gujarati world

(ભાગ-૧) (ભાગ-૨) (ભાગ-૩) (ભાગ-૪) (ભાગ-૫) (ભાગ-૬) (ભાગ-૭) (ભાગ-૮) (ભાગ-૯) (ભાગ-૧૦) (ભાગ-૧૧)  (ભાગ-૧૨) (ભાગ-૧૩) (ભાગ-૧૪) (ભાગ-૧૫)

મોકળાશ ‘મહેફિલ’ પૂર્તિમાં મળેલી સૌથી મોટી લક્ઝરી હતી. તેની બે પાનાંની કવર સ્ટોરી કરવામા સારી મેગેઝીન સ્ટોરી કર્યાનો સંતોષ મળતો હતો. તેના વિષય અંગે પણ કોઈને પૂછવાનું ન હતું. એટલે, ઘણા વૈવિધ્યસભર વિષયો પર તેમાં લખી શકાયું. વિવિધતાનો અંદાજ પહેલા છ મહિનાની કવર સ્ટોરીના કેટલાક વિષયો પરથી આવી શકશેઃ એટીએમ, ગાંધીહત્યાના પ્રયાસ, હોલિવુડ-બોલિવુડ સંબંધો, ઓલિમ્પિકનું કૌભાંડ, ઇરિડિયમ સેલફોન સર્વિસ, કલાપી, સરકારી એવોર્ડોની નિરર્થકતા, કાર્ટૂનિંગની જોખમી કળા, ઇન્ટરનેટ, ઇચ્છામૃત્યુ, કમ્પ્યુટર વાઇરસ, અનલેડેડ પેટ્રોલ, એમેઝોન- જેફ બાયઝોસ..

અમદાવાદનાં અખબારોમાં ગુજરાતી અખબારોમાં જેની સદંતર મનાઈ હતી તેવા કેટલાક ગુજરાતી વ્યક્તિવિશેષના પ્રોફાઇલ (ફોટોગ્રાફર હોમાય વ્યારાવાલા, કળાકાર રમેશ ઠાકર) પણ ‘મહેફિલ’માં થઈ શક્યા. તો અગાઉ જેની વાત આવી ગઈ, તે જૂનાગઢમાં સિંહ પર કરાયેલા મોતિયાના ઑપરેશનની તૈયાર પડેલી સ્ટોરીનો પણ (થોડી અપડેટ સાથે) ‘મહેફિલ’માં સરસ રીતે મોક્ષ થયો.

ફેબ્રુઆરી,૧૯૯૯માં ગુજરાત સરકારના હિસાબે અને જોખમે કચ્છના રણોત્સવમાં જવાનો સંજોગ ઊભો થયો. એ વખતે રણોત્સવની શરૂઆત હતી. ‘ચિત્રલેખા’માં કામ કરતી પરમ મિત્ર પૂર્વી ગજ્જર અને બીજા થોડા પત્રકાર-ફોટોગ્રાફર જવાના હતા. તેમાં હું પણ જોડાઈ ગયો. ગુરુવારે રાત્રે અમદાવાદથી નીકળ્યાં અને ત્રણ દિવસમાં બન્ની, ખાવડા, કાળો ડુંગર, માંડવી, ભૂજ, ધોળાવીરા ફરીને રવિવારે રાત્રે પાછાં.

કાળા ડુંગર પર

ધોળાવીરામાં ચાલતી કામગીરી

ધોળાવીરા સાઇટના ઇન ચાર્જ આર.એસ. બિશ્ત/Bisht જેમનો ઉચ્ચાર એક ભાઈ અજાણતાં બીસ્ટ/Beast જ કરતા હતા. ફરક કેમેય કરીને તેમના મનમાં વસતો ન હતો.

દીપક સોલિયાના ભાઈ નીતિન ત્યારે ભૂજમાં હતા. એટલે પૂર્વી અને હું એક ટંક તેમનાં મહેમાન થયાં. આખો પ્રવાસ બહુ વિશિષ્ટ હતો. એમ કહી શકાય કે ભૂકંપ પહેલાંનુ્ં કચ્છ ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં જોવા મળી ગયું. રીપોર્ટિંગ કરવાનો તો આશય ન હતો, પરંતુ પત્રકારત્વમાં આવતાં પહેલાં પણ, ફરવા જઈએ ત્યારે કાચીપાકી નોંધ કરવાની ટેવ હતી. એટલે કચ્છના પ્રવાસમાં થોડી નોંધ કરી હતી. પાછા આવીને ‘મહેફિલ’માં કવર સ્ટોરી તરીકે કચ્છના પ્રવાસવર્ણનના ટુકડા લખ્યા.

એ વખતે હજુ કમ્પ્યુટર પર લખવાનું શરૂ કર્યું ન હતું. સ્ટોરી હાથે લખીને આપીએ એટલે કમ્પ્યુટર પર ઑપરેટ થયા પછી તેની આ રીતે પ્રિન્ટ નીકળે..અને હા, પ્રૂફ પણ વંચાય.

કચ્છના પ્રવાસમાં ટીવી પત્રકારત્વની તાસીરનો પણ પરિચય થયો. એક પત્રકાર એવી સ્ટોરી નક્કી કરીને આવ્યા હતા કે માંડવીના જહાજ બાંધવાના ઉદ્યોગમાં મંદી ચાલે છે. પરંતુ માંડવી પહોંચ્યા પછી થોડા લોકો સાથે વાત કરી, તો એવું કંઈ નીકળ્યું નહીં. ઉલટું, લોકો કહેતા હતા કે ના, બધું બરાબર છે. પણ પેલા મિત્ર નક્કી કરેલી બ્રીફ પ્રમાણે સ્ટોરી કરવા માટે કૃતનિશ્ચયી હતા. એટલે, ગમે તેમ કરીને તે પોતાને જોઈતાં વાક્યો લોકોના મોંમાં મુકાવીને જંપ્યા.

કચ્છની જેમ ક્યાંક બહાર જવાનું થાય, તો ‘મહેફિલ’ પૂર્તિનાં પાનાં પડાવવાનો દિવસ ન હોય એટલું જોવું પડે. પરંતુ એપ્રિલમાં જ ‘મહેફિલ’ કોઈકના ભરોસે છોડીને બે અઠવાડિયાં માટે બહાર જવાનું થયું. કેમ કે, મારું લગ્ન હતું. લગ્ન સંપૂર્ણપણે અરેન્જ્ડ, અમારી પદ્ધતિ પ્રમાણે એટલે કે અતિશય સાદગીથી, માત્ર કુટુંબીજનોની હાજરીમાં કરવાનું હતું. (બીરેને પણ એવી જ રીતે લગ્ન કર્યું હતું.) સગાંસ્નેહીઓને જાણ થાય એટલા માટે સવાસોથી વધુ પોસ્ટકાર્ડ લખ્યાં હતાં. 'સીટીલાઇફ'માં ફોટોગ્રાફર તરીકે કામ કરી ચૂકેલા, ઉમરમાં થોડા મોટા મિત્ર અશોક જાની લગ્નમાં ફોટોગ્રાફર તરીકે હતા. તેમની કાર અને ભાડે કરેલી એક કારમાં અમે લગ્ન કરવા ઉપડ્યાં અને નિરાંતે લગ્ન કરીને બીરેન પરિવાર સાથે હિમાચલ પ્રદેશ જવા નીકળી ગયાં.

ત્યાં સુધીના દોઢેક મહિનામાં પ્રણવ અધ્યારુ સાથે એટલો મેળ થઈ ગયો હતો કે તેને બે અઠવાડિયાંની ‘મહેફિલ’ પૂર્તિનું કામ સમજાવીને નિરાંતે જઈ શક્યો. અલબત્ત, પૂર્તિનો આખો હવાલો મારો હોય એટલે મૅટરની એડવાન્સ તૈયારી તો કરવી પડે—અને લગ્નની કશી જ તૈયારી કરવાની ન હોવાથી, પૂરતો સમય પણ હતો. મારી ગેરહાજરી દરમિયાનની પૂર્તિઓ માટે આગોતરું શું તૈયાર કરી રાખવું પડશે, તેની યાદી પણ ડાયરીમાં લખેલી મળી આવી.

પાછા આવીને જોયું તો બેમાંથી એક ‘મહેફિલ’ પૂર્તિનાં રંગીન પાનાં ગ્લેઝ્ડ પેપર પર છપાયાં હતાં. એટલે પૂર્તિ એકદમ રૂપકડી લાગતી હતી. તપાસ કરતાં જાણવા મળ્યું કે કોઈ પ્રયોગના ભાગરૂપે ફક્ત એક અઠવાડિયા માટે જ એ મોંઘો કાગળ વપરાયો હતો. બાકી, તો ન્યૂઝપ્રિન્ટથી જ ચલાવવાનું હતું.

‘મહેફિલ’નાં પાનાં ભલે ગ્લોસી ન હોય, પણ તેમાં છપાતી સામગ્રીની ઑફિસમાં પણ ઠીક ઠીક નોંધ લેવાતી થઈ. વિમાનવાહક જહાજ વિક્રાંત ભંગારમાં જવાનું હતું, ત્યારે તેના વિશે મેં કવર સ્ટોરી કરી હતી. તે ‘મહેફિલ’ પૂર્તિમાં છપાયા પછી, ચાર કોલમના ઊભા પટ્ટામાં અડધું પાનું ભરીને મારા નામ અને ‘નવાજૂની’ મથાળા સાથે મુખ્ય અખબારમાં છપાઈ. ‘નવાજૂની’ નામ ત્યારે કદાચ પહેલી વાર વાપર્યું.
એવી જ રીતે, સૂર્યગ્રહણ થવાનું હતું ત્યારે ઘણી સામગ્રી એકઠી કરીને, એક-બે અભ્યાસીઓને મળીને વિગતવાર કવરસ્ટોરી કરી. યોગાનુયોગે બુધવારની મુખ્ય પૂર્તિમાં પણ એ જ વિષય પર મુખ્ય લેખ હતો. ફાલ્ગુનભાઈને ‘મહેફિલ’ પૂર્તિની સ્ટોરી બહુ ગમી અને એ વાત તેમણે બુધવારની પૂર્તિ કરનારાને તેમના અંદાજમાં કહી પણ ખરી. ખૂણામાં રમતી મુકેલી ગણાતી ‘મહેફિલ’ પૂર્તિ બુધવારની પૂર્તિને પછાડી ગઈ એવું ફાલ્ગુનભાઈને લાગે, તેનાથી સ્વાભાવિક રીતે જ સારું લાગ્યું. ‘મહેફિલ’ પૂર્તિ વિશેની તેમની પ્રસન્નતા તે ઘણી વાર સ્ટાફના બીજાની હાજરીમાં પણ વ્યક્ત કરતા. ત્યારે બહાર નીકળ્યા પછી સહકાર્યકર મને તે કહેતા, 'તમે નસીબદાર છો યાર. અમને તો આવું કદી સાંભળવા મળ્યું નથી.' આવાં કોમ્પ્લીમેન્ટથી આનંદ તો થતો, પણ પત્રકારત્વની અસ્થિરતાના પૂરતા અનુભવને કારણે સહેલાઈથી જમીન પર રહી શકાતું હતું.

