીજા ગ્રહ પરથી નથી આવતા. એ આ જ સમાજમાંથી આવે છે. તે સમાજની મર્યાદાઓનો કસ કાઢીને, તેની નબળાઈઓને બરાબર નીચોવીને પોતાનો સ્વાર્થ સાધે, ત્યારે તેને દુષ્ટતાને બદલે 'ચાણક્યબુદ્ધિ'નું લેબલ લાગે છે. એ રાજકારણ જેટલી જ સમાજનાં બદલાયેલાં મૂલ્યોની તાસીર છે.

સાથે વિચારવા જેવું એ પણ છે કે જ્ઞાતિ, પેટાજ્ઞાતિ, ધર્મ-કોમ જેવી અસંખ્ય દીવાલો બર્લિનની દીવાલની જેમ બહારની જમીન પર ઊભી થયેલી નથી. એટલે જ, બર્લિનની દીવાલની જેમ તેને એક વારમાં ભોંયભેગી કરી શકાતી નથી.  નેતાઓ એ દીવાલોને મજબૂત બનાવી શકે છે, પણ તેને તોડવાનું કામ નાગરિકોએ શરૂ કરવાનું છે. નાગરિકો એક વાર નક્કી કરી લે કે આ દીવાલો તોડ્યા વિના આપણો છૂટકો નથી, તો પછી રાજકીય પક્ષોના ગમે તેટલા પ્રયાસ નહીં ફળે. પરંતુ ધર્મરક્ષા કે પરંપરા-સંસ્કૃતિના ગૌરવ જેવાં ઘણાં કારણે નાગરિકો એ દીવાલોની કેદમાં ભારે સુખ અને સલામતી અનુભવે છે. આવી દીવાલ તોડવાની કોશિશ કરનારા કે એ માટે સમજાવનારા તેમને ધર્મદ્રોહી ને દેશદ્રોહી લાગી શકે છે. જાણીતી વાર્તાની જેમ, લોકોને લાગે છે કે ભેદભાવની દીવાલોએ તેમને પકડી રાખ્યા છે અને એ દીવાલો તેમને છોડતી નથી.

સ્વરાજ એટલે આવી દીવાલોને અને તેને ટેકો આપીને પોતાનો ધંધો કરી લેનારા લોકોને ફગાવીને રૈયતમાંથી નાગરિક બનવું, એક યા બીજા રાજકીય પક્ષોના ભાડૂતી કે માનદ્ સિપાહી તરીકે વિચારશક્તિ ગીરવે મૂકવાને બદલે,  રોજબરોજના વાસ્તવિક પ્રશ્નોના ઉકેલ તરફ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું, રાજનેતાઓને બેફામ બનતાં રોકવાની સત્તા ધરાવતી બંધારણીય સંસ્થાઓ મજબૂત બને અને આઝાદી થકી ઉપલબ્ધ બનેલી મોકળાશ ધર્મ, સંસ્કૃતિ કે રાષ્ટ્રવાદના નામે છીનવાઈ ન જાય એ વિશે સતત સાવચેત રહેવું...આવા સ્વરાજ માટે શુભેચ્છા. 

Share

હાસ્યવ્યંગ-કાર્ટૂનના અનોખાા ગુજરાતી સામયિક કાર્ટૂનસૅલ્ફી (સંપાદકઃ અશોક અદેપાલ)ના બીજા અંકમાંથી સાભાર. 
ગુજરાતી સામયિકોમાં સાવ અનોખું અને સાવ જુદી ભાત પાડતું આ સામયિક હાસ્યલેખ ઉપરાંત   હાસ્યવ્યંગની દૃશ્યાત્મક સામગ્રી પર ઘણો ભાર મૂૂૂૂકે છે.આ માસિકની છૂટક નકલ ખરીદવા કે વાર્ષિક લવાજમ ભરવાા માટે સંપર્ક : 63596 50012, cartoonselfie.com

વરસાદ આવે એટલે ભીની ભીની કવિતાના અને ગરમાગરમ ભજિયાંના ઘાણ ઉતરવા લાગે. બંનેમાં એક ફરક એ કે ભજિયાં ઉતારનારને કંઈક અગવડ-ત્રાસ વેઠીને વરસાદમાં લારી ચલાવવી પડે, પણ તેના ગ્રાહકોને મઝા પડી જાય. કવિતાના મામલે ત્રાસ અને મઝાનું સમીકરણ ઉલટાઈ જવાની સંભાવના પૂરેપૂરી. સાહિત્યની સાથે (અને સાહિત્યના) હાઇજીનની ચિંતા સેવનારાં અને તેની ચિંતામાં ને ચિંતામાં આરોગ્ય બગાડનારાં ઘણાંને એવો પણ પ્રશ્ન થાય : શું વધુ નુકસાન કરે? કાચી કવિતા કે કાચાં ભજિયાં? નામબદલીના જમાનામાં એકાદ ભજિયાંપ્રેમી સાહેબ આવી જાય તો તે વર્ષાઋતુને હવેથી સત્તાવાર રાહે ભજિયાંઋતુ ગણવી, એવો પરિપત્ર પણ કાઢી શકે. લોકોની સાચીખોટી લાગણી પંપાળીને જ ચૂંટણી જીતવી હોય તો પછી કોમવાદી કે જ્ઞાતિવાદીને બદલે ભજિયાંવાદી લાગણીનું તુષ્ટિકરણ શું ખોટું?

આવા અનેક વિચારો વચ્ચે એક રીઢા ભજિયાંપ્રેમી સાથેની મુલાકાતનો આરંભ થયો.

નમસ્કાર
એ બધું તો ઠીક છે. આપણે પહેલાં ભજિયાનો ઑર્ડર આપ્યો કે નહીં?

આપી દીધો ભાઈ. મને ખ્યાલ છે કે તમે પ્રખર ભજિયાંવાદી છો.
જેમ હત્યા કરપીણ જ હોય, ઉજવણી પરંપરાગત હર્ષોલ્લાસથી જ હોય ને મામલો બીચકતો જ હોય, એવા અંદાજમાં તમે મને 'પ્રખર' કહી દીધો. મને એ પણ ખબર છે કે તમે મને જાહેરમાં પ્રખર ને ખાનગીમાં રીઢો ગણતા હશો. મને એની પરવા નથી. એક વાત તમે સમજી લો. કોઈ પણ માણસ કાં ભજિયાંપ્રેમી હોય કે ભજિયાંવિરોધી, સંસ્કૃતિવિરોધી અને દેશદ્રોહી...

અરે, તમે તો વગર ચટણીએ વહી ગયા ને દેશદ્રોહ સુધી પહોંચી ગયા...
આજકાલ માહોલ એવો છે કે ભજિયાં-ચટણીની સાથે પ્લેટમાં મરચાં ન આવ્યાં હોય તો પણ બોલી જવાય છે, 'અલ્યા દેશદ્રોહી, મરચાં ક્યાં છે? પાકિસ્તાન મોકલી આપ્યાં કે શું?.. તો પછી લાવ ને...’ 

ઠીક છે. આપણે એ બાજુ જવાને બદલે મુદ્દાની વાત પર આવીએ. તમને કઈ જાતનાં ભજિયાં વધારે ભાવે?
જાત પર જવાનું કમ સે કમ ભજિયાંની બાબતમાં તો રહેવા દો. મને બધી જાતનાં ભજિયાં ભાવે ને ધારો કે ન ભાવે તો પણ હું તેમની સામે ખાર રાખતો નથી. તુલસી આ સંસારમાં, જાતજાતનાં ભજિયાં/ કોને ગણવાં પારકાં ને શીદને કરવા કજિયા.

વાહ, તુલસીદાસનો આ દોહો તો કદી સાંભળ્યો જ નથી.
તુલસીદાસે પણ નથી સાંભળ્યો તો તમે ક્યાંથી સાંભળ્યો હોય? પ્રભુનો મહિમા સમજવા માટે જેમ પ્રભુમય થવું પડે તેમ ભજિયાંની લીલા પામવા માટે ભજિયાંને સમર્પીત થવું પડે.

આમજનતાના લાભાર્થે જરા એ કહેશો કે તમે ભજિયાં કોને ગણો? 
આ તો બુધવાર કયા વારે આવે છે ને સાડા નવની લોકલ કેટલા વાગ્યે આવે છે, એવો સવાલ થયો. ભજિયાં ભારતના નાગરિક નથી કે તેમને નાગરિક ગણાવા માટે ને નાગરિક તરીકે પુરવાર થવા માટે આધાર કાર્ડ કરાવવાં પડે.

મારો પૂછવાનો મતલબ હતો, તમે ગોટાને ભજિયાં ગણો? અને દાળવડાંને?
અમે ભજિયાંવાદીઓ આવા ભેદભાવમાં માનતા નથી. અમારા માટે ભજિયાં એટલે તળેલો ચણાનો લોટ. ઈશ્વરની જેમ ભજિયાંને અમે અનેક સ્વરૂપે ભજી શકીએ છીએ અને એ બધાં અમને એકસરખાં વહાલાં છે. 

ભજિયાંનાં પ્રકારો વિશે થોડો પ્રકાશ પાડશો?
આ થિયરીનો વિષય જ નથી. છતાં ભજિયાંનું ખરાબ ન દેખાય એટલા માટે ટૂંકમાં તમને કહી દઉં. ભજિયાં, દાળવડાં, બટાટાવડાં, ગોટા, પકોડા, બ્રેડપકોડા...આ બૃહદ ભજિયાં પરિવાર છે. એ દરેકનો આગવો ચાહકવર્ગ છે. ભજિયાંવાદીઓમાં પરંપરાગત અને પ્રયોગાત્મક જેવા પ્રકાર પણ હોય છે. જોકે, સાહિત્યવાળાની જેમ એ લોકો એકબીજા સાથે લડતા નથી-  એકબીજાને ઉતારી પાડતા નથી, પણ એકબીજાનું સારું ગ્રહણ કરવાની તૈયારી રાખે છે.

આ વળી નવું...
લડતા નથી એ?

ના, આવા પ્રકાર છે એ... ભજિયાં ગરમ હોય ને વાસી પણ હોઈ શકે, એવું સાંભળેલું, પણ તેમાં પરંપરા અને પ્રયોગ? 
કેમ નહીં? ગઈ કૉન્ફરન્સમાં અમે જેમને 'ભજિયાંશ્રી' ના સન્માનથી નવાજ્યા હતા, એ ભાઈ ડુંગળીમાંથી બાર-તેર જાતનાં ભજિયાં બનાવે છે. અમને ખાતરી છે કે તે જગતની કોઈ પણ ચીજમાંથી ભજિયાં બનાવી શકે છે...ચીઝ, પનીર, ચૉકલેટ, આઇસક્રીમ, કેક... એ પરંપરાભંજક છે.  ભજિયાંના મામલે એ 'નો રીપીટ થિયરી'માં માને છે. આગલી વખતે ખાધાં હતાં એવાં ભજિયાં કદી રીપીટ નથી કરતા. એક વાર એમણે પિત્ઝાનાં ભજિયાં બનાવ્યાં હતાં. હમણાં તે ગુજરાતની કદરદાન જનતા માટે બે નવા પ્રયોગ કરી રહ્યા છે. એક તો ડ્રાયફ્રુટનાં ભજિયાં અને બીજાં છે, જુદા જુદા પ્રકારના ખાખરાનાં ડાયેટ ભજિયાં. હવે તમે જ કહો, તેમની પ્રયોગશીલતા અને સર્જકતાને કેવી રીતે ઓછી અંકાય?

ડાયેટ કોક ને સુગરફ્રી આઇસક્રીમ સાંભળેલાં, પણ ડાયેટ ભજિયાં?
ગુજરાતની જનતા સમક્ષ ટકી રહેવું સહેલું નથી. પડકારો માણસને પુરુષાર્થી બનાવે છે ને પુરુષાર્થથી તે પ્રારબ્ધ ઘડે છે.

તમે પાર્ટટાઇમ ચિંતનનું પણ કરો છો?
ખરેખર તો આ સવાલ તમારે ચિંતકોને કરવો જોઈએ કે તમે પાર્ટટાઇમ ભજિયાંનું પણ કરો છો?

ઓ.કે. ભજિયાં સાથે ચટણી હોવી જોઈએ કે નહીં, એ વિશે તમે શું માનો છો? 
એક વાત યાદ રાખો. તમે અંગ્રેજ નથી ને અમે ભજિયાંપ્રેમીઓ આ બાબત પૂરતા ભારતીયો જેવા નથી. એટલે તમે અમારી વચ્ચે ફાટફૂટ પાડીને અમને લડાવી નહીં શકો. હું માનું છું કે ચટણી બાબતે અમારી બિરાદરીમાં મતભેદો છે. ભજિયાંના સ્વાદની એકતા અને અખંડિતતાના આગ્રહી એવા લોકો ચટણીને બિનજરૂરી ગણે છે. કેટલીક જગ્યાએ ભજિયાં કરતાં ચટણી વધારે વખણાય ત્યારે તેમની હાલત તીખા મરચાંનું ગરમાગરમ ભજિયું ચવાઈ ગયું હોય એવી થઈ જાય છે. પણ હું એટલું જ કહીશ કે એ અમારો આંતરિક મામલો છે. ચટણી બાબતે સામસામા છેડે ઉભેલા લોકો ભજિયાંની ટીકા થાય ત્યારે એક થઈ જાય છે. ભાજપકૉંગ્રેસવાળાએ સહિયારી ભજિયાંક્લબો ચાલુ કરવી જોઈએ. તો રાષ્ટ્રીય એકતાનું મોટું કામ થશે.

અત્યારે બધાની લાગણી દુભાય છે, તો અખિલ ભારતીય ભજિયાંત્મક મંડળના હોદ્દેદાર તરીકે તમારી લાગણી કદી દુભાતી નથી?
દુભાય છે ને. જ્યારે ભજિયાંને ચીપ, કક્ષાહીન કે બિનઆરોગ્યપ્રદ ગણાવવામાં આવે ત્યારે લોહી ઉકળી ઉઠે છે. ક્યારેક ફળવાળા ફેરિયાઓ 'ભજિયાંભૂસાં કરતાં સારાં' એમ કહીને ફળો વેચવાના પ્રયાસ કરે ત્યારે મને તેમની દયા આવે છે. થાય છે કે કેવું પામર જીવન, જેમને પેટ ભરવા ખાતર ભજિયાંની ટીકા કરવી પડે? ભજિયાંવાળાને કદી એવું કહેવું પડે છે કે 'કેળાં-સફરજન કરતાં વધારે સ્વાદિષ્ટ?’ જરૂર જ નથી. ભજિયાંની લીટી પોતાના જોર પર જ એટલી મોટી છે કે બીજાની લીટીઓ ભૂંસવાની અમારે જરૂર પડતી નથી.