પૂર્તિ ઉપરાંત મેલિસા કે ચેર્નોબિલ જેવા વાઇરસ કે એવા કોઈ વિષય પર મુખ્ય અખબારમાં આઇટેમ લખવાનું મન થાય તો તે પણ લખતો હતો અને વિક્રમભાઈને કારણે તે સરસ રીતે છપાતી હતી. ‘સંદેશ’ની જૂની ઑફિસે ઇન્ટરનેટની સામાન્ય સુવિધા ન હતી. સમીરભાઈ પાસે ઇન્ટરનેટ હતું. એટલે કેટલીક વાર તેમની પાસેથી અને ઘણી વાર પી.આઇ.બી.વાળા મિત્ર જગદીશભાઈ પાટડિયા પાસેથી ઇન્ટરનેટ પરની જોઈતી સામગ્રી પ્રિન્ટ સ્વરૂપે મેળવતો હતો. વિમાનવાહક જહાજ વિક્રાંતને ભંગારમાં કાઢવાની સ્ટોરી પછી અમેરિકાએ પોતાનાં વિમાનવાહક જહાજો કેવી રીતે જાળવ્યાં છે, તેની ઘણી વિગતો જગદીશભાઈએ ઇન્ટરનેટ પરથી લઈને તેની પ્રિન્ટો કાઢી આપી હતી.

ઇન્ટરનેટ-મોબાઇલનું ત્યારે મિલન થયું ન હતું. ઇન્ટરનેટ માટે કમ્પ્યુટર અનિવાર્ય હતું અને મોબાઇલનો ઉપયોગ ફક્ત ફોન-SMS પૂરતો મર્યાદિત હતો. તે સમયે ‘સંદેશ’ની ઑફિસમાં હૉટલાઇન હતી. ‘સંદેશ’માં જતાં પહેલાં સુધી ‘રશિયાના અને અમેરિકાના પ્રમુખોએ હૉટલાઇન પર વાત કરી’—એવું વાંચ્યું હોય ખરું, પણ હૉટલાઇન એટલે શું ને એ કેવી હોય, તેની જરાય ખબર નહીં. ‘સંદેશ’ની મુંબઈ હૉટલાઇન વાપરવાની થઈ ત્યારે ખબર પડી કે દેખાવમાં તો એ ટેલીફોનનું સાદું ડબલું જ છે, પણ તેનું રિસીવર ઉપાડીને કાને ધરીએ એટલે સામેના છેડાના ફોન પર સીધી રીંગ વાગે. ધારો કે, મુંબઈની હૉટલાઇન હોય તો એ ફોનનું રિસીવર ઉપાડતાં વેંત સામે રિંગ વાગતી સંભળાય અને થોડી વારમાં આશુ પટેલ કે લાઇન પર આવે. હૉટલાઇનના ફોનનું એક્સટેન્શન આપી ન શકાય કે લાઇન ટ્રાન્સ્ફર ન કરાય. એટલે, માણસે આખી ઑફિસમાં હૉટલાઇનનો ફોન જ્યાં હોય ત્યાં જઈને જ વાત કરવી પડે. મારે મુંબઈ ઑફિસમાં આશુ પટેલ સાથે પરિચય થયો અને વધ્યો, ત્યાર પછી ઘણી વાર મુંબઈની હૉટલાઇનનો ઉપયોગ કરવાનો થતો.

મોબાઇલ એ વખતે મોંઘા હતા. એટલે ઑફિસમાંથી બહાર મફત ફોન કરવા મળે, તેનું ઘણાબધાને બહુ આકર્ષણ રહેતું. બહારગામ કરવાના STD (સ્ટેટ ટ્રન્ક ડાયલિંગ) ફોનની સુવિધા પાછી અલગ હતી. મહેમદાવાદ-અમદાવાદ વચ્ચે STD સેવા ૧૯૯૯માં લોકલ થઈ. એટલે STDની સુવિધા  ન હોય એવા અમદાવાદના ફોન પરથી પણ મહેમદાવાદ વાત થઈ શકતી હતી. ઑફિસમાં ઇપીબીએક્સ સીસ્ટમ હતી. એટલે ઑફિસમાં અંદરોઅંદર ફોન છૂટથી કરી શકાય. પણ બહારના નંબર પર ફોન કરી શકવાની સુવિધા બધા ફોન પર ન હોય. અમુક ફોન પર ૦ કે ૯ ડાયલ કરવાથી ડાયલ ટોન આવે. પછી બહારનો નંબર લગાડી શકાય. એટલે, ડાયલ ટોનવાળો ફોન ટેબલ પર હોય, તે મોટી અને વિશેષાધિકાર જેવી સુવિધા  ગણાતી હતી.

STDનું બિલઃ ઉપર તારીખ (૧૨-૨-૯૯), નીચે નંબર, પછી ફોન કર્યાનો સમય (૧૦ઃ૦૭ઃ૧૪), ફોનની અવધિ (૨ મિનિટ, ૧૦ સેકન્ડ) અને બિલ રૂ. ૪૬.૬૨

એ સમયગાળો કમ્પ્યુટર યુગના આરંભનો હતો. એક વાર જગદીશભાઈ પાટડિયાએ કમ્પ્યુટરનું મૅગેઝીન કાઢવાનો આઇડીયા આપ્યો હતો અને તેના ઉજ્જવળ ભવિષ્ય વિશે વાત કરી હતી. (મે ૧૫,૧૯૯૯). એ જ અરસામાં હર્ષલ પણ કમ્પ્યુટર મૅગેઝીન કાઢવાનું આયોજન કરતો હતો. તેણે મને અગાઉ એક વાર વાત કરી હતી. ફરી વાર જરા વિગતે વાત થઈ. (જુલાઈ ૨,૧૯૯૯) તેણે સૂચવેલા મૅગેઝીનના નામના વિકલ્પો હતાઃ કોમ્પ્યુટર ટૅક્નોલોજી, કૉમ્પ્યુટર અને કારકિર્દી, કારકિર્દી અને કૉમ્પ્યુટર. એક પણ કલર ફર્મા વગરના ૫૬ પાનાંનું માસિકનો કાઢવાનો તેનો વિચાર હતો.  કિંમત રૂ. ૧૦ થી ૧૨. હર્ષલે તેમાં જોડાવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો. મેં એક વાર ફાઇનલ તૈયારી થઈ જાય, પછી જોડાઈ જવાની વાત કરી. તેના ભાગરૂપે મેગેઝીનના જુદા જુદા વિભાગોનાં નામ ડાયરીમાં નોંધી લીધાં અને કોલમોનાં વૈકલ્પિક નામ પણ વિચારવાનું શરૂ કરી દીધું. ત્યાર પછી બીજા એક મિત્ર પણ કમ્પ્યુટરના મૅગેઝીનનો આઇડીયા લઈને આવ્યા હતા. પણ મેં કહ્યું કે મારે જોડાવાનું થાય તો તે હર્ષલ સાથે થશે.

સૂચિત કમ્પ્યુટર મૅગેઝીનના જુદા જુદા વિભાગ અને તેમનાં નામના વિકલ્પો

નગેન્દ્રભાઈ સાથે અને ખાસ તો, હર્ષલ સાથે જોડાવાનું થયું ખરું, પણ બીજા નિમિત્તે. તેમને અવારનવાર મળવા જતો હતો. એવી એક મુલાકાત દરમિયાન નગેન્દ્રભાઈએ વીસમી સદીની મહત્ત્વની ૧૦૦ ઘટનાઓ વિશેનું એક સંકલન તૈયાર કરવાનો આઇડીયા જણાવ્યો. તેમણે કહ્યું કે આ સંકલનમાં એ ક્યાંય નહીં હોય. એ કાચો માલ પૂરો પાડશે અને અમારે ટૂંકાવીને, રીરાઇટ કરીને ઓછામાં ઓછા એક અને વધુમાં વધુ ત્રણ (શક્ય હોય તો બે) પાનામાં પૂરું કરી દેવું. તેમણે કહ્યું, ‘આ લખાણમાં બહેલાવવાની જરૂર નથી-જગ્યા પણ નથી. આ તો મૅચ પૂરી થયા પછીના સ્કોર બોર્ડ જેવું હશે, જેમાંથી આખી મૅચનું એકાઉન્ટ મળી જાય.’ તેમાં આવરી લેવાના વિષયોનો વ્યાપ ૩૬૦ ડિગ્રીનો હશે. તેથી બહુ મોટા ક્રોસ સેક્શનમાં (વૈવિધ્યપૂર્ણ વાચકસમુદાયમાં) વંચાશે. તેનું મોટા પાયે માર્કેટિંગ કરવા માટે કિંમત ઓછી (રૂ.૨૫) અને પાનાં ૧૪૪ રાખવામાં આવે, એવો પણ તેમનો ખ્યાલ હતો.

આ વાત જુલાઇ ૧૩,૧૯૯૯ના રોજ થઈ અને તે ઑગસ્ટના મધ્યમાં એ પૂરું કરી દેવા માગતા હતા, જેથી ૧૯૯૯ના અંતમાં અને ૨૦૦૦ના અંતમાં—એમ બંને ટાણે તે સંકલન પ્રસ્તુત બની રહે. બે ટાણાં એટલા માટે કે વીસમી સદી ક્યારે પૂરી થયેલી ગણાય,એ વિશે ત્યારે કેટલાક લોકો ગુંચવાડા ઊભા કરતા હતા. તેમના મતે વીસમી સદી ડિસેમ્બર ૩૧, ૧૯૯૯ની રાતે નહીં, પણ ડિસેમ્બર ૩૧,૨૦૦૦ની રાતે પૂરી થાય. ગણિતની રીતે સ્પષ્ટ હતું કે ડિસેમ્બર ૩૧, ૧૯૯૯ એ સદીનો અને સહસ્ત્રાબ્દિનો (મિલેનિયમનો) છેલ્લો દિવસ હતો. વીસમી સદીની ૧૦૦ ઘટનાઓના પ્રોજેક્ટ માટે નગેન્દ્રભાઈ મારા ઉપરાંત તેમના ‘ફ્લેશ’ના સમયના સાથીદાર-સિનિયર પત્રકાર દિવ્યેશભાઈ ત્રિવેદીને સાંકળવા ઇચ્છતા હતા અને હિમાંશુ કીકાણી વિશે પણ મને પૂછ્યું. હિમાંશુ એકદમ બંધ બેસે એવો હતો. એ વિશે મારે હર્ષલ સાથે અને પછી હિમાંશુ સાથે વાત થઈ. તેણે પણ ઉત્સાહપૂર્વક હા પાડી.

હિમાંશુ ‘મહેફિલ’ પૂર્તિમાં હાસ્યની કોલમ 'ટેક ઇટ ઇઝી' પણ લખતો હતો. એક વાર વાતમાંથી જાણવા મળ્યું કે અગાઉ તેણે રાજકોટ ‘લોકસત્તા’માં ‘કાનાફૂસી’ શીર્ષક હેઠળ થોડા મહિનાં કાર્ટૂન દોર્યાં હતાં. એટલે મેં તેની કોલમ સાથે પણ કાર્ટૂન દોરી આપવા કહ્યું. એ તો શક્ય ન બન્યું, પણ ‘સંદેશ’ની સીટી પૂર્તિમાં તેના આર્ટ રીવ્યુની કોલમ જામી ગઈ. એ ઘણી વાર ‘સંદેશ’ની ઑફિસે આવે, ત્યારે અમે તેની આર્ટ ક્રિટિક તરીકેની ફેલાઈ રહેલી ખ્યાતિથી રમૂજ અનુભવતા હતા. એક વાર તે રવિશંકર રાવળ આર્ટ ગેલેરીવાળા ભાઈને મળ્યો ત્યારે પેલા ભાઈ હિમાંશુને કહે, ‘અમને તમને જ શોધતા હતા. તમને બધું (સામગ્રી) ક્યાં મોકલવું, તેનો વિચાર કરતા હતા.’ તેમણે હિમાંશુને રવિશંકર રાવળ કલાભવનની લાઇબ્રેરીનો ઉપયોગ કરવાનું પણ આમંત્રણ આપ્યું. (હિમાશું સાથેની વાતચીત, જુલાઇ ૫,૧૯૯૯) હિમાંશુ તો પ્રતિભાશાળી હતો, પરંતુ ગુજરાતી પત્રકારત્વમાં મજબૂરી કે આપદ્ ધર્મ સ્પેશિયલાઇઝેશનમાં ફેરવાઈ ગયાના ઘણા દાખલા નીકળે. મુંબઈ ‘અભિયાન’માં હતો ત્યારે ‘સમાંતર’ના એક પત્રકાર મિત્ર સ્પોર્ટ્સ રાઇટર ગણાતા હતા. ‘અભિયાન’માં પણ સ્પોર્ટ્સની સ્ટોરી ઘણી વાર તે કરતા હતા. એક વાર મોડી રાત્રે અમે ઑફિસમાં સાથે હતા ત્યારે વાતમાંથી વાત નીકળતાં મેં વિશુદ્ધ જિજ્ઞાસાથી પૂછ્યું કે તમે સ્પોર્ટ્સ રાઇટર કેવી રીતે બન્યા? તેમણે નિખાલસપણે કહ્યું કે ‘હું તો બીજા વિષયમાં (કદાચ વેપારમાં) લખવા માટે આવ્યો હતો. એક વાર સ્પોર્ટ્સનું લખનાર કોઈ નહીં હોય, એટલે તેનું ટ્રાન્સલેશન મને સોંપાયું. આવું એક વાર થયું, પછી બીજી વાર જરૂર ઊભી થઈ ત્યારે આની પહેલાં કોણે કરેલું? એમ તપાસ કરતાં મારું નામ આવ્યું. બે-ચાર વાર આ રીતે કર્યા પછી મારી પર સ્પોર્ટ્સ રાઇટરનો સિક્કો લાગી ગયો.’

ગુજરાતી પત્રકારત્વમાં ગુણવત્તાની વાતો થતી, પણ તેને પોષે એવું વાતાવરણ ઊભું કરવા માટે ખાસ પ્રયાસ થતા નહીં. ગુણવત્તા મોટે ભાગે ભૂલથી કે ગાફેલિયતથી આવી જતી અને એટલે જ અલ્પજીવી કે અપવાદરૂપ બની રહેતી. પરંતુ આ નિયમમાં નગેન્દ્રભાઈ અને હર્ષલ મોટો અપવાદ હતા. ફરી એક વાર તેમની સાથે સંકળાઈને કામ કરવાનું આવ્યું એટલે બહુ સારું લાગ્યું. સાથે એવી અવઢવ પણ હતી કે ‘સીટીલાઇફ’માં મારે તેમની સ્ટાઇલને અનુસરવાનું ન હતું, જ્યારે વીસમી સદીની ૧૦૦ ઘટનાઓ વિશેનું સંકલન તો તેમનું પ્રકાશન હતું. એ સ્ટાઇલ અપનાવી શકાશે?

કામ વિશે વાત થયા પછી, બે-ત્રણ દિવસમાં જ મેં હર્ષલની કેબિનમાં બેસીને કેનેડીની હત્યાના લેખથી શરૂઆત કરી. ત્યારે હર્ષલ ઑફિસમાં હાજર ન હતો. પછીથી તેણે લેખ વાંચ્યો. તેને ઘટનાના સેન્સેશનનું-રોમાંચનું તત્ત્વ થોડું ઓછું લાગ્યું. એટલે રીરાઇટિંગમાં એ વિશે મેં ધ્યાન રાખવાનું નક્કી કર્યું. જે વિષયો પર લખવાનું હતું, તેની સામગ્રી (કટિંગ-ઝેરોક્સ) લેવા માટે ‘સફારી’ની ઑફિસ પર જવાનું થતું. ક્યારેક નગેન્દ્રભાઈ પણ લખવા વિશે સલાહસૂચન આપતા, પનામા કેનાલનો લેખ લખતો હતો ત્યારે તે આવ્યા અને વિષય જોઈને તેમણે ટીપ આપી, ‘તમે વર્તમાનકાળમાં ન આવી જતા. આપણે નોસ્ટાલ્જિયા સેલ કરવાનો છે.’ (જુલાઇ ૨૩,૧૯૯૯) તેનાથી મને ઠીક લાઇનદોરી મળી. છતાં, નગેન્દ્રભાઈની મૂળ યોજના પ્રમાણે, આ બધું કામ એકાદ મહિનામાં આટોપાય એવી કોઈ શક્યતા ન હતી.

જુલાઇના છેલ્લા અઠવાડિયામાં અમદાવાદમાં કોમી હુલ્લડ થયાં અને ઘીકાંટા આવેલી ‘સંદેશ’ની ઑફિસે જતાં પહેલી વાર કરફ્યુનો પણ અનુભવ થયો.

(ભાગ-૧) (ભાગ-૨) (ભાગ-૩) (ભાગ-૪) (ભાગ-૫) (ભાગ-૬) (ભાગ-૭) (ભાગ-૮) (ભાગ-૯) (ભાગ-૧૦) (ભાગ-૧૧)  (ભાગ-૧૨) (ભાગ-૧૩) (ભાગ-૧૪)

મુખ્ય ધારાનાં અખબારોમાં સંપાદકને તેની કલા (જો હોય તો પણ) બતાવવાની તક મળે, તેવી શક્યતા ઘણી ઓછી હોય છે. તેમની પાસે નિર્ણયસત્તા તો ઠીક, અભિપ્રાયસત્તા પણ લગભગ હોતી નથી. યોગાનુયોગે, ‘સંદેશ’માં મારે નવી પૂર્તિ—’મહેફિલ’— શરૂ કરવાની આવી ત્યારે મામલો થોડો અલગ હતો.

‘સંદેશ’ની મંગળવારની ‘મુક્તા’ પૂર્તિ અખબારની મુખ્ય કહેવાય એવી અમદાવાદ આવૃત્તિમાં આવતી ન હતી. એટલે તેની જગ્યાએ શરૂ થનારી ‘મહેફિલ’ પણ વડોદરા-સુરત-ભાવનગર આવૃત્તિઓ પૂરતી જ રહેવાની હતી. તેથી, ‘મહેફિલ’માં હું જે કંઈ કરું તે એક અર્થમાં ‘જંગલમેં મોર નાચા’ જેવું થવાનું હતું. પરંતુ ‘મહેફિલ’ અમદાવાદમાં ન હોવાનો બહુ મોટો લાભ એ થયો કે તેમાં મને, સંપાદકો માટે દુર્લભ ગણાય એવું, ઠીક ઠીક મોકળું મેદાન મળ્યું. તેમાં દર અઠવાડિયે ટેબ્લોઇડ ૧૬ પાનાં ભરવાનો પડકાર હતો ને મદદ કરનાર માણસોની મર્યાદા. વડોદરા-સુરતથી થોડું મૅટર આવે, પણ બાકીનું અમદાવાદમાં એક-બે અનુવાદકોની મદદથી જ પેદા કરવાનું. ગુણવત્તાનો આગ્રહ સાવ જતો કરાય નહીં અને ધારી ગુણવત્તાના માણસ માટેનું બજેટ હોય નહીં. એવા અરસામાં આકસ્મિક રીતે પ્રણવ અધ્યારુનો ‘મહેફિલ’માં પ્રવેશ થયો.