તમારા ભજિયાંપ્રેમનો કોઈ યાદગાર પ્રસંગ?
એક વાર હું અમેરિકા ગયો હતો. ત્યાંના ચોમાસાની વાત નીકળી. એટલે એક મિત્ર કહે, 'અમારે ત્યાં સારો વરસાદ છે, ચોક્સાઈથી આગાહી કરતો હવામાનવિભાગ છે, ભૂવા ન પડે ને ખાબોચિયાં ન ભરાય એવા કાદવકીચડ વગરના રસ્તા છે...તમારે ત્યાં શું છે?’ ત્યારે મેં શશિ કપૂરના અંદાજમાં કહી દીધું હતું, 'અમારી પાસે ભજિયાં છે.'

Share

મુંબઈની ટિકિટને 'શ્રી મોહમયીની મૂલ્યપત્રિકા' અને સ્ટેશનને 'અગ્નિરથવિરામસ્થાન'  જેવા 'શુદ્ધ' શબ્દોના આગ્રહી પાત્ર તરીકે ભદ્રંભદ્ર ગુજરાતી વાચકોમાં વિખ્યાત છે.  ભદ્રંભદ્ર માટે યવન-આંગ્લ (અંગ્રેજી) ભાષાના શબ્દો ત્યાજ્ય હતા. એટલે પરભાષાના શબ્દો ગમે તેટલા પ્રચલિત હોય તો પણ એ તેના સંસ્કૃતમય પર્યાય નીપજાવીને જ રહે –- ભલે એ બોલતાં જીભનો ગોટો કેમ ન વળી જાય.

ભદ્રંભદ્ર (મુખપૃષ્ઠ ચિત્રાંકન : રવિશંકર રાવળ)

ઇ. સ. ૧૯૦૦માં રમણભાઈ નીલકંઠે રૂઢિચુસ્તોની જડતાની, તેમના આત્યંતિક આગ્રહોની ઠેકડી ઉડાડવા માટે ભદ્રંભદ્રનું પાત્ર રચ્યું, ત્યારે રમણભાઈ તેમના જીવનની ત્રીસીની શરૂઆતમાં હતા. એ જમાનામાં પરંપરા અને સુધારા વચ્ચે યુદ્ધરેખા અંકાયેલી હતી. અમદાવાદમાં રમણભાઈ સમાજસુધારાની આક્રમક હિમાયત કરતા હતા, જ્યારે નડિયાદમાં કેટલાક નામી સાક્ષરો સુધારાને ભ્રષ્ટ ગણીને પરંપરાને વળગી રહેવા માટે કટિબદ્ધ હતા. પંડિતયુગના પ્રતિભાશાળી લેખક એવા રમણભાઈએ યુદ્ધમાં પરંપરાગત આયુધો ઉપરાંત હાસ્યકટાક્ષને કામે લગાડવાનું નક્કી કર્યું. તેમાંથી સર્જાયું ભદ્રંભદ્ર જેવું અમર પાત્ર અને ગુજરાતી સાહિત્યને પહેલી હાસ્યનવલકથા મળી.

Ramanbhai Neelkanth / રમણભાઈ નીલકંઠ

અલબત્ત, 'ભદ્રંભદ્ર'માં રમણભાઈનો મુખ્ય આશય હાસ્યસાહિત્યને એક નવલકથા આપવાનો નહીં, રૂઢિચુસ્ત જડતાનાં પ્રતિક સમાં કેટલાંક જીવીત પાત્રો પર કટાક્ષનાં તીર વરસાવવાનો હતો. 'જ્ઞાનસુધા' માસિકમાં કકડે કકડે છપાયેલી આ નવલકથામાં તેમણે ઘણાં વાસ્તવિક પાત્રોને ઝપટમાં લીધાં, તેમના પરથી (એ વખતના લોકો સહેલાઈથી ઓળખી શકે એવાં) પાત્રો ઊભાં કર્યાં અને કેટલીક વાર તો તાજા બનાવોને પણ ચાલુ કથામાં વણી લીધા.  નડિયાદના વિદ્વાન છતાં રૂઢિચુસ્ત સાક્ષરો અને તેમનો સંસ્કૃતમય ગુજરાતીનો આગ્રહ 'ભદ્રંભદ્ર'ના પાત્રો તથા ભદ્રંભદ્રની લમણાંતોડ 'શુદ્ધ'  ભાષા માટેની મુખ્ય પ્રેરણા બન્યો હતો. (અગ્રણી સાક્ષર મનઃસુખરામ ત્રિપાઠી માટે એવી વાયકા હતી કે ટપાલી 'મનઃસુખરામ'ને બદલે 'મનસુખરામ' કહીને બૂમ પાડે તો એ સાંભળે જ નહીં.)

આવાં ઘણાં કારણસર પુસ્તક પ્રગટ થયું ત્યારે જેટલો આવકાર એટલી જ ટીકા પણ પામ્યું. ગુજરાતી પહેલી હાસ્યનવલકથા તરીકે તે પોંખાયું, તો વ્યક્તિલક્ષી ટીકાઓને કારણે પીંખાયું પણ ખરું. રમણભાઈ નીલકંઠની પછીની પેઢીના હાસ્યકાર જ્યોતીન્દ્ર દવેએ ઉપોદઘાતમાં નોંધ્યું છે તેમ, આનંદશંકર ધ્રુવે 'ભદ્રંભદ્ર'ને છેક ઉતરતી પંક્તિનું ગણી કાઢ્યું હતું.

'ભદ્રંભદ્ર'ના આગમનથી સુધારાની અને પરંપરાની છાવણીઓ વચ્ચેના યુદ્ધનો નવો રાઉન્ડ શરૂ થયો. તેમાં માધ્યમ તો શબ્દોનું જ હતું, પણ તેનું સ્વરૂપ ચર્ચાપત્ર કે લેખનું નહીં, આખેઆખા પુસ્તકનું હતું. તેના લેખક હતા ત્રવાડી અંબાલાલ નરસિંહલાલ, જે 'વિદ્યાર્થી જીવન' સામયિકના પ્રકાશક પણ હતા. તેમણે ૧૯૦૨માં 'ભ્રમણચંદ્ર : ભદ્રંભદ્રનો ભેદ અથવા આંધળાનો ગોળી બહાર' એ નામે ૨૩૬ પાનાંનું પુસ્તક ફટકારી દીધું. તેમાં 'ભદ્રંભદ્ર'ના લેખક રમણભાઈના નામની પૅરડી 'ભ્રમણચંદ્ર' તરીકે અને 'ભદ્રંભદ્ર'ની કથા કહેનાર રા. અંબારામને બદલે 'રા. અંધારામ' કરવામાં આવ્યું. તેની પ્રસ્તાવનામાં એવી ચીમકી પણ આપવામાં આવી હતી કે વાચકોને આ પસંદ પડશે તો તેના એક પછી એક પુસ્તકો બહાર પડશે.

આ પુસ્તકમાં રમણભાઈ નીલકંઠ પર વ્યક્તિગત પ્રહાર કરવાના જોશમાં તેમનાં વિદૂષી પત્ની વિદ્યાગૌરી નીલકંઠને પણ ભેળાં લઈ લેવાયાં. પુસ્તકમાં તેમનું નામ 'નિવેદ્યા'  રખાયું હતું. આ દંપતિને અંગ્રેજઘેલું દર્શાવાયું હતું અને રમણભાઈને અંગ્રેજીમિશ્રીત ગુજરાતી બોલતા બતાવાયા.  જેમ કે, રમણભાઈને વિદ્યાબહેનને 'માય લવ' તરીકે સંબોધતા હોય, નિવેદ્યા તેમને દારૂ પીવા માટે આગ્રહ કરતાં હોય અને પોતે પણ દારૂ પીતાં હોય તથા ભ્રમણચંદ્ર દારૂ પીને બેભાન તઈ જતા હોય એવાં દૃશ્યો પહેલા જ પ્રકરણમાં રચવામાં આવ્યાં હતાં. સાથોસાથ, 'ભદ્રંભદ્ર'ની કથા કહેનાર અંબારામ કેવળરામ મોદકીયા રમણભાઈ જ છે, એ રહસ્ય ખોલવાનો દાવો પણ પુસ્તકમાં કરાયો હતો.

દેખીતી રીતે જ, આ પુસ્તકના લખનાર પાસે રમણભાઈ નીલકંઠ જેવી લેખનપ્રતિભા, હાસ્યશક્તિ કે બૌદ્ધિકતાના ચમકારા ન હોવાથી તેમનું પુસ્તક અંગત પ્રહારોમાં રાચનારું અને અશોભનીય-ગરિમાહીનના અર્થમાં અશ્લીલ-ભદ્દું બનીને રહી ગયું. પરંતુ વાત ત્યાં પૂરી ન થઈ. ભદ્રંભદ્રવિરોધી પુસ્તકથી ઉશ્કેરાઈને એ જ વર્ષે મોતીલાલ છોટાલાલ વ્યાસે વળતા પ્રહાર તરીકે એક પુસ્તક ધમધમાવી દીધું. તેનું નામ રાખ્યું : ‘ભદ્રંભદ્રના ભેદુનો ભવાડો અને સુધારાની ફત્તેહ'. તેના આરંભે જ લેખકે ચોખવટ કરી દીધી કે આ પુસ્તક શુષ્ક-નીરસ, નીતવિરુદ્ધ કે અશુદ્ધ-અસભ્ય હોય તો પણ તે યોગ્ય જ છે. કારણ કે આ પ્રસંગ એવો છે. ૧૭૦ પાનાંના આ પુસ્તકના લેખક મોતીલાલે વેરની વસૂલાતના ધોરણે અગાઉના પુસ્તકના લેખક ત્રવાડી અંબાલાલ નરસિંહલાલ પરથી પાત્રનું નામ 'ત્રવાડી પંપાલાલ વાનરસિંહ' પાડ્યું. (એ વખતે અટક નામની પહેલાં બોલવી કે છેલ્લે, એ પણ તકરારનો મુદ્દો હતો. પરંપરાવાળા અટક પહેલી બોલે ને અંગ્રેજી સુધારાવાળા છેલ્લે. ) તેમનાં પત્નીનું પાત્ર લઈ આવ્યા અને પત્નીના મોઢે પતિની ખોદણી કરાવી.

ભદ્રંભદ્રના અનુકરણ તરીકે અને તેના આઘાત-પ્રત્યાઘાતમાં લખાયેલાં બંને પુસ્તકોમાં પણ વખાણ દ્વારા ટીકાની શૈલી (વ્યાજસ્તુતિ) વપરાઈ હતી. પરંતુ ભદ્રંભદ્રના લેખક પર અંગત પ્રહારો કરવા માટે લખાયેલું અને એવું પ્રહારાત્મક લખનારની અભદ્ર ટીકા કરવા માટે લખાયેલું પુસ્તક —એ બંનેમાં 'ભદ્રભદ્ર'ની એકેય ખૂબી ન હતી અને તેની મર્યાદાઓ અનેક ગણી વધીને-વકરીને આવી હતી. તેથી 'ભદ્રભદ્ર' તેના બધી મર્યાદાઓ છતાં સર્જનની એક સદી પછી ફક્ત વાચકોને જ નહીં, હાસ્યલેખકોને પણ આકર્ષતું રહ્યું છે. તેની પરથી છેલ્લા બે-એક દાયકામાં ઓછામાં ઓછાં ત્રણ અનુસર્જનો થયાં છે, જેમાં ભદ્રંભદ્રના પાત્રને વર્તમાન સમયમાં ઉતારાયું હોય.  આ પુસ્તકની કેટલીક મર્યાદાઓની વાત કરતાં જ્યોતીન્દ્ર દવેએ તેમની માર્મિક શૈલીમાં નોંધ્યું છે તેમ, ' ભદ્રંભદ્ર દ્વારા રમણભાઈ નીલકંઠે એક કાંકરે બે પંખી મારવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. તે હાસ્યસર્જનની સાથે સુધારાની પ્રવૃત્તિને પણ વેગ આપવા ઇચ્છે છે. પણ એમ કરવા જતાં કેટલીક વાર એ બેમાંનું એક પક્ષી ઊડી જાય છે ને ઘણી વાર એ ઊડી જનાર તે ચકોર વિનોદપંખી હોય છે.’

આટલું કહ્યા પછી પણ જ્યોતીન્દ્ર દવેએ લખ્યું છે તેમ, 'મહાનુભાવ ભદ્રંભદ્ર ડોન ક્વિકઝોટ, પિક્વિક્, ફૉલસ્ટાફ જેવા અમરજનોની પંગતમાં વિરાજે છે’, જ્યારે તેમના પગલે લખાયેલાં પુસ્તકો ગુજરાતી સાહિત્યના ઇતિહાસમાં 'ભદ્રંભદ્ર'ના પડછાયામાં ફુદડીવત્ બનીને રહી ગયાં છે. 

Share

સમાજમાં ઘણા પ્રવાહ કાયમી હોય છે ને કેટલાકનો જમાનો આવે છે.  જેમ છેલ્લાં થોડાં વર્ષથી મોબ લિન્ચિંગ (ટોળાં દ્વારા મોટે ભાગે બિનપાયેદાર ઉશ્કેરાટથી પ્રેરાઈને થતી હત્યા)નો જમાનો છે, શરમજનક ઘટનાક્રમોની ટીકા થાય ત્યારે 'આ તો ઠીક, પણ ફલાણું થયું ત્યારે તમે ક્યાં હતા?’ એવું પૂછીને શરમને ગૌરવમાં ફેરવવાનો જમાનો છે, સાચાં પાત્રોના મનગમતા પ્રસંગોની ફિલ્મ બનાવીને,  તેમાં 'ક્રીએટીવ લિબર્ટી'ના નામે સચ્ચાઈને તોડીમરોડીને ધંધો કરી લેવાનો જમાનો છે, જૂઠાણાં અને ધીક્કારની ગાડીઓ દ્વારા શરમ-સભ્યતા-નાગરિકતાને ગમે ત્યારે અડફેટે લઈ લેવાનો જમાનો છે... આ બધાની વચ્ચે મનોરંજનમાં સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડીનો પણ જમાનો છે.  નાના કાર્યક્રમોથી માંડીને નેટફ્લિક્સ-અૅમેઝોન પ્રાઇમ જેવી ઇન્ટરનેટ ચૅનલોમાં સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડીને આગવું સ્થાન મળી રહ્યું છે.

સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડીનું વર્તમાન સ્વરૂપ બીજી ઘણી સારી (અને ખરાબ) બાબતોની જેમ પરદેશથી આવેલું છે. પહેલાં એવી સમજ હતી કે સ્ટૅન્ડ અપ એટલે શ્રોતાઓ સમક્ષ (લાઇવ) રજૂ થતી કૉમેડી. પણ પહેલાં ટીવી અને પછી ઇન્ટરનેટના જમાનામાં એ વ્યાખ્યા વિસ્તરી છે.  ભારતમાં એ માધ્યમે સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડીને ભારે લોકપ્રિયતા અપાવી છે. અમેરિકા જેવા દેશોમાં સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડીની જૂની અને સ્થાપિત પરંપરા છે.  મર્યાદિત સંદર્ભમાં તેને સૌરાષ્ટ્રની ડાયરા પરંપરા સાથે સરખાવી શકાય. પરંતુ આ પ્રકારમાં વાર્તા નહીં, હાસ્ય કેન્દ્રમાં હોય છે અને તે નકરી મિમિક્રી (બીજાની નકલ)થી ન થવું જોઈએ. વાતમાં કંઈ માલ કે મુદ્દો હોવો જોઈએ. શાહબુદ્દીન રાઠોડના હાસ્યને એ પ્રકારમાં ગણી શકાય. છેલ્લા દાયકામાં હિંદીમાં 'લાફ્ટર ચૅલેન્જ'અને 'કૉમેડી સર્કસ' જેવા કાર્યક્રમોથી સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડી કરનારાનો રાફડો ફાટ્યો. એમ તો ૧૯૭૦-૮૦ના દાયકામાં કાકા-કાકી ને અમદાવાદીઓના જોક્સ કહેનારાને પણ આ ખાનામાં નાખી શકાય. સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડીનું ખાનું છે જ એટલું મોટું કે તેમાં એક વ્યક્તિ દ્વારા થતા (ટીવી શો સહિતના) કૉમેડીના મોટા ભાગના પ્રકારને નાખી શકાય.

વાત શાહબુદ્દીન રાઠોડની હોય કે પોતાના શો 'નૅનેટ’/Nanetteને કારણે આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ મેળવનાર હૅના ગૅડ્સબી/Hannah Gadsbyની કે પછી ટીવી શો 'લાસ્ટ વીક ટુનાઇટ'થી પ્રસિદ્ધ જૉન ઑલિવર/John Oliverની – મહિમા સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડીના પેટાપ્રકારનો નહીં, તેની સામગ્રીનો છે. બોલનારને અને સાંભળનારને બંનેને બુદ્ધિ વાપરવી પડે એવી રીતે હાસ્ય પેદા કરવાનું અને સફળ થવાનું પ્રમાણમાં અઘરું છે. એટલે (શાહબુદ્દીન રાઠોડ જેવા થોડા અપવાદોને બાદ કરતાં) મોટા ભાગના લોકો હસાવવાનો ટૂંકો રસ્તો લેતા હતાઃ ખરેખર તો એક જ અર્થ વ્યક્ત થતો હોય એવા દ્વિઅર્થી સંવાદ, પુરુષપ્રધાન માનસિકતાના ઉકરડામાંથી નીપજેલી મહિલાઓ વિશેની રમુજો, શારીરિક મર્યાદા ધરાવતા લોકોની ઠેકડી...

સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડીનો વર્તમાન દૌર એ બાબતમાં નવી આશા લઈને આવ્યો છે. તેની અત્યારની 'ફૅશન'માં સૌથી સારું પાસું છે મોકળાશ. જૂનવાણી-પુરુષપ્રધાન-કચરો ઠાલવનારા લોકોની સાથે સામાજિક અસમાનતાઓ, ભેદભાવો અને સ્ત્રીઓ સાથે રખાતા અનેક પ્રકારના વહેરાઆંતરાની વાતો હવે ખુલ્લા મંચ પર રમુજના માધ્યમથી બોલાતી ને સંભળાતી થઈ છે. સજાતીય સંબંધો અને વ્યક્તિની જાતિયતાના સ્ત્રી કે પુરૂષ સિવાયના અનેક પ્રકારભેદો વિશે સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડીના મંચ પરથી કહેવાય છે અને શ્રોતાઓ તે સાંભળે છે. બીજાને તે જેવા છે તેવા (જાડા-પાતળા-ઊંચા-નીચા-કાળા-ધોળા) સ્વીકારવાની વાતને કેન્દ્રસ્થાને રાખીને રમુજો કરવામાં આવે છે. સ્ત્રીઓના પિરીયડ્સ કે બીજા શારીરિક-માનસિક મુદ્દા પણ સ્ટૅન્ડ અપમાં સચોટ રીતે લોકો સમક્ષ આવતા રહ્યા છે.  આવી સામગ્રી સામે બેઠેલા શ્રોતાઓને હસાવવાની સાથે ચોંટિયો પણ ભરે છે.

ચોતરફ અર્થહીનતાની-અૅબ્સર્ડીટીની બોલબાલા હોય, નકરી હાસ્યાસ્પદ લાગે એવી વાતો મુખ્ય ધારામાં ગંભીર ચર્ચાનો વિષય બનતી હોય-- એ કરુણતાને તેના અસલી હાસ્યાસ્પદ સ્વરૂપે રજૂ કરવા માટે સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડી ભારેખમ નહીં એવું, ઉત્તમ માધ્યમ બની શકે છે.  તેનો પહેલો આશય બેશક મનોરંજનનો જ છે, પણ સ્ટૅન્ડ અપ કરનારા સજ્જ હોય તો તે મનોરંજનથી ઉપર ઉઠીને શ્રોતાઓને વિચારતા પણ કરી શકે છે. ખરું જોતાં, કેવળ હસાવવા ખાતર હસાવવાનું જ કામ કરવું હોય તો સ્ટૅન્ડ અપ કરવાની પણ શી જરૂર? કેળાની છાલ પરથી લપસતા લોકોનું જોણું એના માટે પૂરતું નથી?

ભલે મર્યાદિત પ્રમાણમાં અને મોટાં શહેરોમાં, પણ સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડીમાં મહિલાઓની સામેલગીરી આનંદ ઉપજાવે એવી છે. અમદાવાદમાં 'મહિલા મંચ'ના નેજા હેઠળ ચાલતા સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડીના કાર્યક્રમ ફક્ત હાસ્યમાં જ નહીં, વિવિધ સામાજિક મુદ્દાની ચર્ચામાં નવી જગ્યા ઉભી કરી શકે એવા આશાસ્પદ છે. સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડી કરનારા રાજકારણથી પણ અળગા રહેતા નથી. એ ઇલાકો તેમના માટે જોખમી હોય છે. ‘અચ્છે દિન, અચ્છે જોક્સ’ જેવું શીર્ષક વાંચીને જ યજમાન કાર્યક્રમ યોજવાની ના પાડી દે એવું બને છે. છતાં વખતોવખત 'હમારે જવાન સરહદ પર લડ રહે હૈં'જેવા રાજકીય જુમલા પર સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડિયનો ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં ફટકાબાજી કરી લે છે.

અંગ્રેજીમાં સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડીનો શ્રોતાવર્ગ (અને ઇન્ટરનેટ પર દર્શકવર્ગ) મુખ્યત્વે યુવાન- શહેરી-મધ્યમ-ઉચ્ચ મધ્યમ વર્ગીય હોય છે.  તેમને ટૂંકા રસ્તે રીઝવવા માટે અને સ્ટૅન્ડ અપના પરદેશી કલાકારોના અનુકરણ તરીકે અંગ્રેજી સ્ટૅન્ડ અપમાં ગાળોનો મહિમા વધી પડ્યો છે. દાવો એવો કરાય છે કે 'આ યુવા વર્ગની બોલચાલની ભાષા છે', પણ ઘણી વાર ગાળોનો ઉપયોગ 'પંચ'ના વિકલ્પે અથવા શ્રોતાઓને અમસ્તી અમસ્તી મઝા પાડી દેવા માટે થતો હોય એવું લાગે છે. 'અંગ્રેજીમાં સ્ટૅન્ડ અપ કરવી હોય તો ગાળો બોલવી જ પડે'એવું ધોરણ જાણે કે ઊભું થઈ ગયું હોય. હિંદી કે બીજી ભારતીય ભાષાઓમાં તેનું પ્રમાણ સ્વાભાવિક રીતે જ મર્યાદિત હોય છે.

સ્ટૅન્ડ અપ ભારત માટે મનોરંજનનો એવો પ્રકાર છે, જેમાં નવી સમાજરચનાનાં મૂલ્યોને હસતાંહસાવતાં વણી લેવાની મોકળાશ છે. એ તેની જવાબદારી ભલે નથી, પણ એ તક ઝડપીને તેનો કસ કાઢવામાાં આવે તો સ્ટૅન્ડ અપ કૉમેડી મિમિક્રી કે નકરી ટુચકાબાજીથી અલગ અને ઊંચું સ્થાન મેળવશે.

Share

બ્લૉગની ૧૫૦૦મી પોસ્ટ નિમિત્તે કંઈક ખાસ લખવું એવું વિચારતો હતો. એમાં ગુરુપૂર્ણિમા આવી. મારે ને ગુરુપૂર્ણિમાને કંઈ લેવાદેવા નહીં. એ દિવસે ફોનથી, મૅસેજથી કે રૂબરૂ પાયલાગણ કરવું પડે એવા એકેય ગુરુ નથી. એવું વિચાર્યું એટલે એ પણ થયું જે છે તે ગુરુઓ કેવા મજબૂત છે કે તે આવી કશી અપેક્ષા રાખતા નથી.. છતાં તેમના પ્રેમમાં અને મારા તેમના વિશેના ભાવમાં કશો ફરક પડતો નથી.

જેમણે મને જિંદગીમાં બહુમૂલ્ય કહેવાય એવી કોઈ પણ પ્રકારની સમજ આપી હોય, તેમને હું મનથી ગુરુ માનું છું. બોલચાલમાં ક્યારેક તેમને ગુરુ કહું, તેમનો ઉલ્લેખ ગુરુ તરીકે કરું. છતાં 'ગુરુ વાક્યમ્ પ્રમાણમ્' જેવી જડતા તેમાં નથી હોતી. શરણાગતિ કે શરણશીલતાનો ભાવ તો લેશમાત્ર નહીં. અને તેની ગુરુઓને ખબર હોય છે. (એટલે તો મથાળે ગુરુ શબ્દ અવતરણ ચિહ્નોની વચ્ચે મૂક્યો છે.) છતાં તે મને નભાવી લે છે. એ તેમનો પ્રેમ છે. તેમની પાસેથી સમજ ઉપરાંત આવો પ્રેમ મેળવીને મને સાર્થકતાની અનુભૂતિ થાય છે. એકબીજાની વિચારસ્વતંત્રતા જાળવવી એ ગુરુઓ સાથેના સંબંધોની એક મુખ્ય ખાસિયત રહી છે. તેનો બધો જશ ગુરુઓને છે. કારણ કે તેમના વિચાર તો તેમના રહેવાના જ છે. શિષ્યે જ પોતાના વિચાર બદલવાના હોય છે. પણ મારા ગુરુઓએ મને કદી એ રસ્તે ધકેલ્યો નથી કે નથી કદી અંગુઠો માગ્યો.

અગાઉ ઘણાં સંપાદનોમાં લખેલા અંગત લેખોમાં લખી ચૂક્યો છું તેમ, મારો સૌથી પહેલો ગુરુ એટલે છ વર્ષ મોટો ભાઈ બીરેન કોઠારી.  સાહિત્ય-હાસ્યવૃત્તિ-સંગીત-કળા-વ્યવહાર-વિચારની મારી જે કંઈ સમજ છે, તેના પાયામાં બીરેન છે. અમે બંને જુદી પ્રકૃતિના છીએ, પણ અમારા જેટલું એક ભાગ્યે જ કોઈ હશે. હવે તો અમારાં સંતાનો મોટાં થઈ ગયાં, છતાં અમારી વચ્ચેના એકત્વનો તાર એટલો જ રણઝણતો છે, જેટલો મારી સ્મૃતિના આરંભકાળે હતો. વર્ષોના તફાવત અને સંબંધોને ક્ષીણ પાડતા- તારને ઘસી નાખતા- તોડી નાખતા સાંસારિક પરિબળોને અમે ઘોળીને પી ગયા છીએ.  અમારા વ્યવસાય એક થઈ જ શક્યા હોત. આર્થિક ફરજ ન હોત અને યોગ્ય માહિતી હોત તો બીરેન પહેલેથી જ પત્રકારત્વમાં-લેખનમાં આવ્યો હોત.  અને પત્રકારત્વમાં આવતાં પહેલાં મેં ગુજરાત રિફાઇનરીમાં અૅપ્રેન્ટિસશીપ કરી ત્યારે એવું જ લાગતું હતું કે બંને 'પેટ્રોકૅમિકલ બ્રધર્સ' વડોદરામાં સૅટ થશે. એ આઇપીસીએલમાં ને હું રીફાઇનરીમાં. સારા નસીબે રીફાઇનરી અને હું એકબીજાથી બચી ગયાં. અને બીરેનની અંદરનું સત્ત્વ એટલું સબળ હતું કે આઇપીસીએલની આરામદાયક (એ સમયે મોભાદાર ગણાતી) નોકરી પણ તેને કાટ ન લગાડી શકી. થોડો સંઘર્ષ વેઠીને સાદગીથી લગ્ન કરવા જેવું પગલું હોય કે રૂપિયા પાછળ નહીં દોડવાનું-જીવનનો આનંદ માણવાનું 'દર્શન’, અમારી વૈચારિક એકરૂપતામાં ગઠ્ઠા બાઝ્યા નથી. તેની તરલતા અકબંધ અને જીવંત છે.