‘સંદેશ’માં પહેલી મુદત વખતે ‘ગુસ્તાખી માફ’ના ચાહક તરીકે પ્રણવ પહેલવહેલો પ્રશાંતને અને મને મળવા આવ્યો હતો. ત્યાર પછી તે વખતોવખત આવતો તેની વિશિષ્ટ સેન્સ ઑફ હ્યુમર અને સમજને કારણે અમારી વચ્ચે સારું ભળવા લાગ્યું હતું. ત્યારે એ માર્કેટિંગનો માણસ. પરંતુ માર્કેટિંગના લોકોમાં હોય—કે તેમણે વ્યવસાયને કારણે અપનાવેલી હોય—એવી લાઉડનેસ તેનામાં ન હતી. બહિર્મુખી ખરો, ભવ્ય આઇડિયાવાળો ખરો, પણ બારીકી સમજે, સૂક્ષ્મ રમૂજ માણી શકે-પોતે પણ કરી શકે. ‘મહેફિલ’ પૂર્તિ શરૂ થઈ ત્યારે તે ‘જસ્ટ ડાયલ’ કંપનીમાં માર્કેટિંગ વિભાગમાં હતો. તેના કહેવા પ્રમાણે, ‘સંદેશ’ની ઑફિસે અમને મળવા આવવામાં એક આકર્ષણ ‘સંદેશ’ની કેન્ટિનની સરસ ચાનું પણ હતું.

‘સંદેશ’ની જૂની ઑફિસે પૂર્તિવિભાગમાં ત્રણ મોટાં ક્યુબિકલ હતાં. તેમાંથી છેક છેલ્લે જ્યાં ‘સંદેશ’ની પહેલી મુદત વખતે પ્રશાંત અને હું બેસતા હતા, ત્યાં વિક્રમભાઈ માટે કાચની કૅબિન બની હતી. તેની બાજુના ક્યુબિકલમાં હું બેસતો. મોકળાશવાળી જગ્યા હતી. પ્રણવ ત્યાં આવતો. ટેબલ પર જ ફોન હતો ને ફોન કરીને કેન્ટિનમાંથી ચા મંગાવી શકાતી હતી. ગ્રાઉન્ડ ફ્લોરથી પહેલા માળનાં પગથિયાંની વચ્ચેના લૅન્ડિંગની બાજુમાં આવેલી એક ઓરડીમાં તુલસીની કેન્ટિન ચાલતી. સાવ ઘોલકા જેવી એ જગ્યા કેટલાક પત્રકારો માટે પ્રેસનોટની અને તેની સાથે ક્યારેક આવતી પચાસ-સો રૂ.ની ચલણી નોટોની લેવડદેવડની જગ્યા હતી. બાકી, ચા તો જગ્યા પર આવી શકતી હતી. તેની નોંધ માટે દરેકની અલગ ડાયરી હતી અને હિસાબ મહિને થતો. ‘ફોન-અ-ટી’ સુવિધાને કારણે ચા પીવામાં ધડો રહેતો નહીં અને ઘણી વાર દિવસની આઠ-દસ ચા થઈ જતી.

‘મહેફિલ’ના અરસામાં એક વાર પ્રણવ આવ્યો (ફેબ્રુઆરી ૨૫, ૧૯૯૯) ત્યારે હું એકાદ અનુવાદ કોની પાસે કરાવવો તેમાં, અટવાયેલો હતો. તે આવ્યો એટલે મેં તેને સહજ પૂછ્યું કે ‘અનુવાદ કરવો ફાવે?’ ત્યાં સુધી તે છાપાના અને પૂર્તિવિભાગના વાતાવરણથી, તેની ચહલપહલથી અને લોકોની આવડતથી (કે તેના અભાવથી) થોડોઘણો પરિચિત હતો. તેનો પત્રકારત્વમાં-લેખનમાં કારકિર્દી બનાવવાનો કોઈ ખ્યાલ નહીં- તેવી સભાનતા નહીં. તેને કારણે, કશું ગુમાવવાનું નથી એવો, જુદા પ્રકારનો આત્મવિશ્વાસ હોય. એટલે તેણે અનુવાદ કરી આપવાની તૈયારી બતાવી. મેં તેને અંગ્રેજી લેખ આપ્યો. બીજા દિવસે તે અનુવાદ લઈ આવ્યો. મને તે ગમ્યો. તેને પણ કામમાં રસ પડ્યો. ‘આ કામ નિયમિત રીતે કરવા મળે?’ એવું તેણે પૂછ્યું. મેં વિક્રમભાઈને પ્રણવ વિશે વાત કરી. (તે વખતે કે થોડા વખત પછીથી પ્રણવના અનુવાદ વિશે હું બધાને કહેતો હતો કે તે 'ટાઇમ'-'ન્યૂઝવીક'ના અંગ્રેજી અનુવાદ રાયપુરના ગુજરાતીમાં કરી શકે છે.)

વિક્રમભાઈએ લીલી ઝંડી આપી, એટલે પ્રણવનું ‘સંદેશ’માં પાર્ટટાઇમ ગોઠવાયું. ઑફિસે આવવાનું બંધન નહીં, ‘મહેફિલ’ પૂર્તિ માટે અનુવાદના લેખ લઈ જવાના અને વેળાસર આપી જવાના. ઉપરાંત ક્યારેક વિક્રમભાઈ પણ તેને મુખ્ય છાપા માટેના અનુવાદ સોંપતા. તેની ભાષામાં-રજૂઆતમાં મૌલિકતા-ફ્લેરને કારણે તે ‘મહેફિલ’ પૂર્તિના સેન્ટર સ્પ્રેડમાં આવતા ‘મિર્ચ મસાલા’ના ટુકડા પણ લખવા લાગ્યો. મુખ્ય ગુજરાતી અખબારોમાં પત્રકારોનાં નામ (બાયલાઇન) નહીં આપવાનો કુરિવાજ હતો. પરંતુ પૂર્તિમાં એ બાબતે થોડી મોકળાશ હતી. તેથી ‘મહેફિલ’ પૂર્તિમાં અનુવાદ અને રજૂઆતની બાયલાઇન હું યથાયોગ્ય રીતે આપતો હતો. એ રીતે, ‘મહેફિલ’માં શરૂઆતામાં બીજા પાને આવતી ‘સાયન્સ વૉચ’ કોલમમાં અને પછી ‘મિર્ચ મસાલા’માં પ્રણવની નિયમિત બાયલાઇન આવવા લાગી. ઉપરાંત, તે વેદ મિસ્ત્રી, નિસર્ગ રાવલ, માલવ મહેતા જેવા નામે વિવિધ અનુવાદો કરતો.

 ‘મહેફિલ’ પૂર્તિ મારું મુખ્ય કામ હતું. એ સિવાય ક્યારેક કોઈ ઘટનાઆધારિત ફીચર પણ હું લખતો હતો. વિક્રમભાઈ સમાચારવિભાગમાં (એટલે કે પૂર્તિમાં નહીં, પણ ન્યૂઝપેપરમાં) મુખ્ય જવાબદારી સંભાળતા હોવાથી, પૂર્તિ સિવાયના છાપામાં લખવામાં હદના પ્રશ્નો નડતા ન હતા. બાકી, જંગલમાં પશુઓ પોતપોતાની હદો માટે જેટલાં આગ્રહી અને ઝનૂની હોય છે, એવું જ ઘણી વાર અખબારોમાં જોવા મળતું. છાપામાં ટીમ વર્ક હોય તો ઘણું સારું પરિણામ મળે, પણ મોટા સાહેબોની કૃપાદૃષ્ટિની અસ્થિરતાને કારણે ભલભલા હોદ્દેદારો પોતાના સ્થાન વિશે અવઢવમાં રહેતા અને દૂર દૂરથી પણ કોઈ પોતાના કામગીરી-ક્ષેત્ર તરફ આવતું દેખાય તો તેને ‘પાડી દેવાની’ ફિરાકમાં રહેતા. એવું જ જગ્યાના મામલે પણ રહેતું. કેટલાક લોકો પોતાની ખુરશીને ટેબલ સાથે સાંકળે બાંધવાનું જ બાકી રાખતા.

વિક્રમભાઈ અને પહેલું પાનું કરનાર રાજેશ શર્મા સાથેની દોસ્તીને કારણે મુખ્ય અખબારમાં કશું કરવાનું મન થાય તો સૂચન કરી શકાય તેટલી મોકળાશ હતું. એટલે અમેરિકાના તત્કાલીન પ્રમુખ બિલ ક્લિન્ટન સામે ઇમ્પીચમૅન્ટની કાર્યવાહી ચાલવાની હતી ત્યારે, મેં એવી કાર્યવાહી પહેલી વાર જેમની સામે થયેલી એવા પ્રમુખ એન્ડ્ર્યુ જોન્સન વિશે લખીને આપ્યું હતું. તે મને સંતોષ થાય એ રીતે તો નહીં, છતાં છાપાના ધોરણે સારી રીતે છપાયું હતું. આગળ જણાવ્યું તેમ, છાપામાં બાયલાઇન આપવામાં ‘નીતિવિષયક’ પ્રશ્નોને કારણે, લખાણના અંતે મારા નામની ટૂંકાક્ષરી છપાઈ હતી. મેં કદી સત્તાવાર કે બિનસત્તાવાર રીતે આ ટૂંકાક્ષરી વાપરી ન હતી અને એ વાપરવાના મતનો પણ ન હતો. ‘ગુસ્તાખી માફ’માં મારી બાયલાઇન ‘ઉર્વીશ’ તરીકે આવતી. છતાં, છાપામાં તો મૅટર લખીને આપ્યા પછી લખનારે નીકળી જવાનું હોય. પાના પર શી કળા થાય છે, તેનું સસ્પેન્સ બીજા દિવસે સવારે જ ખુલે. એ લેખની મેં હાથે લખેલી કોપી ઉપર વિક્રમભાઈએ લખેલાં સૂચનાઓ-સુધારા ધરાવતું પહેલું પાનું અને તેની છપાયેલી આઇટેમ.

મારા લેખનું પહેલું પાનું અને તેની પર વિક્રમભાઈના અક્ષરમાં સુધારાવધારા-નોંધ

કાટછાંટ સાથે છપાયેલો લેખ

આ ઉપરાંત, સાવ વિસરાઈ ગયેલી અને કટિંગ મળી આવવાને કારણે જ યાદ આવેલી હકીકતઃ ‘સંદેશ’ની બીજી મુદતમાં પણ મેં ‘ગુસ્તાખી માફ’ કોલમ શરૂ કરી હતી  ફેબ્રુઆરી, ૧૯૯૯થી પ્રશાંત જોડાયો હોવા છતાં, કોલમ મારા એકલાના નામે આવતી હતી. શરૂઆતમાં તેનો લોગો અલગ હતો, પણ પછી અગાઉનો લોગો લાવી દેવાયો હતો. એ રોજિંદી હોય એવું લાગતું નથી. કારણ કે તેનાં છૂટાંછવાયાં કટિંગ છે અને ૧૯૯૯નાં જ છે. એટલે તે થોડા મહિના અનિયમિત રીતે આવ્યા પછી બંધ થઈ હશે. (તેના વિશે બીજી કશી નોંધ નથી)
નવાઈની વાત એ પણ હતી કે ‘સંદેશ’માં હું ફુલટાઇમ કર્મચારી તરીકે જોડાયો હોવા છતાં, ‘સમકાલીન’ની રવિવારની ‘વરાઇટી’ પૂર્તિમાં આવતી હાસ્યની કોલમ મેં ચાલુ રાખી હતી—મારા નામથી જ. ત્યારે એક વાત નક્કી હતી કે એક જ જગ્યાએ બે-ચાર વાર નામ આવતું હોય તો ‘દીપક દેસાઈ’ જેવાં નામનો ઉપયોગ કરવો. પણ નોકરી સિવાયના બીજા પ્રકાશનમાં લખવા માટે નામ બદલવું નહીં. લખવું તો પોતાના નામે જ. આ જ નીતિમાં માનતો પ્રશાંત ઘણી વાર કહેતો, ‘આપણે તો ખૂન કરીએ તો પણ બાયલાઇન સાથે જ.’  આમ કરવામાં બીજાં પ્રકાશનોમાં ગુપ્ત રીતે લખતા મિત્રો માટે ટીકાભાવ ન હતો. ગુજરાતી પત્રકારત્વમાં આર્થિક વળતરનું ધોરણ એવું હોય છે કે કોઈને મૂળ કામ બગાડ્યા વિના, બીજે લખીને બે પૈસા મળતા હોય તો તેમાં કશું ખોટું નથી, એવું મને લાગતું હતું.

છાપામાં કામ કરનારાને મળતું સામાન્ય-ઘણા કિસ્સામાં મામુલી મહેનતાણું અને તેમાંથી ઘણા લોકો દ્વારા આચરાવામાં આવતો ભ્રષ્ટાચાર—એ બંને વચ્ચે મરઘી અને ઇંડા જેવો સંબંધ હતો. અખબારમાલિકોને લાગતું કે પત્રકારો બહારથી ‘કમાઈ લે છે’, તેથી તેમને વધારે રૂપિયા આપવાની શી જરૂર? અને ભ્રષ્ટાચાર કરનારા જે  પત્રકારો હતા તેમાંથી ઘણાને—ખાસ કરીને નીચલા સ્તરના પત્રકારોને—એવું લાગતું હતું કે આટલા ઓછા રૂપિયા મળતા હોય તો ભ્રષ્ટાચાર કર્યા વિના ઘર શી રીતે ચાલે?

પરંતુ મારા જેવા કે પ્રશાંત જેવા બીજા પણ હતા, જેમની આવકનો એક માત્ર આધાર પગાર હતો. અમારો પગાર પ્રમાણમાં સારો હતો અને શું ન કરવું, તેની સમજ પાકી. એટલે ‘સંદેશ’માં નોકરી સાથે ‘સમકાલીન’માં અઠવાડિક કોલમ લખતી વખતે મને જરાય અપરાધભાવ ન હતો કે તેમાં કશું છુપાવવાપણું લાગ્યું નહીં. હરીફ પ્રકાશનમાં કામ ન કરાય અને જ્યાંથી પગાર મળતો હોય ત્યાં ગુણવત્તા કથળવા ન દેવાય—એ બંને મુખ્ય શરતો પળાતી હતી. ‘સમકાલીન’ મુંબઈનું અને સાવ ઓછો પ્રસાર ધરાવતું અખબાર. તેને ‘સંદેશ’ સાથે કોઈ સ્પર્ધા નહીં અને ‘સંદેશ’માં હું હાસ્યની અઠવાડિક કે નિયમિત દૈનિક કોલમ પણ લખતો ન હતો. એટલે ‘સમકાલીન’માં મારા નામથી જ કોલમ છપાતી હતી. અખબારમાલિકોના આર્થિક સ્કેલ એટલા ઊંચા હોય છે કે સામાન્ય રીતે કોઈ ધ્યાન દોરે નહીં ત્યાં સુધી તેમને આવી જાણ પણ ન થાય—અને સામાન્ય રીતે ઑફિસમાં એકાદ ‘હરિરામ નાઈ’ હોય જ, જેનું કામ માલિકોને આવી બધી વાતો પહોંચાડવાનું હોય. મારા કિસ્સામાં આવું ન બન્યું અને કોલમ ચાલુ રહી.

એક વાર તો, પૂરી નિર્દોષતા અને પ્રશંસાના ભાવ સાથે માંકડસાહેબ (મહંમદ માંકડ)નો ફોન આવ્યો. ‘સંદેશ’ની પૂર્તિમાં તેમની કોલમ ‘કેલિડોસ્કોપ’ ચાલતી. ફાલ્ગુનભાઈના દિવંગત પિતા ચીમનભાઈ પટેલના તે ખાસ ગણાતા હતા. હું ‘સંદેશ’માં આવ્યો તે ગાળામાં જે ગણ્યાગાંઠ્યા જૂના માણસોનો દબદબો સંદેશ’માં જળવાઈ રહ્યો હતો તેમાંના એક માંકડસાહેબ. રજનીકુમાર પંડ્યા તેમને ગુરુ ગણે અને હું રજનીકુમારને. એવી રીતે માંકડસાહેબ મને ઓળખે. તેમણે ફોન પર ‘સમકાલીન’ની મારી કોલમનાં વખાણ કર્યાં અને કહે,‘મેં ફાલ્ગુનભાઈને કહ્યું કે આપણો ઉર્વીશ ‘સમકાલીન’માં હાસ્યનું સરસ લખે છે.’ માંકડસાહેબે કદાચ ટેલેન્ટ-સ્પૉટિંગની રીતે કહ્યું હશે કે આની પાસે ‘સંદેશ’માં પણ હાસ્યનું લખાવવા જેવું છે.
ફાલ્ગુનભાઈએ માંકડસાહેબની વાત સાંભળીને શો પ્રતિભાવ આપ્યો હશે, જાણતો નથી. ફોન પર તેમની આ વાત સાંભળીને ઘડીભર મને પણ આંચકો લાગ્યો કે માંકડસાહેબની લાગણીમાં ઓડનું ચોડ ન થઈ જાય. જોકે, એ વાતને ગંભીરતાથી નહીં લેવાઈ હોય અથવા કોઈ માણસ આવું (સાચા નામ સાથે બીજે લખવાનું) ‘સાહસ’ તો ન કરે, એવો આત્મવિશ્વાસ હોય—કારણ ગમે તે હોય, પણ મારી ‘સમકાલીન’ની કોલમ વિના વિધ્ને ચાલુ રહી. દરમિયાન ‘સંદેશ’માં ‘ગુસ્તાખી માફ’ના છૂટાછવાયા પીસ આવતા હતા. એટલે એક વાર નવભારત સાહિત્ય મંદિરના મહેન્દ્રભાઈ શાહ મળી ગયા ત્યારે તે કહેવા લાગ્યા, ‘થોડા સારા પીસ પસંદ કરીને આપો. આપણે પુસ્તક કરીએ.’ (માર્ચ ૯, ૧૯૯૯) પરંતુ મને ઝટપટ પુસ્તક કરીને લેખક બની જવાની ઉતાવળ ન હતી. પુસ્તક થાય એ તો ગમે જ, પણ તે ગુરુજનોને પસંદ પડે તેવું થવું જોઈએ. કોલમના લેખ ચોંટાડીને પુસ્તક ન બનાવાય તે મનમાં સ્પષ્ટ હતું. એટલે મહેન્દ્રભાઈની ઑફરને કોલમની પ્રશંસાલેખે ગણી, તેનો આનંદ માણ્યો અને ભૂલી ગયો.

દર અઠવાડિયે ‘મહેફિલ’માં બે ટેબ્લોઇડ પાનાં ભરીને કવર સ્ટોરી કરવાનું મેં સ્વીકાર્યું હતું અને એ કામ સંતોષકારક રીતે ચાલવા લાગ્યું, ત્યારે ‘સીટીલાઇફ’માં-નગેન્દ્ર વિજય સાથે કામ કરવાથી થયેલો ફાયદો જણાવા માંડ્યો. કૃષ્ણ કે પ્રેમ કે એવા બીજા વિષયોને બદલે નક્કર વિષયો પર લખવાનો-તેના માટે મહેનત કરવાનો ઉત્સાહ થતો. કેમ કે, એક બાબત મનમાં સ્પષ્ટ હતીઃ ‘મહેફિલ’ પૂર્તિ ભલે અમદાવાદમાં ન આવતી હોય અને અમદાવાદમાં મને કોઈ ઓળખવાનું ન હોય, પણ મારા નામથી જે આવે, તે મારી ગુણવત્તાના ઉત્તમ નમૂના જેવું હોવું જોઈએ. સૌથી મોટો ફાયદો એ હતો કે મારે કવર સ્ટોરીના વિષય કોઈની પાસે મંજૂર કરાવવાના ન હતા. એટલે વિષય શોધવાની અને તેની પર કામ કરવાની પૂરતી મોકળાશ મળતી. ‘સંદેશ’ની પૂર્તિઓ ફાલ્ગુનભાઈનાં બહેન રીટાબહેનના પુત્ર સમીરભાઈ શાહ જોતા હતા. મારે તેમની સાથે ઘણું કામ પાડવાનું થતું. બીજાઓ કરતાં મારી સાથે તેમનો વ્યવહાર ઘણો જુદો હતો. તે પ્રેમથી વર્તતા અને કામની કદર કરતા.