Biren Kothari/ બીરેન કોઠારી

રજનીકુમાર પંડ્યા : હમણાં જ તેમના વિશેની એક જૂની બ્લૉગપોસ્ટ શૅર કરી હતી. (રસ ધરાવતા મિત્રો માટે લિન્ક ) કિશોર વયે વાચક તરીકે તેમના પરિચયમાં આવ્યા પછી લગભગ અઢી દાયકાના સંબંધમાં જીવનના કેટકેટલા રંગ અને સત્યો તેમના થકી જાણવા મળ્યાં છે. તેમના જેટલું ચઢાવઉતારસભર, નાટ્યાત્મક જીવન બહુ ઓછાનું હશે. માણસના મનના પ્રવાહોનો પરિચય અને એક માણસ કેટલો સારો હોઈ શકે તેના અનેક પ્રત્યક્ષ દાખલા તેમની સાથેના વ્યવહારમાં જોયા છે. પત્રકારત્વમાં આવતાં પહેલાં, તેણે લીધેલા કેટલાય લોકોના ઇન્ટરવ્યુની કેસેટનું ટ્રાન્સ્ક્રીપ્શન મેં કર્યું. (પછી બીરેને પણ કર્યું). પત્રકારત્વ અને ઇન્ટરવ્યુની કળાની એ મજબૂત તાલીમ હતી. (ત્યારે જોકે લેખનમાં કારકિર્દી બનાવવાનો સ્વપ્ને પણ ખ્યાલ ન હતો). લેખન, અભિવ્યક્તિ, શબ્દોની ચોક્સાઈ...આવી કેટકેટલી બાબતો વિશે ચા પીતાં પીતાં રજનીભાઈ પાસેથી જે શીખવા મળ્યું એ તો ઉત્તમ છે. પણ જિંદગીના રંગ અને માણસનાં મન વિશે તેમની આંગળી પકડીને વિહરવાથી જે સમજ મળી છે, તે બીજી કોઈ રીતે શક્ય ન હતી.  પોતાનું ગુરુપણું કદી અમારી પર નહીં લાદીને કે અમને તેમના ઉપગ્રહ નહીં બનાવી દઈને તેમણે  ગુરુપદને ઉજાળ્યું છે. (આ વાત બાકી બધા ગુરુઓ માટે પણ એટલી જ સાચી છે. )

Nalin Shah - Rajnikumar Pandya / નલિન શાહ- રજનીકુમાર પંડ્યા (મહેમદાવાદ)

નલિન શાહ : લેખનથી પણ પહેલાંનો અને એનાથી પણ વધારે ઊંડો પ્રેમ જૂનાં ગીતો માટેનો અને તેમાં અમને નલિન શાહ ગુરુ તરીકે મળ્યા. ૧૯૩૦-૪૦-૫૦ના દાયકાના ફિલ્મસંગીતના ઇતિહાસજ્ઞ, મરમી, કંઈક મહાન કલાકારો સાથે સીધો સંપર્ક ધરાવતા. અણીયાળા સ્વભાવના ને આકરા. છતાં અમારા પર રીઝી ગયા. તેમનાં લખાણથી તેમનો પરિચય થયો હતો. રિફાઇનરીની અૅપ્રેન્ટીસશીપ વખતે છ મહિના મુંબઈ રહેવાનું થયું ત્યારે અંગત નાતો થયો. તે અઢી-પોણા ત્રણ દાયકે પણ એવો જ મજબૂત છે. તેમણે ફિલ્મસંગીતની ચીલાચાલુ કરતાં જુદી દુનિયા દેખાડી, વિશ્લેષણાત્મક અભિગમ કેવી રીતે કામે લગાડાય એ તેમનામાંથી જોયું. નૌશાદ, પ્રદીપજી, રામ કદમ, જ્યોત્સના ભોળે જેવાને ત્યાં તેમની આંગળી પકડીને જવાનો લહાવો મળ્યો. અમારી પાસેથી નલિનભાઈને કશું મળવાનું ન હતું. છતાં કશી અપેક્ષા વિના, કેવળ સાચો રસ ને નિષ્ઠા જોઈને તેમણે અમને અઢળક પ્રેમ આપ્યો અને ફિલ્મસંગીતના અમારા રસને સાર્થક દિશા આપી. (તેની શરૂઆત રજનીભાઈએ કરી હતી, નલિનભાઈ તેને સડસડાટ ઉપર લઈ ગયા.) હું લેખનક્ષેત્રમાં આવ્યો તેનાથી મારા કરતાં પણ વધારે રાજી થયેલા સ્નેહીઓમાં નલિનભાઈ આવે. (તેમના વિશેના બીરેનના લેખની લિન્ક

અશ્વિની ભટ્ટ પત્રકારત્વની કારકિર્દી માટે 'અભિયાન'ની મુંબઈ ઑફિસે જોડાયા પછી નવેક મહિનામાં અમદાવાદ આવવાનું થયું. અમદાવાદમાં 'અભિયાન'ની ઑફિસ અશ્વિનીભાઈના બંગલામાં ઉપરના માળે હતી. સ્કૂલમાં પહેલી વાર તેમની નવલકથા ('ફાંસલો’) વાંચેલી ત્યારે તેનાં પાત્રો મનમાં છવાઈ ગયાં હતાં. સરજુ દીવાન ને જીગર પરોત તો ઠીક, મોરારકા પણ દેખાતા અને હાથી પર બેઠેલો ટુરિસ્ટ પણ. હવે તેમના જ ઘરમાં, તેમની સાથે રહેવાનું મળ્યું. અશ્વિનીભાઈ જેટલા મોટા અને લોકપ્રિય લેખક હતા, તેનાથી પણ ઊંચા ને ઉમદા માણસ નીકળ્યા. રજનીકુમાર કે નલિન શાહ કરતાં જુદા પ્રકારે તે ગુરુ બની રહ્યા. વાતરસિચા, મહેફિલના માણસ, લોકપ્રિયતાના હળાહળને ગળામાં રાખવાની પણ જરૂર નહીં, એ તો સદંતર પચાવી ગયેલા. પ્રચંડ લોકપ્રિયતા કેવી રીતે પચાવાય, કેટલા સહજ અને નિર્ભ્રાંત રહી શકાય એવા પાઠ તેમણે બેસાડીને તો કદી આપ્યા નથી, પણ તેમની સાથે રહેવાથી મળ્યા છે.  અમારો સંપર્ક થયો ત્યારેનું નીતિભાભી સાથેનું તેમનું મીઠું દાંપત્યજીવન,  તેમની સામાજિક નિસબત, લાગણી, છાપાંના માલિકો સાથે કામ પાડવાની તેમની રીત... આ બધું બહુ અડ્યું. તેમનાં તોફાનોની વાત કરે ત્યારે નીતિભાભી તેમને મીઠો ઠપકો આપતાં કહે, 'તમે આ છોકરાઓને બગાડો નહીં.’   ('છોકરાઓ'માં પ્રશાંત દયાળ અને અનિલ દેવપુરકર પણ હોય). અભિયાન અમારા સંપર્કનું આરંભબિંદુ હતું. અંતિમ બિંદુ તો તેમનું અવસાન જ બન્યું.

Neeti Bhatt- Ashwinee Bhatt/ નીતિ ભટ્ટ- અશ્વિની ભટ્ટ (૨૦૦૯)

નગેન્દ્ર વિજય 'અભિયાન'માં હોવાને કારણે મળેલા બીજા ગુરુ એટલે નગેન્દ્ર વિજય. તેમનું 'સ્કોપ'  કિશોરાવસ્થામાં આરાધ્ય હતું. 'અભિયાન'માં તે શતરંજ નામે રાજકીય કોલમ લખતા અને ૧૯૯૫માં ઇ-મેઇલથી, ત્યાંના જ ફૉન્ટમાં તેમનું મૅટર મોકલતા. મુંબઈથી અમદાવાદ આવ્યા પછી નગેન્દ્રભાઈને મળવાનું થયું ત્યારનો રોમાંચ હજી યાદ છે. પછી પ્રશાંત અને હું ઘણી વાર તેમની વિકાસગૃહવાળી ઑફિસે જતા. ધીમે ધીમે પરિચય વધ્યો. ૧૯૯૮માં તેમણે અમદાવાદનું સીટી મૅગેઝીન શરૂ કરવાનું વિચાર્યું, ત્યારે હું 'સંદેશ' છોડીને તેમની સાથે જોડાયો. હર્ષલ તો હોય જ.  'સીટીલાઇફ’ પખવાડિકના અગિયાર અંકોએ મારા મનમાં અનેક વિષયોના દરવાજા ખોલી નાખ્યા. પહેલાં મને ફક્ત પ્રોફાઇલ અને જૂના ગીતસંગીતમાં જ રસ પડતો. 'સીટીલાઇફ' પછી અનેક વિષય પર લખવાનું સૂઝવા લાગ્યું. બીજા ગુરુઓની જેમ નગેન્દ્રભાઈએ કદી જોડે બેસાડીને શીખવ્યું નહીં, પણ તેમને કામ કરતા જોઈને ઘણું શીખવા મળ્યું. પત્રકારત્વમાં ત્યાર પછી જે કંઈ કરી શક્યો, તેમાં સીટીલાઇફમાં મળેલા અનુભવનો ફાળો બહુ મોટો છે.

Nagendra Vijay- Vinod Bhatt નગેન્દ્ર વિજય- વિનોદ ભટ્ટ (૨૦૧૫)

વિનોદ ભટ્ટ : તેમની સાથેનો પરિચય પત્રકાર બનતાં પહેલાં વાચક તરીકેનો. પછી વડીલ મિત્ર સલિલ દલાલને કારણે તેમના ઘરે અવરજવરનો સિલસિલો શરૂ થયો, જે તેમની વિદાય સુધી જારી રહ્યો. (તેમના વિશે નવનીત સમર્પણમાં લખેલો અંજલિલેખ થોડા વખતમાં મુકીશ). તેમની સાથેની મોટા ભાગની વાતો નવા પ્રવાહો ઉપરાંત જૂના સાહિત્યકારો વિશેની થતી. જ્યોતીન્દ્ર દવેથી માંડીને બીજા અનેક પ્રિય લેખકોને વાતદેહે મેળવી આપવાનું કામ વિનોદભાઈએ કર્યું. તેમનું 'વિનોદની નજરે' મારાં અતિપ્રિય પુસ્તકોમાંનું એક. એ પુસ્તકના લેખકની રૂએ વિનોદભાઈ મળતાં પહેલાં જ ગુરુ બની ચૂક્યા હતા. રૂબરૂ સંપર્કથી એ નાતો દૃઢ બન્યો અને તેમાં બીજાં અનેક સ્તર ઉમેરાયાં. (બ્લોગ પર આપેલી સચિત્ર અંજલિની લિન્ક)

***
આ ઉપરાંત કૌટુુંબિક વડીલ કનુકાકા (કનુભાઈ પંડ્યા) તો જુદા જ સ્તરના ગુરુ હતા. એક સાથે તેમણે ગુરુ, દાદા, આકરા છતાં લાગણીસભર વડીલ જેવી અનેક ભૂમિકાઓ અદા કરી. તે ધર્મે શિક્ષક હતા. તેમના અનેક વિદ્યાર્થીઓનો તેમના પ્રત્યેનો ભાવ જોઈને ગુરુનું મહત્ત્વ પહેલી વાર સમજાયું હતું. (તેમના વિશે બીરેનના લેખની લિન્ક) કનુકાકાના શિષ્યવત્ પણ અમારા સ્નેહીવડીલ અને સ્કૂલના શિક્ષક (દિવંગત) પાઉલભાઈ સાહેબે સાવ શરૂઆતનાં વર્ષોમાં ભાષા માટેનો પ્રેમ સંકોર્યો. પોતાના વિદ્યાર્થીઓને એ 'તમે' કહીને બોલાવતા. (તેમના વિશેના લેખની લિન્ક ) પ્રકાશભાઈ (પ્રકાશ ન. શાહ), તારક મહેતા, રતિલાલ બોરીસાગર જેવા વડીલો પાસેથી અનૌપચારિક રીતે ઘણું શીખ્યો છું. વિપરીત પરિસ્થિતિમાં હસતા મોઢે લડતા રહેવાનું પ્રકાશભાઈ માટે સહજ છે. તેનો ચેપ પ્રસરે એવી ઇચ્છા હંમેશાં રહે છે.

મારાથી એક-દોઢ દાયકો મોટા સલિલ દલાલ, ચંદુ મહેરિયા, રમેશ ઓઝા જેવા વડીલમિત્રો પાસેથી જુદા જુદા તબક્કે ઘણું જોવાશીખવાનું મળ્યું છે- મળે છે.  ઉંમરમાં મારી આસપાસના દીપક સોલિયા, પ્રશાંત દયાળ જેવા મિત્રો સાથે બે દાયકાથી પણ વધુની દોસ્તીમાં ઘણી વૈચારિક સ્પષ્ટતાઓ થઈ છે. આરતી (નાયર) કે નિશા (પરીખ) જેવાં મારાથી એક પેઢી નાનાં મિત્રો પાસેથી ઘણું જાણવાસમજવાનું હોય છે.
આ યાદી સંપૂર્ણ નથી. આવાં થોડાં નામ હજુ રહેતાં હશે અને નામો ઉમેરાતાં રહે છે તેનો વિશેષ આનંદ છે. સારા માણસો આટલી મોટી સંખ્યામાં છે અને એ મને સતત મળતાં રહે છે, તેનાથી જીવનના આનંદનો મારો કાંટો કદી નીચે ઉતરતો નથી અને વિદ્યાર્થી અવસ્થા કદી પૂરી થતી નથી.

ટીચરોને સારું લગાડવા માટે તેમને પગે લાગતાં 'સ્માર્ટ' વિદ્યાર્થી-વિદ્યાર્થીનીઓ અને વિદ્યાર્થીઓને પોતાની છાવણી અને વાડામાં પૂરી રાખતા ગુરુઓ...આ બંને પ્રજાતિથી તમે બચેલા રહો અને એક દિવસની ગુરુપૂર્ણિમાને બદલે બધા દિવસ વિદ્યાર્થીપૂર્ણિમા ઉજવતા રહો એવી શુભેચ્છા. 

Share

જુગાર માટેના અંગ્રેજી શબ્દ 'ગૅમ્બલ'/gambleનું મૂળ જૂના અંગ્રેજી શબ્દો gamen કે gamelમાં હોવાનું મનાય છે. આ બંને શબ્દોનો અર્થ છેઃ રમવું. આમ, રમતગમત અને જુગાર વચ્ચે નાળસંબંધ છે એવું કહી શકાય. અને એ ફક્ત શબ્દકોશ પૂરતો સીમીત ન રહેતાં મેદાન સુધી લંબાતો રહ્યો છે. રમત હોય એટલે અનિશ્ચિતતા હોય ને અનિશ્ચિતતા હોય એટલે દાવ લગાડવાની શક્યતાઓ ઊભી થાય. જેમ રમતની લોકપ્રિયતા વધારે, તેમ તેની પર રમાતા જુગારનો ધંધો ફુલેફાલે. છેલ્લા દોઢ-બે દાયકામાં ભારત ક્રિકેટજગતની ટંકશાળ બન્યું. એટલે ક્રિકેટ પર ગેરકાયદે રમાતા જુગારનો ધંધો અકલ્પનીય હદે વધ્યો. તેમાં ખેલાડીઓની સંડોવણીના આરોપ થયા. ટ્વેન્ટી-ટ્વેન્ટીમાં એ ગોરખધંધા વકર્યા અને ક્રિકેટજગતની કોઠીમાં રહેલો કાદવ જાહેરમાં આવી ગયો.