કવર સ્ટોરી ઉપરાંત હિમાંશુ કીકાણીની કોલમ અને ફોટો ફીચર જેવા મહેફિલના વિભાગ પણ બરાબર ચાલતા હતા. સામાન્ય રીતે ‘પ્રાગટ્ય એ જ પુરસ્કાર’ના રિવાજમાં આં બંને વિભાગો માટે ખરા અર્થમાં પ્રતિક કહેવાય એવી રકમ અપાવી શકાઈ તેનો સંતોષ તો નહીં, પણ આનંદ જરૂર હતો. એ સિવાય ક્યારેક બીજા કોઈ મિત્રનો લેખ છપાય તો તેની પણ ચૂકવણી થતી. તે માટે એક ચોપડો બનાવ્યો હતો, જેમાં દર મહિને ચૂકવવાની રકમની નોંધ કરીને હું મોકલતો. તેની પર ફાલ્ગુનભાઈની સહી થાય, એટલે રૂપિયા (ચેક) મળે.
‘મહેફિલ’ માટે અનુવાદો કરાવવામાં અંગ્રેજી છાપાં-મેગેઝીન જોવાનાં થાય. એટલે ઝુમ્પા લાહિરી કે ટીમ બર્નર્સ-લી જેવાં ઘણાં નામ પહેલી વાર મહેફિલના અનુવાદો નિમિત્તે જાણવા-વાંચવામાં આવ્યાં. પ્રણવે કરેલાં ઘણાં ક્લાસિક મથાળાંમાંનું એક ટીમ બર્નર્સ-લી વિશેનું હતું : ‘વેબસાઇટના વિશ્વનો બ્રહ્મા’. 'મહેફિલ'ની આ મઝા હતી. નાના મેદાનમાં મર્યાદિત ખેલાડીઓ સાથે અને બીજી કેટલીક મર્યાદાઓ સાથે, પણ મુખ્ય ધારાના પત્રકારત્વમાં ન મળે એવી સ્વતંત્રતા સાથે પ્રયોગો થઈ શકતા હતા-તેની મઝા લઈ શકાતી હતી. તેમાં શરૂ થયેલી માર્ટિનભાઈની કોલમ તો વળી એક જુદી જ ભાત પાડનારી અને ગુજરાતી પૂર્તિઓના સંસારમાં અનોખી બની રહી.

(ભાગ-૧) (ભાગ-૨) (ભાગ-૩) (ભાગ-૪) (ભાગ-૫) (ભાગ-૬) (ભાગ-૭) (ભાગ-૮) (ભાગ-૯) (ભાગ-૧૦) (ભાગ-૧૧)  (ભાગ-૧૨) (ભાગ-૧૩)

વર્ષ ૧૯૯૮ના ડિસેમ્બરમાં નોકરીની શોધનું કામ ચાલુ હતું, ત્યારે માર્ટિનભાઈ મેકવાને ફરી એક વાર સામયિક કાઢવા અંગેની વાત કરી. તેના સ્વરૂપ વિશે પૂછતાં તેમણે કહ્યું કે મેગેઝીનમાં એનાલિસિસ હોય અને રાજકારણ પણ હોય. તેની ઓળખ કદાચ દલિત તરીકેની ન પણ હોય. તેમના મનમાં એક મૉડેલ ઇન્દુકુમાર જાનીના ‘નયા માર્ગ’નું હતું. તેમણે કહ્યું કે નાણાંકીય મર્યાદાઓને લીધે ‘પખવાડિકથી શરૂઆત થઈ શકે અને તમે તેના તત્રીપદે રહો એવી મારી પ્રપોઝલ છે.’ મેં કહ્યું કે ‘એ બધી વાત તો પછી. અત્યારે તમને એટલું કહું છું કે હું એક ઠેકાણે નોકરી કર્યા પછી પણ આના માટે કામ કરી શકીશ. એટલે આ અંગેનું આગળ જે કંઈ પ્લાનિંગ કરો તેમાં તમે મારું નામ ગણી શકો છો.’ મેં રજિસ્ટ્રેશન પ્રક્રિયા શરૂ કરી દેવાની વાત કરી, એટલે તેમણે મને નામ માટે થોડી એક્સરસાઇઝ કરવા કહ્યું. (ડાયરીનોંધ, ડિસેમ્બર ૩,૧૯૯૮)

વર્ષના અંતે, ડિસેમ્બર ૩૦ના રોજ વિક્રમભાઈ વકીલ થકી, તેમની સાથે ફાલ્ગુનભાઈ પટેલને મળવાનું થયું અને સરસ રીતે પુનઃપ્રવેશ શક્ય બન્યો. પગારમાં ઘટાડાને બદલે અગાઉ ‘‘સંદેશ’’માં જે મળતો હતો, તેમાં એક હજાર રૂપિયાનો વધારો થયો. હા, અપોઇન્ટમેન્ટ ઓર્ડરમાં છ મહિનાનો પ્રોબેશન પીરિયડ લખ્યો હતો, પણ તેના વિશે તપાસ કરતાં કહેવામાં આવ્યું કે એ તો ઔપચારિકતા છે. કેમ કે, પીરિયડ પૂરો થતાં પહેલાંના અને પછીના પગારમાં કશો ફરક ન હતો. અને સલામતી? પત્રકારત્વમાં? એ પણ ગુજરાતી પત્રકારત્વમાં? એટલે શું? 

એ વખતે અમદાવાદના ગુજરાતી છાપાંની નોકરીમાં અપોઇન્ટ લેટર મેળવવો એ સિદ્ધિ ગણાતી. કેમ કે, ઘણા કામ કરનારા વાઉચર પર જ કામ કરતા. તે વિશે અમે ઘણી વાર રમુજ કરતા કે ખેચર, જળચર અને ભૂચર તો ભણ્યા હતા, પણ આ  સજીવોનો ચોથો પ્રકાર છે, જે વાઉચરજીવી છે અને વાઉચરિયા તરીકે ઓળખાય છે. અલબત્ત, આ રમુજમાં ટીકાનું લક્ષ્ય વાઉચર પર કામ કરનારા નહીં, એ પ્રથા હતી.

આમ, જાન્યુઆરી ૧, ૧૯૯૯થી નવા વર્ષની સાથે નવું કામ પણ શરૂ થયું. ‘સંદેશ’માં પહેલા દિવસે તો એક પ્રકારનું રીયુનિઅન જ હતું. ઑફિસ પણ એ જ, પિત્તળીયા બંબા, ઘીકાંટાવાળી હતી અને મોટા ભાગના માણસો પણ એ જ. મારી ભૂમિકા બદલાઈ હતી. આ વખતે મારે સ્પેશ્યલ સ્ટોરી નહીં, પણ પૂર્તિવિભાગમાં કામ કરવાનું હતું. કેમ કે, અમારી મુલાકાત વખતે ફાલ્ગુનભાઈએ કહ્યું હતું, ’પૂર્તિમાં સંપાદકો પોસ્ટમેન જૉબ કરે છે એ મને ખબર છે. એક ચૅક લિસ્ટ રાખે અને મંગળવારે ટીક કરતા જાયઃ ફલાણો આયો? ઢીકણો આયો? મારે ટોટલ જવાબદારી લઈને કામ કરે અને પોતાની રીતે કામ કરી શકે-અમુક બીજા લેખકો સાથે પત્ર વ્યવહાર કરીને ઓલ્ટરનેટિવ્ઝ શોધી શકે એવો માણસ જોઈએ.’

એ પ્રમાણે પહેલા જ દિવસે મારું કામ નક્કી થઈ ગયુ. ‘સંદેશ’ની વડોદરા-સુરત-ભાવનગર આવૃત્તિઓની સાથે દર મંગળવારે આવતી ‘મુક્તા’ પૂર્તિ મારે નવેસરથી કરવાની હતી. કેમ કે, તે દિવસે આવતી ગુજરાત સમાચારની ‘ગ્લેમર-ગ્લોરી’ પૂર્તિની સરખામણીમાં તે નબળી પડતી હતી. ઑફિસમાં કેટલાક ‘મુક્તા’ પૂર્તિને કશી રમૂજ વિના, પૂરી ગંભીરતાથી ‘મુગ્ધા’ પૂર્તિ કહેતા હતા. મારે તેને ‘મુગ્ધા’ની ભૂમિકાએ બહાર કાઢવાની હતી અને ઉપર આણવાની હતી.

‘સંદેશ’માં અગાઉના કાર્યકાળની સરખામણીમાં આ વખતે સુખ એ હતું કે વિક્રમભાઈ સાથે કામ કરવાનું હતું અને તંત્રીવિભાગના મહારથીઓ સાથે પનારો પાડવાનો ન હતો. વિક્રમભાઈ બૉસ તરીકે વર્તવાને બદલે ‘અભિયાન’ના સમયની આત્મીયતાથી વર્તતા હતા. અમે ઘણી વાર મારા બજાજ સુપર સ્કુટરની પાછળ બેસીને સીદી સૈયદની જાળીની સામે, અમદાવાદના પહેલા ડિપાર્ટમૅન્ટલ સ્ટોર ‘પારેખ્સ’ની નીચે આવેલા ‘સાઉથલૅન્ડ’ રેસ્ટોરાંમાં જતા. ક્યારેક બીજા મિત્રો પણ જોડાતા. ‘સંદેશ’માં વિક્રમભાઈની ટીમમાં ધીમે ધીમે વિવેકભાઈ મહેતા, પ્રશાંત દયાળ, દિલીપભાઈ પટેલ, રાજેશ શર્મા, શશાંક ત્રિવેદી જેવા બીજા પત્રકારો ભળ્યા. કેટલાક ત્યાં હતા જ. પ્રશાંત જેવા એકાદ મહિના પછી જોડાયા. જૂનો સ્ટાફ સ્વાભાવિક રીતે જ વિક્રમભાઈને મળેલા મહત્ત્વ-પ્રમુખ ભૂમિકાથી અસુખ અનુભવતો હોય. તેમાં બીજા તેમણે પસંદ કરેલા કે તેમની સાથે મોકળાશ અનુભવતા લોકો ઉમેરાય. એટલે અમારી અનાયાસે એક ધરી બની ગઈ. આ ઉપરાંત અગાઉના વખતનો સાથીદાર દર્શન માંકડ તો ખરો જ.

વડોદરા-સુરત-ભાવનગરમાં મંગળવારની મહિલાપૂર્તિ તરીકે આવતી ‘મુક્તા’ નીકળવા ખાતર નીકળતી પૂર્તિ હતી. તેના નવા અવતારમાં મારે મહિલાઓ વિશેની અને માટેની સામગ્રીનું તત્ત્વ થોડું જાળવી રાખવાનું હતું. બાકીનાં પાનાંમાં બીજા વિષયોમાં રમવાની છૂટ હતી. ‘સીટીલાઇફ’માં કામ કર્યા પછી વિષયો સૂઝવાની સમસ્યા દૂર થઈ ગઈ હતી. ‘સંદેશ’માં જોડાયા પછી વિક્રમભાઈના ટેબલ પર આવતાં અંગ્રેજી અખબારો નિયમિત જોવાની ટેવ પડી. રાજકારણમાં તો ત્યારે પણ રસ પડતો ન હતો. પણ ઘણુંખરું તો વિષયો શોધવાની દૃષ્ટિથી તે જોઈ જવાનાં હોય. મુખ્યત્વે સાત અખબારોઃ બિઝનેસ સ્ટાન્ડર્ડ, હિંદુ, હિંદુસ્તાન ટાઇમ્સ, સ્ટેટ્સમેન, ટેલીગ્રાફ, એશિયન એજ અને પાયોનિયર.

એ વખતે ઇન્ટરનેટ આવી ગયું હોવા છતાં, ઇન્ટરનેટ સર્ફિંગનો યુગ શરૂ થયો ન હતો. છાપાના તંત્રીવિભાગમાં ઇન્ટરનેટનો તો ઠીક, કમ્પ્યુટરનો પણ પ્રવેશ થયો ન હતો. રિપોર્ટરો હાથથી જ ન્યૂઝપ્રિન્ટના પીળાશ પડતા સફેદ કાગળ પર લખતા. પાનાં કમ્પ્યુટરવિભાગમાં પેજમેકર સૉફ્ટવેર પર બનતાં. પણ ઇન્ટરનેટની ગેરહાજરીમાં વિઝ્યુઅલ સામગ્રીની સારીએવી તૂટ રહેતી. આર્ટ ડિરેક્ટર આમથી-તેમથી કાપી-ફાડીને ચિત્રો એકઠાં કરતા. ઇન્ટરનેટ ન હતું, એટલે તફડંચીનો છોછ પણ ન હતો. બલ્કે, અંગ્રેજીમાંથી તફડંચી કરવી એ ગુજરાતી પત્રકારત્વમાં સ્થાપિત જ નહીં, સર્વસ્વીકૃત ધારો હતો. જાણકારોને ધોખો એ વાતનો રહેતો કે અંગ્રેજી માલનું સરખું ગુજરાતીકરણ થતું નથી ને ભાષા કે રજૂઆતનું ઠેકાણું હોતું નથી. અંગ્રેજીની સામગ્રીનો કાચા માલ તરીકે ઉપયોગ કરીને, ગુજરાતીમાં પોતાનાં એન્ગલ-રજૂઆત-શૈલી-સમજ ઉમેરવાની વાત તો બહુ દૂરની હતી.

નવી પૂર્તિ ઉપરાંત ‘સંદેશ’માં અમદાવાદ સીટી વિશેની એક પૂર્તિ શરૂ કરવાનું પણ આયોજન હતું. શશાંક ત્રિવેદીને, ભૂલતો ન હોઉં તો ફ્રીલાન્સ ધોરણે, એ કામ સોંપાયું હતું અને વિક્રમભાઈ એકંદર દેખરેખ રાખતા. એટલે મેં બંને પૂર્તિઓનાં નામ વિચારવાની કવાયત આદરી. ‘મુક્તા’ની જગ્યાએ કરવાની પૂર્તિનું નામ તરત જ નક્કી થઈ ગયું. મોજ-મસ્તી-મનોરંજન-માહિતીની ‘મહેફિલ’.

પૂર્તિમાં કેવી સામગ્રી આવશે તે પણ મારે જ વિચારવાનું હતું. ‘સીટીલાઇફ’માં વિચારથી અમલ સુધીમાં પાંચ-છ મહિના નીકળી ગયા હતા, જ્યારે અહીં તો તરતોતરત પૂર્તિ શરૂ કરી દેવાની હતી. એટલે જે વિચાર કરવાના હોય તે ઝડપથી અને અમલમાં મૂકી શકાય એ રીતના જ કરવાના હતા. દર અઠવાડિયે ૧૬ ટૅબ્લોઇડ પાનાંની પૂર્તિ એટલે એ-૪ સાઇઝનું ૩૨ પાનાંનું મેગેઝીન થાય. ‘સીટીલાઇફ’માં લગભગ એટલાં પાનાં પખવાડિયે હતાં અને ફૉન્ટ (અક્ષરો) મોટા. એટલે સામગ્રી ઓછી સમાય, જ્યારે છાપાંમાં ફૉન્ટસાઇઝ પ્રમાણમાં નાની હોય. એ રીતે પણ સામગ્રી વધારે જોઈએ અને દર અઠવાડિયે આટલી સામગ્રી તૈયાર કરવા માટે અલાયદા મજબૂત માણસો ન મળે. એટલે, કામ શરૂ કર્યાના બે-ત્રણ દિવસમાં જ મને સમજાઈ ગયું કે આખેઆખી પૂર્તિ મારા ધોરણ પ્રમાણેની કાઢવાની ઇચ્છા મારે જતી કરવી પડશે અને કમ સે કમ થોડાં પાનાં મારી છાપવાળાં થાય તથા અઠવાડિયે મારી એક સરસ સ્ટોરી થાય તે જોવું પડશે. (જાન્યુઆરી ૪, ૧૯૯૯)

એ વખતે અણગમતાં કામ કરવાનાં થાય ત્યારે ‘સંદેશ’માં એવું એક બ્રહ્મવાક્ય અમુક લોકોમાં પ્રચલિત હતું કે આપણે સાતમી તારીખ (પગારની તારીખ) યાદ રાખવાની. ‘મહેફિલ’ પૂર્તિમાં મારી અપેક્ષામાં ઘણાં સમાધાન કરવાં પડે તેમ હોવાથી, પહેલી પૂર્તિના વિષયોની એક યાદી ઉપર મેં પણ મસ્તીમાં શ્રી ૭ લખ્યું હતું. એ વિશે ભવિષ્યમાં કશી ગેરસમજણ ન થાય, તે માટે સાથે 'શરતો લાગુ'ની ફુદડી પણ કરી હતી.

'અભિયાન'માં આ સ્ટાઇલથી, સામસામે ફર્મા પ્રમાણે પાનાં નંબર ગોઠવીને શીડ્યુલ બનતું, જેથી અમુક ફર્મા વહેલા છપાવવા મોકલવા હોય તો તેમાં કયાં પાનાં ખૂટે છે તેનો ખ્યાલ આવે. એ રીત અનુકૂળ આવી જતાં 'સીટીલાઇફ'માં અને 'સંદેશ'માં પણ મેં એ ચાલુ રાખી. ઉપરનાં ચોકઠાં રંગીન પાનાંનાં છે.

પહેલી ‘મહેફિલ’ પૂર્તિનું પેજિંગ જાન્યુઆરી ૧૨, ૧૯૯૯ના રોજ કરાવ્યું. ઝીણવટ અને ચીકાશ તો ઠીક, મોટું ધ્યાન પણ અમુક હદથી વધારે રખાય તેમ ન હતું. છતાં પાંચ-છ પાનાં મારી અપેક્ષા-મારા સંતોષનાં નજીકનાં થયાં એવું મને લાગ્યું. બીજે દિવસે પૂર્તિ છપાઈને આવી. અનુસંધાનનો એકાદ ગોટાળો હતો અને પ્રિન્ટિંગ સંતોષકારક ન હતું. છતાં, ‘મુક્તા’ની સરખામણીએ તો લાખ દરજ્જે સારી લાગે. એ મારી માપપટ્ટી ભલે ન હોય, પણ ઑફિસની તો એ જ હતી. પૂર્તિ આવી ત્યારે વિક્રમભાઈ ફાલ્ગુનભાઈની સાથે બેઠા હતા. વિક્રમભાઈએ પૂર્તિ વિશે સંતોષ વ્યક્ત કર્યો. ફાલ્ગુનભાઈએ પણ કહ્યું, ‘સરસ થઈ છે આખી પૂર્તિ. આવી ને આવી મહેનત ચાલુ રાખજે. એક વસ્તુમાં મારે તને કહેવાનું છે...એવું કશું નેગેટીવ નથી, પણ આ એટીએમવાળી સ્ટોરી છે, એ તો (દરેક આવૃત્તિ સાથે જતી અને અત્યંત લોકપ્રિય એવી) બુધવારની પૂર્તિમાં વપરાય એવી છે. આવી સ્ટોરી હોય તો એનો લાભ બધાને મળવો જોઈએ.’ સાંજે વડોદરા ઑફિસેથી વિક્રમભાઈ પર પૂર્તિનાં વખાણ કરતો ફોન આવ્યો (કેમ કે, પૂર્તિનું વિતરણ વડોદરા-સુરત-ભાવનગરમાં થવાનું હતું). અમદાવાદ ઑફિસમાં પ્રોડક્શનનું કામ સંભાળતા, ધમ ધમ ચાલતા અને ઘાંટાઘાંટ માટે જાણીતા એક ભાઈ પણ આવીને પૂર્તિનાં વખાણ કરી ગયાં. વિક્રમભાઈ એ બધો જશ લઈ શક્યા હોત અથવા ‘મેં ઉર્વીશ પાસે આમ કરાવી દીધું-એણે મારી સૂચના પ્રમાણે આમ કરી દીધું’ એવું કહી શક્યા હોત. છાપાં-મેગેઝીનોમાં અને આમ તો બીજી ઑફિસમાં પણ વાજબી ક્રેડિટ આપવામાં ઘણા ઉપરીઓને ચૂંક આવતી હોય છે અને ક્રેડિટ બથાવી પાડવી એ આવડત ગણાય છે. પણ એ બાબતમાં મારો અનુભવ બહુ સારો રહ્યો. વિક્રમભાઈ વખાણ કરનાર સૌને ખેલદિલીથી કહેતા કે ‘તમારે અભિનંદન ઉર્વીશને આપવાનાં.’