સર્વોચ્ચ અદાલતે તેની સફાઈ માટે પ્રયાસ કર્યા, પણ ક્રિકેટ બૉર્ડના વહીવટમાં થોડીઘણી પારદર્શકતા લાવવાથી વધારે કશું થઈ શકે, એવું અત્યારે જણાતું નથી. કારણ કે ક્રિકેટમાં ખેલાતા સટ્ટાનો આંકડો હજારો કરોડમાં પહોંચ્યો છે. તો આ બદીને નાથવી શી રીતે?

લૉ કમિશન ઑફ ઇન્ડિયાએ આ મહિનાના આરંભે સૂચવેલો જવાબ છેઃ ગેરકાયદે સટ્ટાખોરીને સંપૂર્ણપણે નાબૂદ કરવા માટે, સરકારે તેને કાયદેસર બનાવવી, જેથી તેની પર દેખરેખ-નિયંત્રણ રાખી શકાય. (અમુક રાજ્યોમાં લૉટરીના અપવાદને બાદ કરતાં) અત્યારે કોઈ પણ પ્રકારની સટ્ટાખોરી કે જુગાર ગેરકાયદે ગણાય છે.  એ ગુના સાથે પનારો પાડવા માટે અંગ્રેજોના જમાનાનો કાયદો છે જ. પરંતુ સટ્ટાખોરીનો વ્યાપ અટકવાને બદલે વધતો રહ્યો છે. દારૂબંધી ધરાવતા ગુજરાતમાં જેમ દારૂનો ધંધો ધમધોકાર ચાલતો હોય ને તેમાં ગુંડાઓથી માંડીને સામાન્ય ગરીબો સુધીનાં અનેક સ્તર હોય, એવું જ જુગારમાં -- ક્રિકેટ પર રમાતા જુગારમાં થયું છે. (દેશમાં ગેરકાયદે રમાતા સટ્ટાના જુગારમાં ક્રિકેટ પર રમાતા જુગારનો હિસ્સો અડધોઅડધ હોવાનો જાડો અંદાજ છે.)

જેમ દારૂબંધી, તેમ જુગારબંધી. બંને પર પ્રતિબંધ, છતાં બંને ધમધમે છે અને સંપૂર્ણપણે અનિયંત્રિત તથા ઘણે ભાગે અનિષ્ટ તત્ત્વોના હાથમાં છે. સરકારી તંત્રમાં રહેલા લોકોમાંથી કેટલાક પણ તેમાંથી અઢળક કમાણી કરતા હશે. (પ્રતિબંધિત પ્રવૃત્તિ ચાલવા દેવાનો ભાવ વધારે હોય.) પરંતુ સરકારી તિજોરીમાં તેમાંથી એક ફદીયું પણ આવતું નથી. આ સંજોગોમાં વ્યવહારડાહ્યો વિકલ્પ તો એ જ લાગે કે ક્રિકેટના સટ્ટા પરનો પ્રતિબંધ હટાવીને, તેને કાયદેસરનું સ્વરૂપ આપી દેવું જોઈએ. એમ કરવાથી સરકારને કરવેરાની અઢળક કમાણી થશે. ઉપરાંત, સટ્ટાના ધંધામાં ચાલતી ગોટાળાબાજી કે ખેલાડીઓ દ્વારા થતાં સ્પૉટફિક્સિંગ-મૅચ ફિક્સિંગનાં કૌભાંડો પર કડક નજર રાખી શકાશે.

આ દલીલમાં રહેલા ઉત્સાહનું એક મોટું કારણ સરકારને થનારી વધારાની આવક છે. આ રીતે આવનારી આવકને કેવા પવિત્ર હેતુઓ માટે વાપરી શકાય તેની યાદી પણ આશાવાદીઓ પાસે તૈયાર હોય છે. ભૂતકાળમાં આંધ્ર પ્રદેશમાં દારૂબંધી હટાવી લીધા પછી, દારૂના વેરામાંથી થતી આવક શિક્ષણના કામમાં વાપરવાના પ્રયોગ થયા હતા. ગળચટ્ટી લાગતી આ ધારણા કે આશાવાદમાં ત્રણેક બાબતો ખાસ વિચારવા જેવી છે.

૧) સરકારને મહત્ત્વનાં કામો કરવા માટે આવા રૂપિયાની જરૂર છે અને આવા રૂપિયા આવશે તો સરકાર તેમનો આડોઅવળો વહીવટ કરી નાખવાને બદલે, તેનો સાચી દિશામાં ઉપયોગ કરશે--આવું કયા આધારે માની લેવાય? આ બાબતમાં અત્યાર સુધીની સરકારોનો એકંદર રૅકોર્ડ સારો નથી. સરકારોનો સવાલ નાણાંની અછત કરતાં વધારે તેને વાપરવાની પ્રાથમિકતા અને અસરકારકતાનો હોય છે.

૨) સટ્ટાબાજી કાયદેસર થઈ ગયા પછી એ ધંધામાં અનિષ્ટ તત્ત્વોને બદલે ધંધાદારી-વેપારીઓ આવી જશે, એવો આશાવાદ છે. સાથોસાથ એ શક્યતા પણ વિચારવી પડે કે અત્યાર લગી સટ્ટાબાજીના ધંધામાં રહેલાં અનિષ્ટ તત્ત્વોને હવે એ ધંધો કાયદેસર કરવાનો પરવાનો મળી જાય, તો પોતાના બીજા આડા ધંધાને આ કાયદેસરના ધંધા તળે ચલાવી શકે. આવું ન થાય તે જોવાનું કામ એ જ લોકોનું છે, જેમનું કામ અત્યારે સટ્ટાબાજી ન થાય એ જોવાનું છે. કાયદાના અમલનું એ કામ અત્યારે જેવી (નબળી) રીતે થાય છે, એવું જ ઢીલું પછી પણ નહીં રહે, તેની કોઈ ખાતરી નથી.

૩) ક્રિકેટ નિમિત્તે ચાલતી સટ્ટાબાજી સત્તાવાર થઈ ગયા પછી ખેલાડીઓ બુકીઓ સાથે મળીને ફિક્સિંગ ન કરે, તેનું ધ્યાન રાખવું પડે. ધારો કે એ અસરકારક રીતે થાય તો પણ, ન્યાયતંત્રની ધીમી ગતિ અને ભીનું સંકેલવાની લાંબી પરંપરાને કારણે, વગદારો સામે કડક પગલાં લેવાય એવી આશા જાગતી નથી. છેલ્લે આઇપીએલના કૌભાંડમાં સંડોવાયેલા ને ઝડપાયેલા શ્રીનિવાસને જે રીતે યેનકેનપ્રકારેણ પોતાનો દબદબો ચાલુ રાખવાની કોશિશ કરી અને તેમાં રાજકારણી વર્ગ જે રીતે ચૂપ રહ્યો, તે જોતાં ભવિષ્યમાં આ વર્ગ પાસેથી કડકાની કેટલી અપેક્ષા રાખવી, એ સવાલ છે.

ભારતમાં ક્રિકેટના સટ્ટાને કાયદાનું સ્વરૂપ આપવામાં આવે, તો તેનાથી દેશ રસાતાળ નથી જવાનો. કેમ કે, અત્યારે પણ અબજો રૂપિયાનો સટ્ટો દેશમાં ચાલે જ છે. બ્રિટન જેવા દેશોમાં ક્રિકેટનો સટ્ટો કાયદેસર છે. છેક ૧૯૭૦ના દાયકામાં ઇંગ્લેન્ડની જુદી જુદી કાઉન્ટીની ટીમોને ટકી રહેવાનાં ફાંફાં પડવા લાગ્યાં, ત્યારે વધારાની આવક ઊભી કરવા માટે સ્ટેડિયમમાં બુકીઓને ખાસ બેઠકો આપવાનું નક્કી થયું. તેમને ફાળવાયેલા અલાયદા તંબુઓમાં લોકો મૅચ જુએ,  ખાયપીએ અને સટ્ટો રમે એવી વ્યવસ્થા હતી. તંબુમાં મુકાયેલા ટીવીમાં ઘોડાની રેસનું પ્રસારણ ચાલતું હોય. એટલે સ્ટેડિયમમાં ક્રિકેટ જોવા આવેલા જુગારપ્રેમીઓ રેસકોર્સ પર ગયા વિના, ક્રિકેટના સ્ટેડિયમમાંથી જ દાવ લગાડી શકે. અને ઘોડા પર દાવ લગાડી શકાય તો ક્રિકેટરો પર શા માટે નહીં?

આવી વ્યવસ્થા શરૂ થઈ ત્યારે થોડો ઉહાપોહ થયો હતો, પણ છેવટે મામલો આર્થિક સદ્ધરતાનો આવીને ઉભો એટલે રમતની પવિત્રતાથી માંડીને 'જૅન્ટલમૅન્સ ગેમ'ના ભ્રમ સુધીનું બધું બાજુ પર રહી ગયું. ભારતમાં ક્રિકેટનો સટ્ટો કાયદેસર થવાથી સરકારને અઢળક આવક થશે એ ખરું, પણ એ આવક દેશકલ્યાણનાં કાર્યોમાં વપરાશે અથવા ક્રિકેટમાં રહેલો સડો દૂર થઈ જશે, એવું લાગતું નથી.  બોલો, લાગી શરત? 

Share

દેશની સમસ્યાઓ કેવી રીતે ઉકેલવી, તેની અનેક કલ્પનાઓ હોય છે. કોઈને લાગે છે કે લોકો અમારા ગુરુનું શરણું સ્વીકારે તો બધી સમસ્યાઓ ઉકલી જાય. કોઈ માને છે કે દેશમાંથી એક યા બીજી કોમના લોકોને હાંકી કાઢવામાં આવે, તો બધું ઠીક થઈ જાય. વાત ફક્ત આર્થિક સમસ્યા પૂરતી મર્યાદિત રાખીએ તો, ઘણાને લાગે છે કે ધર્મસ્થાનોનાં નાણાં દેશની તિજોરીમાં આવે તો ઉદ્ધાર થઈ જાય. આ બધી રંગીતરંગી છતાં વારંવાર ઉછાળાતી કલ્પનાઓ હોય છે. તેમના જેવી જ છતાં તેમની સરખામણીમાં વધારે તાર્કિક રીતે, વધારે જોશભેર રજૂ કરાતી એક કલ્પના છેઃ પરદેશમાં ઠલવાયેલું કાળું નાણું દેશમાં પાછું આવી જાય તો કામ થઈ જાય.

'વિદેશમાં રહેલું કાળું નાણું' --આ શબ્દપ્રયોગ એટલો પ્રભાવક છે કે તે વાંચી-સાંભળીને લોકોના એક કાનમાં રોષની ને બીજા કાનમાં આશાની ઘંટડી વાગવા માંડે છે. ત્યાર પછી સ્વસ્થતા જાળવી રાખવી અઘરી હોય છે. કેમ કે, મન પર કાલ્પનિક રકમનું વજન સવાર થઈ જાય છે. સરેરાશ લોકો કરોડની કે બહુ તો અબજની વાત હોય ત્યાં સુધી સમજી શકે.  પરંતુ મામલો તેનાથી ઉપર જાય, એટલે બધું સરખું લાગવા માંડે છે.  દસ હજાર કરોડ ને એક લાખ કરોડ વચ્ચે આંકડાકીય તફાવત તો લખીને સમજાવી શકાય, પણ તેની માનસિક અસરમાં ઝાઝો તફાવત પડતો નથી. આ મનોવૈજ્ઞાનિક હકીકતનો પૂરેપૂરો ગેરફાયદો ઉઠાવીને કાળાં નાણાંના સ્વાર્થી કે પરમાર્થી ઝુંબેશકારો મન ફાવે એવા આંકડા ઉછાળે છે.

વર્ષો લગી કાળાં નાણાં વિદેશમાં ખડકવાના મામલે સ્વિત્ઝર્લેન્ડનું નામ ચર્ચામાં રહ્યું. 'સ્વિસ બૅન્ક' એ શબ્દપ્રયોગનો એવો દબદબો રહ્યો કે એ જાણે સ્વિત્ઝર્લેન્ડના પાટનગરમાં આવેલી કોઈ ભવ્ય છતાં બે નંબરી બૅન્કની વાત ચાલતી હોય એવું લાગે. સ્વિસ બૅન્કમાં જમા થયેલાં નાણાંની વાત ભ્રષ્ટાચારવિરોધી લડાઈનો મુખ્ય આરોપ બની અને સ્વિસ બૅન્કમાંથી નાણાં પાછાં લાવવાનો વાયદો રસદાર લૉલિપૉપ. વિદેશમાં રહેલાં નાણાંનો મામલો કેટલો પેચીદો છે, તે સમજાવવાને બદલે, ઝડપથી છવાઈ જવા માટે આખા મુદ્દાનું અતિસરળીકરણ કરી નાખવામાં આવ્યું. લોકો સમક્ષ એવી છાપ ઊભી કરવામાં આવી કે સહેજ જોરથી હાકોટો પાડીશું એટલે સ્વિસ બૅન્ક દોડતી આવીને રૂપિયા પાછા આપી જશે. બસ, અમે આવીએ એટલી જ વાર છે.

વિદેશમાં રહેલાં કાળાં નાણાં પાછાં આણવાના નામે ચાલતી બાળવાર્તાઓમાં છેલ્લા થોડા વખતથી ફેરફાર કરવો પડે એમ છે.  ફક્ત વયથી જ નહીં, સમજથી પણ પુખ્ત બનવા ઇચ્છતા લોકો માટે ઘણી વાર સમાચાર આવે છે કે સવાલ કોઈ એક સ્વિસ બૅન્કનો ન હતો. સ્વિત્ઝર્લેન્ડની બૅન્કિંગ પ્રણાલિનો અને ખરું જોતાં તેના અર્થતંત્રનો નોંધપાત્ર હિસ્સો આવાં બેનંબરી-બેનામી નાણાં પર આધારિત હતો. તેમાં ખાનગી માહિતી જાહેર કરનાર બૅન્ક કર્મચારીને દંડ અને સજા ફટકારવાનો કાયદો હતો. હવે મુખ્યત્વે અમેરિકાના દબાણથી સ્વિત્ઝર્લેન્ડને કાયદામાં ફેરફાર કરવા પડ્યા અને તેની બૅન્કોમાં જમા થતાં નાણાંની વિગતો આપવાનું સ્વીકારવું પડ્યું.

પરંતું વિદેશમાં ઠલવાયેલાં કાળાં નાણાંનું એક તાળું ખુલી રહે, ત્યાં લગી 'પનામા પેપર્સ' જેવા કેટલાક દસ્તાવેજો જાહેર થયા. ત્યારે સ્પષ્ટ થવું જોઈએ કે કાળાં નાણાંના નામે માત્ર સ્વિત્ઝર્લેન્ડને નિશાન બનાવવાનું કેટલું અપૂરતું છે અને તેની સાથે સંધિ થયા પછી સમસ્યા ઉકલી ગયાનો દાવો નકરું જૂઠાણું છે. સાદું કારણ એટલું જ કે ટૅક્સ હૅવન (haven/આશરો મેળવવાનું ઠેકાણું) તરીકે ઓળખાતા દુનિયાના દોઢ-બે ડઝન નાના દેશો (ઘણા ટાપુ દેશો) આ ધંધો કરે છે. તેમાં છાપે ચડેલા પનામા ઉપરાંત મોરેશિયસ, બહામા, બર્મુડા, મૉનેકો જેવા ઘણાનો સમાવેશ થાય છે. ત્યાં. કરવેરાનાં ધોરણ અત્યંત ઉદાર હોય છે. એટલે કંપનીઓ કે વ્યક્તિઓ આવા દેશોની બૅન્કમાં પોતાનાં ખાતાં રાખે છે. એ માટે ત્યાં કંપની ખોલવી પડે તો ખોલે છે અને એકાદ સ્થાનિક ડાયરેક્ટર નીમવો પડે તો નીમી કાઢે છે. એક જ વ્યક્તિ કાગળ પર અનેક કંપનીઓની ડાયરેક્ટર હોય એની આ દેશોમાં નવાઈ નથી. આ દેશો પર આંતરરાષ્ટ્રિય રાજકારણની ખટપટોથી એટલા દૂર અને ઘણી વાર એટલા અલિપ્ત હોય છે કે તેમની પર ધોંસ જમાવવાનું અને બૅન્કમાંથી માહિતી કઢાવવાનું અશક્યની હદે અઘરું બને છે.

આમ, સ્વિત્ઝર્લેન્ડે ભારત સહિતના દેશોને બૅન્કોમાં જમા થતાં નાણાં અંગે માહિતી આપવાનું શરૂ કર્યું તે આવકાર્ય છે. પણ તેનાથી એકદમ ઝિંદાબાદ-મુર્દાબાદની મુદ્રામાં આવી જવાની જરૂર નથી. તેનાં બે કારણ છેઃ એક તો આગળ દર્શાવેલા 'ટૅક્સ હૅવન' દેશોની લાંબી યાદી અને બીજો, વધારે અગત્યનો મુદ્દોઃ સ્વિત્ઝર્લેન્ડ દ્વારા અપાતી માહિતી તેની બૅન્કોમાં જમા થતા વિદેશી નાણાંની હોય છે. એ નાણાં કાળાં જ છે એવું માની લેવાય નહીં. ધંધાર્થે પણ સ્વિત્ઝર્લેન્ડની બૅન્કમાં ખાતું હોઈ જ શકે. બીજો મહત્ત્વનો મુદ્દો છે : તેમાં ભારતની ધરતી પર સ્થપાયેલી ને નોંધાયેલી કંપનીઓ તથા વ્યક્તિઓને જ ભારતીયના ખાતે ગણાવવામાં આવે છે. સામાન્ય રીત એવી છે કે બે નંબરી નાણાંવાળા લોકો એકાદ ટૅક્સ હૅવનમાં કંપની ખોલાવીને તેના થકી જ બધો વ્યવહાર ચલાવતા હોય છે. એટલે સ્વિત્ઝર્લેન્ડે જાહેર કરેલાં નાણાંનો આંકડો કોઈ રીતે સંપૂર્ણ કહી શકાય એવો નથી.

ગયા અઠવાડિયે જાહેર થયેલા સત્તાવાર આંકડા પ્રમાણે, સ્વિસ બૅન્કોમાં જમા થયેલાં ભારતીયોનાં નાણાનું પ્રમાણ ગયા વર્ષની સરખામણીએ આ વર્ષે વધ્યું છે. એ વધારો પચાસ ટકાથી પણ વધારે છે. તેના અનેક ખુલાસા આપી શકાય અને તેમાંથી ઘણા તાર્કિક પણ હોય. છતાં, વર્તમાન સત્તાધીશો વિપક્ષમાં હોત ને આ જાહેરાત થઈ હોત તો? એ વિચાર અવશ્ય આવે. આ સ્થિતિમાં નાગરિકોએ ગાંઠે બાંધવા જેવી વાત એક જ છેઃ વિદેશમાં ઠલવાયેલાં કાળાં નાણાં પાછાં લાવી આપવાના વાયદાથી ને હાકોટાથી ભરમાવું નહીં. તેનો આશય નાણાં પાછાં લાવવા કરતાં નાગરિકોની લાગણી બહેકાવીને, તેમાંથી રાજકીય વ્યાજ ખંખેરી લેવાનો વધારે હોય છે. આટલી સાદી સમજ કોઈની પાસે ગીરવે મૂકવા જેવી નથી. 

Share

'ગાંધીજી અંગ્રેજી રાજના ટેકેદાર હતા ને 'ગૉડ સેવ ધ ક્વિન'જેવાં વફાદારીનાં ગીત ગાતા હતા.’ –આવું કોઈ કહે તો? ટેકનિકલ રીતે વાત સાચી છે. કારણ કે લાંબા અરસા સુધી ગાંધીજી પોતાને અંગ્રેજી રાજના વફાદાર નાગરિક માનતા હતા અને રાજ પાસેથી ન્યાયી વર્તનની અપેક્ષા રાખતા હતા. પરંતુ ભારત આવ્યા પછી થોડા સમયમાં તેમના વિચાર બદલાયા અને તે અંગ્રેજી રાજ હટાવવાની લડતના નેતા બન્યા.

આ ઉદાહરણ આપવાનું કારણ : ગયા સપ્તાહે એક નેતાએ એ મતલબનું નિવેદન કર્યું કે સરદાર પટેલ હૈદરાબાદના બદલામાં કાશ્મીરનું સાટું કરવા તૈયાર હતા. મતલબ, તે કાશ્મીરને ભારતનું અવિભાજ્ય અંગ ગણતા ન હતા. ટેકનિકલ રીતે આ વાત પણ ખોટી નથી. દેશી રજવાડાંનો પ્રશ્ન ઊભો થયો ત્યારે ભૌગોલિક સ્થિતિ અને બહુમતી લોકોનો ધર્મ ધ્યાનમાં રાખીને, શાસકોને કોઈ એક દેશ સાથે જોડાઈ જવાનું કહેવામાં આવ્યું હતું. ત્યારે કાશ્મીર પાકિસ્તાન સાથે જોડાયું હોત તો સરદારે વાંધો ન લીધો હોત (એવું આધારભૂત રીતે નોંધાયું છે). પરંતુ કાશ્મીરના હિંદુ રાજા વેળાસર ન ભારત સાથે જોડાયા, ન પાકિસ્તાન સાથે. તેમને બંને દેશોથી અલગ, પોતાનું કાશ્મીરનું રજવાડું જાળવી રાખવું હતું. છેવટે પાકિસ્તાની હુમલાખોરો ચડી આવ્યા અને લૂંટફાટ કરતા છેક શ્રીનગર સુધી પહોંચવામાં હતા ત્યારે દબાણ હેઠળ મહારાજાએ ભારત સાથે જોડાણ કર્યું. પરંતુ ત્યાર પછી ગૃહ મંત્રી સરદારે કાશ્મીરને બચાવવા માટે ત્વરિત પગલાં ભર્યાં. એ વખતે સરદાર કાશ્મીરને જવા દેવા માટે બિલકુલ તૈયાર ન હતા. સાટું કરવાનો પછી કોઈ પ્રશ્ન જ ન હતો. એટલે સરદારનું કાશ્મીર વિશેનું જૂનું વલણ યાદ રાખવું અને ત્યાર પછીની નિર્ણયાત્મક કાર્યવાહી ભૂલાવી દેવી, એ ઇતિહાસ નથી, વાસ્તવિકતાનો ઉપહાસ છે.

અને કાશ્મીરની એ જ કઠણાઈ છે. તેની વાસ્તવિકતા સમજીને રાજદ્વારી કુનેહથી ઉકેલ આણવાને બદલે, તેમાંથી મહત્તમ રાજકીય ફાયદો દોહી લેવાની વૃત્તિની બોલબાલા રહી છે. કાશ્મીર પર પાકિસ્તાની આક્રમણનો મુદ્દો સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘમાં લઈ જવા બદલ પંડિત નહેરુની વાજબી ટીકા કરવી એક વાત છે અને કાશ્મીરની વર્તમાન સ્થિતિ માટે સતત તેમને જવાબદાર ઠેરવતા રહેવું, એ સાવ બીજી વાત છે. કાશ્મીરની વર્તમાન સમસ્યાનાં મૂળીયાં પાકિસ્તાનના સરમુખત્યાર જનરલ ઝિયાના શાસનકાળમાં છે.  અમેરિકાએ અફઘાનિસ્તાનમાં રહેલા સામ્યવાદી રશિયાના લશ્કરને હંફાવવા માટે પાકિસ્તાનનો ખભો વાપર્યો. પણ ખંધા ઝિયાએ ખભો આપીને ખિસ્સું કાપી લીધું. અમેરિકાના આશીર્વાદથી ધર્મના નામે આતંકવાદનો દૌર શરૂ કરાવ્યો અને કાશ્મીરમાં નવેસરથી હિંસાહોળી શરૂ કરાવી.

ત્યારથી કાશ્મીરમાં શરૂ થયેલો ઘટનાક્રમ અને એ મુદ્દે વિવિધ પક્ષોનાં વલણ પરથી એવું લાગે, જાણે તેમને ઉકેલમાં નહીં, સામેના પક્ષને દોષી ઠરાવવામાં જ રસ છે. ભાગલાના ચાર દાયકા પછી કાશ્મીરના પંડિતોને જે રીતે ખીણપ્રદેશ છોડવાનો વારો આવ્યો, તે ભાગલા પછીના સમયનું કરુણ વિસ્થાપન હતું.  પરંતુ એ કરુણતાનો ઉપયોગ મોટે ભાગે રાજકીય મૂડીના સર્જન ખાતર થયો.  'કાશ્મીરના પંડિતો પર અત્યાચાર થયો ત્યારે તમે ક્યાં હતા?’ એ વાક્ય આક્રમક બચાવનું હથિયાર બન્યું. પોતાના પગ નીચે રેલો આવે ત્યારે એ વીંઝી પાડવાનું. (એ વખતે અને ત્યાર પછી પોતે ક્યાં હતાં, એનો જવાબ કોણ માગે?) કોઈની પીડાની રોકડી કરવામાં રાજકીય પક્ષો પાવરધા હોય છે. આ તો કાશ્મીરના પંડિતોની પીડા. તેમાં સમસ્યાઉકેલના નામે રાષ્ટ્રવાદ અને કોમવાદનું કાતિલ કોકટેઇલ બનાવી શકાય.

ભારતની એક આખી પેઢી કાશ્મીરમાં સમાન નાગરિક ધારો આણવાની નારાબાજી સાથે મોટી થઈ. શ્રીનગરના લાલ ચોકમાં કડક સુરક્ષા વચ્ચે ત્રિરંગો ફરકાવવાનું જોણું સિદ્ધિ તરીકે ગણાવાયું. બધા પ્રયાસ સમસ્યાને ઉકેલવાના નહીં, તેને શક્ય એટલી દોહી લેવાના હતા. પરિણામે, બાકીના ભારત માટે કાશ્મીર સંવેદનશીલ મુદ્દો બન્યું અને કાશ્મીરીઓ ગૌણ. કાશ્મીર જેવા મુદ્દે રાષ્ટ્રીય મુદ્દે રાજકીય પક્ષો વચ્ચે કદી એકમતી ન થઈ. કારણ કે ઉકેલ કરતાં સમસ્યા વધારે ફાયદાકારક જણાતી હતી.

કાશ્મીરના ખીણપ્રદેશમાંથી પંડિતોને હાંકી કઢાયા પછી, ત્યાં રહેલા સામાન્ય મુસ્લિમ કાશ્મીરીઓ સાથે સાર્થક સંવાદ સાધવામાં- તેમને વિશ્વાસમાં લેવામાં રાજકીય પક્ષો નિષ્ફળ ગયા અથવા તેમને એવો રસ ન હતો. કાશ્મીરી મુસ્લિમોમાં ઘણા પ્રકાર હતા : કાશ્મીર ભારતમાં જ રહે એવું ઇચ્છતા મુસ્લિમો, ભારતીય સૈન્ય નિર્દોષ નાગરિકોને ત્રાસવાદી કે તેમના સમર્થક ગણીને ત્રાસ ન ગુજારે એવું ઇચ્છતા મુસ્લિમો, પાકિસ્તાનના કબજા હેઠળના કાશ્મીરની બુરી દશાથી વાકેફ અને ભારત-પાકિસ્તાનથી અલગ એવું આઝાદ કાશ્મીર ઇચ્છતા મુસ્લિમો, પાકિસ્તાન પ્રત્યે સહાનુભૂતિ ધરાવતા અને અાઝાદ કાશ્મીર ખાતર પાકિસ્તાની ટેકાનો ઉપયોગ કરી લેવા માગતા મુસ્લિમો, પાકિસ્તાની કે પાકિસ્તાનથી તાલીમ મેળવીને કાશ્મીરમાં આતંક ફેલાવનારા મુસ્લિમો, તેમને ધર્મના નામે કે બીજા કારણસર મદદ આપતા મુસ્લિમો... પરંતુ આવા પ્રકારભેદમાં હીરો કે વિલન, રાષ્ટ્રવાદી કે રાષ્ટ્રદ્રોહી--એવી સહેલી પસંદગીને બદલે ગુંચવાડા પેદા થાય. એટલે કાશ્મીરની સ્થિતિ વિશેની પ્રચલિત છાપ અંતિમો વચ્ચે ઝુલતી રહી.

મોટી સંખ્યામાં કાશ્મીરીઓની લાગણી જાણ્યા અને જીત્યા વિના, માત્ર ને માત્ર લશ્કરી પગલાંથી કાશ્મીરને નહીં જાળવી શકાય, એ ભીંત પરનું લખાણ હતું. પણ સ્વાર્થના ડાબલા ચડાવ્યા પછી એ શાનું વંચાય? કાશ્મીરના સ્થાનિક રાજકીય પક્ષો પણ કાશ્મીરીઓના હિતના નામે પોતાના રોટલા શેક્યે રાખતા હતા. પાકિસ્તાન-ચીન જેવા દેશો સાથે લાંબી સરહદો ધરાવતું કાશ્મીર, ધારો કે ભારતથી છૂટું પડી ગયું તો પણ, સ્વતંત્રતાનાં ખ્વાબ કેવી રીતે જોઈ શકે? આઝાદ કાશ્મીરના નારા લગાવનારા પાસે આના જવાબો તો હોય, પણ તેમાં વાસ્તવદર્શન કેટલું ને આંબાઆંબલી કેટલાં, એ  કોણ નક્કી કરે? બીજી તરફ ભારતીય સૈન્ય પર મુકાતા કાશ્મીરમાં ગેરવર્તણૂંકના આરોપો ગંભીર અને ચિંતાપ્રેરક હતા.  કાશ્મીરીઓનું હિત ભારત સાથે રહેવામાં જ છે, એ શસ્ત્રબળથી સિદ્ધ કરવા જતાં લોકો ધીમે ધીમે વિમુખ થઈ જાય એ જોખમી શક્યતા હતી, જે હવે વાસ્તવિકતા બની છે. કાશ્મીરની સમસ્યા ચૂંટણીમુદ્દો ન હોઈ શકે અને ચૂંટણીમુદ્દો ન બનવી જોઈએ એવી સમજ તેના ઉકેલની દિશાનું પહેલું પગથીયું ગણી શકાય. 

Share

(પિયશ્રી દાસગુપ્તા, ફીચર્સ અૅડિટર, હફિંગ્ટન પોસ્ટ, ૨૫-૬-૨૦૧૮ના અંગ્રેજી લેખનો અનુવાદ)

વર્ષ ૨૦૦૭. ઉત્તર પ્રદેશ. ભાજપના પ્રમુખ રાજનાથસિંઘ અને તેમના મિડીયા સહાયક પ્રદ્યુત બોરા કારમાં ચૂંટણીપ્રચાર માટે નીકળ્યા હતા. અચાનક રાજનાથ સિંઘે બોરાને પૂછ્યું, ‘ભાજપે એવું શું કરવું જોઈએ, જેનાથી તે બીજા પક્ષોની આગળ નીકળી જાય?’ ૩૩ વર્ષના બોરાને સવાલ સાંભળીને નવાઈ લાગી. પક્ષમાં જોડાયે તેમને હજુ ત્રણ વર્ષ પણ થયાં ન હતાં ને તે કોઈ રાજકીય પરિવારમાંથી પણ ન હતા. પરંતુ તેમણે તક ઝડપી લીધી. યાદ રહે. આ વાત ૨૦૦૭ની છે, જ્યારે ફેસબુક અને ટ્વિટર માંડ એક વર્ષ જૂનાં હતાં. ઇન્ફર્મેશન ટૅકનોલોજી ક્ષેત્રનો ઉદ્યોગ ધમધમી રહ્યો હતો અને બોરાને લાગ્યું કે એકેય રાજકીય પક્ષ પાસે એવી કોઈ વાત નથી, જે નવા મતદાર બનેલા યુવા વ્યાવસાયિકો આકર્ષી શકે.

આ સંવાદના થોડા મહિના પછી ભાજપના આઇટી સૅલનો જન્મ થયો. બોરા તેના રાષ્ટ્રીય સંયોજક હતા. એ વાતનાં અગીયાર વર્ષ પછી બોરા ગુરગાંવમાં ઑફિસ ધરાવતી ક્લીન એર ટૅકનોલોજીની કંપની ચલાવે છે અને કહે છે કે તેમના માનસસંતાન જેવો ભાજપનો આઇટી સૅલ ઓળખી પણ ન શકાય એ હદે બદલાઈ ચૂક્યો છે. 'એ ફ્રૅન્કેસ્ટાઇને સર્જેલા રાક્ષસ જેવો બની ગયો છે.’


તમે ભાજપમાં કેવી રીતે જોડાયા? 
હું મધ્યમ વર્ગીય પરિવારમાંથી આવું છું, તેમાં પહેલી પ્રાથમિકતા નોકરી મેળવવાની હોય. એટલે  વિદ્યાર્થી અવસ્થામાં મેં કદી રાજકારણમાં કે બીજી કોઈ પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લીધો ન હતો. સેન્ટ સ્ટીફન્સ કૉલેજમાંથી હું સાહિત્ય ભણ્યો અને અમદાવાદની IIMમાંથી મેં પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટ ડીપ્લોમા ઇન મૅનેજમૅન્ટ કર્યું. પછી નોકરી કરી, પરણ્યો અને ૩૦ વર્ષનો થયો ત્યારે રાજકારણમાં જોડાયો.

રાજકારણમાં જોડાવાનું કેવળ તરંગથી દોરવાઈને થયું? 
હું મૅનેજમૅન્ટ કન્સૅલ્ટન્ટ હતો. કેવી રીતે બદલાવ આણવો તેની સલાહ કંપનીઓને આપતો હતો. મને થયું કે કંપનીઓને કેવી રીતે બદલાવું એ કહી શકતો હોઉં તો દેશને બદલવા માટે કામ કેમ ન કરવું? આમ તો એ ફલક વિસ્તારવાની જ વાત હતી. તમે ૩૦ વર્ષના હો ત્યારે દુનિયા બદલવાનું ને એવું બધું તમને શક્ય લાગતું હોય છે.

આ સપ્ટેમ્બર ૨૦૦૪ના અરસાની વાત છે, જ્યારે ભાજપે કેન્દ્રમાંથી તાજેતાજી સત્તા ગુમાવી હતી.
હું મિસ્ટર વાજપેયીનો મોટો પ્રશંસક હતો. એટલે મને થયું કે એ ફરી જીતવા જોઈએ અને તેના માટે મારે કંઈક કરવું જોઈએ. અલબત્ત, તેમની તબિયત આટલી ઝડપથી કથળી જશે તેનો અમને ખ્યાલ ન હતો. ગમે તે હોય, પણ એ ખ્યાલો અને આદર્શો સાથે હું ૨૦૦૪માં ભાજપમાં જોડાયો. ૨૦૦૭માં મેં આઇટી સૅલની સ્થાપના કરી. ૨૦૦૯ની લોકસભા ચૂંટણીઓ વખતે મને એલ. કે. અડવાણીની કમ્યુનિકેશન ઑફિસની જવાબદારી સોંપાઈ.

(ભાજપમાં જોડાયા પછી તરત બોરાને દિલ્હી ભાજપના મિડીયા સૅલમાં અરુણ જેટલીના હાથ નીચે મુકવામાં આવ્યા. ત્યારે મિડીયા સૅલના સંયોજક સિદ્ધાર્થનાથ સિંઘ હતા, જેમને બોરા રીપોર્ટ કરતા હતા. રાજકારણમાં જોડાતાં પહેલાં બોરાએ દિલ્હીમાં સિનેમા ધરાવતા ડીટી ગ્રુપ સાથે કામ કર્યું હતું. તેમની પહેલી નોકરી સાહિત્યના પ્રતિષ્ઠિત સામયિક બિબ્લિઓમાં હતી, જે બોરા ગૌરવપૂર્વક સંભારે છે. ૨૦૦૭માં મિડીયા સૅલમાંથી બોરાને પસંદ કરીને ઉત્તર પ્રદેશની ચૂંટણીમાં રાજનાથ સિંઘના મિડીયા સહાયક તરીકે મૂકવામાં આવ્યા. એ વર્ષનો આખો જાન્યુઆરી બોરા રાજનાથસિંઘ સાથે ફર્યા. મે-જૂનમાં પક્ષે બે નવા સૅલની જાહેરાત કરી, જેમાં એક બોરાનો આઇટી સૅલ હતો અને બીજો  હતો કાઉ પ્રોટેક્શન સૅલ.)

આઇટી સૅલ શા માટે અસ્તિત્વમાં આવ્યો?
એક દિવસ અમે કારમાં કાનપુરથી લખનૌ જતા હતા, ત્યારે રાજનાથસિંઘે સાવ એમ જ પૂછ્યું, ‘તો પ્રદ્યુતજી, પક્ષમાં આપણે એવું શું કરવું જોઈએ, જે અત્યારે નથી થઈ રહ્યું?’

મારા દિમાગની બત્તી કેવી રીતે થઈ, મને યાદ નથી. પણ મેં કહ્યું, ‘સર, મૅનેજમૅન્ટના વિદ્યાર્થી તરીકે અમને હંમેશાં CRMતરફ ધ્યાન રાખવાનું શીખવવાનું આવતું હતું. CRM એટલે કસ્ટમર રીલેશનશીપ મૅનેજમેન્ટ. કોઈ વસ્તુ વેચી કાઢવાનું પૂરતું નથી. ત્યાર પછી પણ ગ્રાહક સાથેનો નાતો જળવાઈ રહેવો જોઈએ, જેથી તે ફરી એ વસ્તુ ખરીદવા આવે. કૉર્પોરેટ ક્ષેત્રમાં CRM હોય તો રાજકીય પક્ષોમાં VRM કેમ નહીં? વોટર રીલેશનશીપ મૅનેજમૅન્ટ.’

રાજનાથસિંઘે કહ્યું, 'આઇડીયા તો સારો છે. આપણે કરીએ. પણ એ કરવાનું કેવી રીતે?’
‘સર, પાર્ટીમાં પચીસ સૅલ છે. આપણે વધુ એક સૅલ બનાવીએ—આઇટી સૅલ.’
આઇટી સૅલ બન્યો, ત્યારે પક્ષમાંથી કેટલાક લોકો આવીને મને વધામણી આપી ગયા અને કહ્યું, ઇન્કમ ટેક્સ સૅલ ઉભો કરવા બદલ અભિનંદન.’

તમે આઇટી સૅલની શરૂઆત કરી ત્યારે તમે શું સિદ્ધ કરવા ઇચ્છતા હતા?
આ સોશ્યલ મિડીયા પહેલાંના જમાનાની વાત છે. સૅલનો પહેલો હેતુ પાર્ટીને સ્વયંસંચાલિત બનાવવાનો હતો. મતદારો સુધી પહોંચતાં પહેલાં પાર્ટીને સ્વયંસંચાલિત કરવી જરૂરી હતી. બીજો હેતુ મતદારો સુધી પહોંચવાનો અને ત્રીજો ઇન્ફર્મેશન ટૅકનોલોજીને લગતી નીતિવિષયક બાબતોમાં પક્ષને સલાહ આપવાનો હતો.

આઇટી સૅલ પક્ષને કેવી નીતિવિષયક બાબતોમાં સલાહ આપતો હતો?
ઘણી બધી બાબતોમાં. ૨૦૦૭માં બૅન્ડવિડ્થનો પડકાર બહુ મોટો હતો. ઇન્ટરનેટ સેવાઓના વિસ્તરણ અંગે મુખ્ય વિરોધપક્ષ તરીકે ભાજપની નીતિ શી હોવી જોઈએ? એ વખતે VoIP (વૉઇસ ઑવર ઇન્ટરનેટ પ્રોટોકૉલ)ની ચર્ચા હતી, જેનો અમલ થયો ન હતો. એ મુદ્દે ભાજપનું વલણ શું હોવું જોઈએ? મને યાદ છે ત્યાં સુધી અમે પંદર રાજ્યોમાં આઇટી સૅલ બનાવ્યા.

કેવા પ્રકારની આવડત ધરાવતા લોકોને આઇટી સૅલમાં ભરતી કરવામાં આવતા હતા?
મોટા બાગના લોકો આઇટી વિશે ઉત્સાહી અને તેમના કામમાં નિષ્ણાત હતા. તેમને પક્ષમાં પણ રસ હતો. એ વિશુદ્ધપણે ટૅકનોલોજીનો મામલો હતો. લોકોને ગાળો દેવાની અને ટ્રોલિંગ કરવાની વાત ત્યારે ન હતી.

તમારા કાર્યકાળ દરમિયાન આઇટી સૅલની મહત્ત્વની સિદ્ધિઓ?
મને લાગે છે કે ટૅકનોલોજીનો અમે જેવો ઉપયોગ કર્યો તેવો બીજો કોઈ ત્યારે કરતું ન હતું. કૉંગ્રેસતરફી ધરાવતાં પ્રસાર માધ્યમોએ પણ જાહેર કર્યું હતું કે ટૅક્નોલોજીના મામલે ભાજપ કૉંગ્રેસ કરતાં ઘણું આગળ છે. યુવાનોને આકર્ષવા માટે આઇટી વાપરવાના મામલે અમે બહુ સફળ રહ્યા. વર્ષ ૨૦૦૦ના દાયકાની શરૂઆતનાં વર્ષો આઇટીની ચઢતી કળાનાં હતાં. પહેલાં રાજકારણ વિશે ન કશો વિચાર ન કર્યો હોય એવા ઘણા લોકો એ દિશામાં વિચારી રહ્યા હતા. આઇટીમાં અમારો રસ અને યુવાનોને આકર્ષવા માટે આઇટીનો ઉપયોગ કરવાની અમારી રીતથી ઘણા યુવાનો ભાજપ સાથે સંકળાયા. પક્ષને સ્વયંસંચાલિત બનાવવાની બાબતમાં પણ અમારી કામગીરી સારી રહી.

(બોરાએ હફિંગ્ટન પોસ્ટ, ઇન્ડિયાને આપેલી આઇટી સૅલના લેખિત દસ્તાવેજની નકલની શરૂઆત જ 'જય વિજ્ઞાન'થી થાય છે. આગળ તેમાં એ સમજાવવામાં આવ્યું છે કે રાજકારણમાં ભલે વકીલોનો દબદબો રહ્યો હોય, પણ પક્ષે જોયું છે કે આઇટી ક્ષેત્રના લોકો પણ રાજકારણ તરફ ઢળી રહ્યા છે.

“આઇટી સૅલનો બીજો હેતુ આઇટી ક્ષેત્રના પ્રતિભાશાળી લોકોને આકર્ષીને તેમને જાહેર ક્ષેત્રમાં કામ કરવા માટેનો મંચ પૂરો પાડવાનો છે. ભારતની સ્વતંત્રતાની ચળવળની આગેવાની પ્રૉફેશનલ્સે લીધી હતી, એ હકીકતમાંથી આઇટી સૅલે પ્રેરણા લીધી છે.” (દસ્તાવેજમાંથી)

દસ્તાવેજમાં જણાવ્યા પ્રમાણે, આઇટી સૅલનું કામ એવું માળખું ઊભું કરવાનું હશે, જેના થકી પક્ષના કાર્યકરો એકબીજા સુધી અને લોકો સુધી સહેલાઈથી પહોંચી શકે. તેણે આઇટી ક્ષેત્રના વ્યાવસાયિકોને વિવિધ મુદ્દે ચર્ચા માટે પક્ષમાં જોડાવાનું આમંત્રણ આપ્યું હતું. એવા કેટલાક મુદ્દાઃ "ફક્ત ખાનગી નફાખોરી માટે નહીં, પણ વ્યાપક જનહિત માટે આઇટીનો કેવી રીતે ઉપયોગ થઈ શકે? સરકારી અને ખાનગી સેવાઓ વધુ સારી રીતે પૂરી પાડવામાં તે કેવી રીતે કામ લાગે? આવક રળી આપનારી પ્રવૃત્તિમાં તે શી રીતે મદદરૂપ બની શક? શહેરી અને ગ્રામ્ય વિસ્તારો વચ્ચેની ખાઈ પુરવામાં તે શું કરી શકે?” (દસ્તાવેજમાંથી)

૨૦૦૯ની ચૂંટણીમાં ભાજપની હાર થયા પછી પક્ષપ્રમુખ તરીકે રાજનાથસિંઘની મુદત પૂરી થઈ. બોરા તેમના વતન આસામમાં પક્ષના જનરલ સેક્રેટરી તરીકે જતા રહ્યા. ત્યાં સુધીમાં આઇટી સૅલનો હવાલો અરવિંદ ગુપ્તાએ સંભાળ્યો હતો. એ નવા પ્રમુખ નીતિન ગડકરી દ્વારા નિમાયેલા હતા. ૨૦૧૫માં બોરાએ ભાજપને રામ રામ કરી દીધા અને આસામમાં નવો પક્ષ સ્થાપ્યોઃ લિબરલ ડૅમોક્રેટિક ફ્રન્ટ. તેમના પક્ષે આસામની ૧૪ બેઠકો પર ઉમેદવારી નોંધાવી અને એ બધે તેમના ઉમેદવારોની હાર થઈ. છતાં તે લોકસભાની ચૂંટણીમાં ઉમેદવારી માટે આયોજન કરી રહ્યા છે. )

આઇટી સૅલમાં તમે કેવો વારસો છોડી જવા ઇચ્છતા હતા?
મારો વારસો છે જ નહીં. તેનું તો શીર્ષાસન થઈ ગયું છે. કદાચ ખરાબ લાગે એવું ઉદાહરણ આપીને કહું તો, તમારા વારસાનું શું થયું, એવું મિસ્ટર વાજપેયીના કોઈ પૂછે તો? એ સંપૂર્ણપણે નષ્ટ થઈ ગયો છે. સદ્નસીબે અમારી વખતે સોશ્યિલ મિડીયા ન હતું. એ ભારતમાં આવ્યું હતું ખરું, પણ એ વખતે લોકોએ તેને અપનાવ્યું ન હતું.

સોશ્યલ મિડીયાના અત્યારના રાક્ષસી સ્વરૂપની સંભાવના તમે વિચારી હતી?
કોઈએ તે વિચારી ન હતી. પણ અમે તેની અસરો અંગે બહુ ઉત્સાહી હતા. એ વખતે અમે તેનો તાગ મેળવી રહ્યા હતા ત્યારે તેમાં લોકશાહીકરણની શક્યતાઓ જ દેખાતી હતીઃ સામગ્રીનું લોકશાહીકરણ, જુદા જુદા અવાજોનું લોકશાહીકરણ, મર્યાદિત પહોંચને બદલે તેનું લોકશાહીકરણ, વૈવિધ્યપૂર્ણ વાસ્તવિકતાઓનાં નિરૂપણ-- ટૂંકમાં, બધું સુંદર સુંદર.

અમને લાગતું કે હવે બધાના હાથમાં મિડીયાની તાકાત આવી જશે અને બધા મિડીયામાલિકો બની જશે. તે અત્યારે જેવું છે, એવા સ્વરૂપની કલ્પના કોઈએ કરી ન હતી.

પક્ષે આઇટી સૅલને ધ્રુવીકરણના હથિયાર તરીકે વાપરવાનું શરૂ કર્યું, એવું તમને ક્યા€રથી લાગવા માંડ્યું?
મને લાગે છે કે ૨૦૧૪ના ચૂંટણીપ્રચાર વખતે. ૨૦૧૪ના ચૂંટણીપ્રચાર વખતે આઇટી સૅલ પર સંપૂર્ણ નિયંત્રણ ગાંધીનગરનું હતું અને તેનું સંચાલન સંપૂર્ણપણે ગાંધીનગરથી થતું હતું. મોદી ટીમ આઇટી સૅલ ચલાવતી હતી અને મારા મતે અનિષ્ટ (rot) ની શરૂઆત ત્યારથી થઈ. આઇટી સૅલના ઔપચારિક વડા હતા ખરા, પણ સૅલનાં તમામ સૂત્રો મોદી ટીમ પાસે હતાં. એટલે, ટીમ મોદીએ અનિષ્ટની શરૂઆત કરી.

અત્યારે તમે આઇટી સૅલ વિશે અને તેની પર થતા આરોપો વિશે વિચારો ત્યારે તમને કેવી લાગણી થાય છે?
તેમણે આઇટી સૅલની જે હાલત કરી છે તે જોવાનું પ્રસંગોપાત પીડાદાયક લાગે છે. પરંતુ હું તે વિશે નિર્લેપ રહેવાનો પ્રયાસ કરું છું. સંસ્થાઓ આવે ને જાય. હું આઇટી સૅલને એવી નાનકડી સંસ્થા તરીકે જોઉં છું, જેની સ્થાપના કરવાનો મને લહાવો મળ્યો.

પણ હવે એ નાનકડી સંસ્થા નથી. થોડા દિવસ પહેલાં સમાચાર હતા કે ઉત્તર પ્રદેશમાં આઇટી સૅલમાં ભાજપ બે લાખ લોકોની ભરતી કરવા માગે છે. 
(હાસ્ય) તમારી પાસે રૂપિયા હોય, તો તમે કંઈ પણ કરી શકો. એ વખતે અમારી પાસે રૂપિયા ન હતા. હું આખી વાતને એ રીતે જોઉં છું કે મને નોકરી મળી. એ મેં સારી રીતે અને પ્રામાણિકતાથી કરી. હવે કોઈએ તેને (સૅલને) ભોંયભેગો કરી દીધો.

તમે એ પણ જાણો છો કે બીજું બધું બાજુ પર મૂકીને માત્ર આઇટી સૅલની વાત ન થઈ શકે. આઇટી સૅલ ભાજપના પ્રમુખના આદેશ પ્રમાણે કામ કરે છે. પ્રમુખ તમને દિશાનિર્દેશ કરે ને તમારે એ પ્રમાણે કામ કરવાનું.

મેં સૅલમાં કામ કર્યું ત્યારે અમે અમારો ચાર્ટર (હેતુપત્ર) બનાવ્યો અને રાજનાથસિંઘને બતાવ્યો. તેમણે એ મંજૂર રાખ્યો અને કહ્યું, 'બરાબર છે, આ કામ તમારું.’
માટે, આઇટી સૅલ જે કંઈ કરે છે તેનો આદેશ તેમના પ્રમુખ પાસેથી મળ્યો હશે.  એટલે આ બધું શું ચાલી રહ્યું છે એ સવાલ લોકોએ આઇટી સૅલને નહીં, પક્ષપ્રમુખને પૂછવો જોઈએ.

તમે ભાજપ કેમ છોડ્યો?
મિસ્ટર મોદીને વડાપ્રધાનપદના ઉમેદવાર બનાવવામાં આવ્યા ત્યારથી જ હું પક્ષ છોડવા ઇચ્છતો હતો.

તમને એવું કેમ લાગ્યું?
મને અસુખ લાગતું હતું. મને લાગે છે કે હું ઘણું જાણતો હતો. (એટલે) હું અસુખ અનુભવતો હતો. મને લાગતું હતું કે એ પસંદગી બરાબર નથી. પરંતુ મારા સાથીદારો કહેતા હતા કે જાહેર જીવનમાં દરેકને બીજી તક મળવી જોઈએ. એટલે મોદીને પણ મળવી જોઈએ.

તેમણે એમ પણ કહ્યું, ‘દિલ્હીમાં સંતુલનની ઘણી વ્યવસ્થાઓ છે. સર્વોચ્ચ અદાલત છે, પ્રસાર માધ્યમો વધારે આકરાં છે, સંસદ છે...એટલે અમને લાગે છે કે તે (મોદી) બદલાશે. તેમને બીજી તક આપવી જોઈએ.’
એ શાણપણભરી સલાહ હતી. એટલે મેં તક આપી અને રાહ જોઈએ. ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૫માં મેં રાજીનામું આપ્યું. મેં તેમને (મોદીને દસ મહિના આપ્યા. પછી જોયું કે બધું એનું એ જ થઈ રહ્યું હતું. એટલે મારી સમક્ષ રહેલો એકમાત્ર સન્માનજનક વિકલ્પ મેં લીધો અને પક્ષ છોડી દીધો.

(તમે કહ્યું કે બધું એનું એ જ થઈ રહ્યું હતું) 'એનું એ જ' એટલે શું, જરા સમજાવશો?
એનું એ જ એટલે ગુજરાતમાં જે થયું હતું એ. એક માણસ અને તેના અધિકારીઓ જ બધું ચલાવતા હોય. એ જ કેન્દ્રમાં પણ થવા લાગ્યું. હકીકતમાં એક માણસ દેશ ચલાવે છે અને બીજો એક માણસ પક્ષ ચલાવે છે. ફક્ત એક માણસ અને તેની ટોળકી આખો દેશ ચલાવે છે. પ્રસાર માધ્યમો, સમાજ અને વિરોધી સૂરો પણ ગુજરાતમાં થતી હતી એવી જ જાસુસી અને એવું જ દબાણ. ગુજરાતની માફક એક જ માણસ બધા નીતિવિષયક નિર્ણય લીધા કરે-- નોટબંધી, જીએસટી, આ ને તે. દસ મહિનામાં મને સમજાઈ ગયું કે સ્થિતિ બદલાવાની નથી.

તમે ૨૦૦૪માં ભાજપમાં જોડાયા. ત્યાર પહેલાં ૨૦૦૨માં ગુજરાતમાં રમખાણ થયાં હતાં અને તેનાથી પણ પહેલાં અડવાણી પર અશાંતિ સર્જવાનો આરોપ હતો, જેને કારણે આખરે બાબરી મસ્જિદને તોડી નાખવામાં આવી અને હુલ્લડો ફાટી નીકળ્યાં. તમે કહ્યું કે તમે દેશ માટે કંઈક કરવા ઇચ્છતા હતા. તો પક્ષના કોમી ઇતિહાસને તમે શી રીતે નજરઅંદાજ કર્યો?
મને નથી લાગતું કે આ હિંસા પાછળ કશો તર્ક હોય. ૨૦૦૨માં મને એ વાતનું બહુ ગૌરવ હતું કે વાજપીયે 'રાજધર્મ'ની વાત કરી અને મોદીના ભેદભાવપૂર્ણ રાજકારણ અંગે પોતાની અસંમતિ જાહેર કરી. (આરટીઆઇ દ્વારા મળેલા એક પત્ર થકી જાણવા મળે છે કે ભાગ્યે જ બને એવા ઘટનાક્રમમાં, અટલબિહારી વાજપેયીએ રમખાણો પછી મોદીને એક પત્ર લખ્યો હતો. તેમાં મુખ્ય મંત્રી તરીકેની તેમની ફરજની યાદ અપાવીને લખ્યું હતું કે તેમનું કામ ભેદભાવને હવા આપવાનું નથી.)

એ જુદી વાત છે કે પક્ષના આંતરિક રાજકારણને લીધે તે મોદીને મુખ્ય મંત્રીપદેથી કાઢી શક્યા નહીં. એ કાઢવા ઇચ્છતા હતા ખરા. ગોવાની ફ્લાઇટમાં બધા તેમની પર તૂટી પડ્યા અને એ કશું કરી શક્યા નહીં. તેમની આ લાચારી અંગે મારી તેમના પ્રત્યે સહાનુભૂતિ છે. એક તો, તે ૨૩ પક્ષોની બનેલી યુતિ સરકાર ચલાવી રહ્યા હતા. તેમની સ્થિતિ સંપૂર્ણ સત્તાધીશ તરીકેની ન હતી. પક્ષમાં પણ ખરી સત્તા અડવાણી પાસે હતી. મને લાગતું હતું કે તે (વાજપેયી) બદલાવ ઇચ્છી રહ્યા છે. પણ તે કશું કરી શકતા નથી. મારું ભાજપ પ્રત્યેનું આકર્ષણ ભાજપ કે આરએસએસને કારણે નહીં, મિસ્ટર વાજપેયીને લીધે હતું.

આઇટી સૅલની ગતિને તમે કેવી રીતે વર્ણવશો?
આઇટી સૅલની ગતિ (ટ્રૅજેક્ટરી) કંઈક અંશે 'સીમી' જેવી થઈ. 'સીમી' (સ્ટુડન્ટ્સ ઇસ્લામિક મુવમૅન્ટ ઑફ ઇન્ડિયા)ની શરૂઆતમાં ચાવીરૂપ ભૂમિકા ભજવનાર તેના પહેલા પ્રમુખ અત્યારે અમેરિકામાં પ્રોફેસર છે અને 'સીમી' પર ભારતમાં પ્રતિબંધ છે. તેમણે 'સીમી'ની શરૂઆત જુદા હેતુથી કરી હતી. તે પછાત મુસ્લિમ વિદ્યાર્થીઓને મદદરૂપ થવા ઇચ્છતા હતા. શિક્ષણની તાકાતથી આગળ વધવામાં તેમને મદદરૂપ થવાનો સીમીનો મૂળ આશય હતો.

પણ પછી તે પ્રતિબંધિત સંગઠન બન્યું. આઇટી સૅલ પણ બહુ જુદા હેતુથી શરૂ થયો હતો.  તે લોકોને ગાળો દેવા શરૂ નહોતો કરાયો. મને લાગે છે કે ૨૦૦૪માં જે લોકો પક્ષમાં જોડાયા તેમના કે ખુદ પક્ષના પણ એ વખતે એવા સંસ્કાર ન હતા. ભાજપ સંસ્કારી પક્ષ હતો. મતલબ, તેમાં કંઈક ઠેકાણું હતું, કંઈક સભ્યતા હતી. હવે તેણે બધી હદો વટાવી દીધી છે.

આઇટી સૅલના હાલના સ્વરૂપને કેવી રીતે ઠીક કરવું એ વિશે તમે કંઈ સલાહસૂચન આપશો?
જ્યાં સુધી તમે પક્ષપ્રમુખને ઠીક ન કરો, ત્યાં સુધી તમે આઇટી સૅલને સરખો ન કરી શકો.

Link of original articel
https://www.huffingtonpost.in/2018/06/22/its-like-frankensteins-monster-the-father-of-the-bjps-it-cell-says-team-modi-started-the-rot_a_23464587/