‘મહેફિલ’ પૂર્તિનું શરૂઆતનું માળખું કંઈક આવું હતું : ૧૬ ટેબ્લોઇડ પાનાંમાંથી આઠ પાનાં રંગીન અને આઠ B&W. તેમાં પહેલા અને છેલ્લા પાને- બે ટેબ્લોઇડ પાનાંમાં મારી કવર સ્ટોરી આવતી. અંદરનાં પાનાંમાં સેન્ટર ડબલ સ્પ્રેડ (પાનું ૮-૯) મિર્ચ મસાલા એટલે કે મોટી તસવીરો સાથેના અવનવા, નખરાળા લખાણ-ટુકડા, એક આખા પાનાનું ફોટો ફીચર, એક આખું પાનું ‘પ્રસંગ ગઠરિયાં’ નામે હળવી શૈલીમાં લખાયેલા વિશિષ્ટ સમાચારના ટુકડા, એકાદ પાનામાં વાચકોની કવિતાઓ-સંકલિત કરેલી રમુજો-અંગ્રેજી પેપરમાંથી એક મોટું કાર્ટૂન. ઉપરાંત ‘માનુની’ વિભાગમાં મહિલાઓનાં ચાર પાનાં, અંગ્રેજી છાપાં-મેગેઝીનોમાંથી થોડા અનુવાદ, એકાદ વાર્તા… એમ તો જ્યોતિષ, અંકશાસ્ત્ર અને સ્પોર્ટ્સ વિશેના લેખ પણ વડોદરા અને સુરત ઑફિસથી આવતા.

‘પ્રસંગ ગઠરિયા’ પાછળની મૂળ પ્રેરણા ‘અભિયાન’ના છેલ્લા પાને આવતી કોલમ ‘જગતની ગત ન્યારી’ની હતી (જે થોડો વખત મેં પણ લખી હતી) અને સેન્ટર સ્પ્રેડમાં પથરાયેલું ‘મિર્ચ મસાલા’ કેતન મિસ્ત્રી વિક્રમભાઈના તંત્રીપદ હેઠળના સમાંતર પ્રવાહમાં જે પૂર્તિ કાઢતા હતા, તેની પરથી પ્રેરિત હતું. (તેમાં ક્યારેક મારા ટુકડા છપાતા હતા.) અલબત્ત, પ્રેરણા કોલમના સ્વરૂપ અંગેની હતી. પ્રસંગોની પસંદગી, શૈલી અને લખાણ મારાં હતાં. ‘પ્રસંગ ગઠરિયા’માં લેખક તરીકે હું ‘સીટીલાઇફ’ દરમિયાન બનાવેલું નામ ‘દીપક દેસાઈ’ વાપરતો હતો.
બે-ત્રણ પૂર્તિ થઈ-ન થઈ, ત્યાં ફાલ્ગુનભાઈએ વિક્રમભાઈને કહ્યું, ’પેલું પ્રસંગ ગઠરિયાં દીપક દેસાઈ લખે છે એ સરસ આવે છે. બુધવારની પૂર્તિમાં આપો.’ એટલે માર્ચમાં અર્ધસાપ્તાહિક પૂર્તિમાં એવી જ કોલમ શરૂ કરી, જેનું નામ રાખ્યું, ‘ચલતે ચલતે’, લેખકઃ દીપક દેસાઈ.
માર્ચ, ૧૯૯૯માં ‘સંદેશ’ની સીટી પૂર્તિનાં બે પાનાં શરૂ થયાં. ‘સંદેશ’ સીટી સ્પેશિયલ જેવું નામ ધરાવતાં એ બે રંગીન પાનાંમાં પહેલા પાને મોટે ભાગે કોઈ વિસ્તારનો પ્રોફાઇલ રહેતો, જે મોટે ભાગે શશાંક ત્રિવેદી કરતો હતો. નારણપુરા, પાલડી જેવા પ્રોફાઇલ પ્રશાંતે પણ કર્યા હતા. બીજા કલર પાને પાંચ-છ લેખ રહેતા. તેમાં હું સીટીલાઇફ માટે કરેલા અમદાવાદના ઇતિહાસ વિશેના લેખો ‘અતીતનું અમદાવાદ’ વિભાગમાં આપતો હતો. શશાંકના બે-ત્રણ લેખ, પ્રશાંતના એકાદ-બે લેખ ઉપરાંત ફ્રી લાન્સ ધોરણે પણ જગદીશ મેવા જેવા કેટલાક લોકો લખતા હતા. રિઝવાન કાદરી એ વખતે નવા પીએચ.ડી. થયા હશે. તેમણે અમદાવાદના ઇતિહાસ વિશે લેખો આપવાનું શરૂ કર્યું. એટલે મને નિરાંત થઈ. સારું પણ લાગ્યું. કારણ કે ઇતિહાસના અધ્યાપક અને સ્થાનિક હોવાને કારણે તે કેટલીક સરસ ચીજો લઈ આવતા હતા. તે જોઈને મારા મનમાં મોટપણે પેદા થયેલું ઇતિહાસ વિશેનું બિનઅધ્યાપકીય ખેંચાણ ઉછળી આવતું. મને થતું કે હું ઇતિહાસનો અધ્યાપક હોત તો મને ગમતું કામ કરવા માટે કેટલો બધો સમય, સંસાધનો અને સ્થિરતા મળતાં હોત. એ વખતે રિઝવાન કાદરીની શરૂઆત હતી—કમ સે કમ, છાપાં પૂરતી. સીટી પૂર્તિમાં જૂના અમદાવાદ વિશે હું જે કરવા ઇચ્છું કે મને જે કરવું ગમે અને નથી કરી શકતો, એવું કાદરી કરે છે એમ મને લાગતું અને એમના માટે ભાવ થતો હતો. સીટી પૂર્તિમાં હિમાંશુ કીકાણી પણ નિયમિત રીતે લખતો હતો—કળા પ્રદર્શનો વિશે, કમ્યુનિટી સાયન્સ સેન્ટર જેવી સંસ્થાઓ વિશે અને એવી સાંસ્કૃતિક બાબતો વિશે. અસલમાં તે ‘મહેફિલ’ પૂર્તિનો લેખક હતો. તે ‘ઇન્ડિયા ટુડે’માં હતો ને અમે મળ્યા ત્યારથી મને તેના માટે એવો ભાવ થતો કે આ માણસ મારો સમોવડીયો છે. એવું  મને ઇર્ષ્યાથી નહીં, મૈત્રીથી લાગતું. સાથે કામ કરવાનું આવ્યું ન હોવાથી પણ ઇર્ષ્યાનો સવાલ ન હતો. મારી ઉંમરના લોકોમાં ડેસ્કમાં અને ભાષા-અભિવ્યક્તિ માટે હિમાંશુ કીકાણી વિશે મને આદરયુક્ત પ્રેમ હતો. ત્યારે મારું ‘ગુસ્તાખી માફ’ સિવાયનું કોલમલેખન શરૂ થયું ન હતું. પણ ‘અભિયાન’માં મેં કરેલી સ્ટોરી અને ‘ઇન્ડિયા ટુડે’માં એણે કરેલી સ્ટોરીથી મને એના માટે એવું લાગતું. ‘સીટીલાઇફ’માં તેણે આદિત્ય પુરોહિતના નામે રેસ્ટોરાંના થોડા રીવ્યુ લખ્યા હતા. ‘મહેફિલ’ પૂર્તિના આયોજનમાં પણ મેં તેને ગણ્યો જ હતો. તેની વિશિષ્ટ અને સૌમ્ય સેન્સ ઑફ હ્યુમરને કારણે મેં તેને હાસ્યની કોલમ લખવા કહ્યું. એ રીતે ‘મહેફિલ’ પૂર્તિના બીજા જ અંકથી તેમાં હિમાંશુ કીકાણીની હાસ્યની કોલમ શરૂ થઈ. તેનું નામ હતું ‘ટેક ઇટ ઇઝી.’

‘મહેફિલ’ પૂર્તિમાં ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં અનુવાદો કરાવવાના થતા. એ માટે અલગ માણસો તો હોય નહીં. પણ ‘સંદેશ’ના પૂર્તિવિભાગમાં એ વખતે મોટે ભાગે માહિતી ખાતાના કેટલાક ઉચ્ચ અફસરો નિવૃત્ત થયા પછી કામ કરવા માટે આવતા. ‘મહેફિલ’ વખતે દિગંત ક. દવે એવી રીતે ‘‘સંદેશ’’માં કામ કરતા હતા. દિગંતભાઈ નિવૃત્ત થતાં પહેલાં અમદાવાદ દૂરદર્શનમાં ન્યૂઝ એડિટર હતા. ‘સંદેશ’માં મારે તેમની સાથે કામ પાડવાનું થયું ત્યારે તે એક કાને સાંભળવાનું મશીન પહેરીને આવતા. અનુવાદ કરવા માટેના લેખો અને લખવા માટે ન્યૂઝ પ્રિન્ટના કાગળોનો જથ્થો તે ઘણી વાર ઘરે લઈ જતા. ‘સંદેશ’ના પાકા રંગે રંગાયેલો પૂર્તિવિભાગનો પ્યૂન હંમેશાં મારી આગળ દિગંતભાઈની રાવ ખાતો કે તે કાગળો ઘરે લઈ જાય છે. મારે તેને સમજાવવો પડતો હતો કે ભલા માણસ, કાગળ જ લઈ જાય છે ને. તેમાં લખવા સિવાય બીજું શું થઈ શકવાનું? વેચાવાના તો છે નહીં, કારણ કે એટલો જથ્થો નથી. કદાચ તેમના ઘરે બાળકો ચિતરડા કરતા હશે, તો ભલે કરતા. માણસ કામ કરે છે ને.’ 

દિગંતભાઈના અનુવાદ પ્રમાણમાં સારા રહેતા, પણ મને ગમે એવી ભાષા-શૈલીમાં, મારા તાર સાથે તાર મળે એવા, સ્થાનિક રંગ સાથેના અનુવાદ કરી આપનાર જણ તો અનાયાસે જ મળી ગયો. આમ તો પરિચયમાં હતો,પણ અનુવાદમાં તે કામ લાગશે અને આટલી સારી રીતે કામ લાગશે, તેવી ખબર ન હતી. એ જણ એટલે પ્રણવ અધ્યારુ.

૯૫ વર્ષનું લાંબું આયુષ્ય ભોગવીને ફાધર વાલેસે તેમના વતન સ્પેનમાં વિદાય લીધી. તેમનો પહેલો પરિચય તો સેન્ટ મેરીઝ (નડિયાદ)માં ભણતા મિત્ર વિપુલ રાવલના શિક્ષક અને જાણીતા લેખક તરીકેનો. ફાધર ૨૦૦૯માં અને ૨૦૧૧માં ભારત-અમદાવાદ આવ્યા ત્યારે તેમના એકથી વધુ કાર્યક્રમો થયા, ઘણા લોકો તેમને મળી શક્યા અને  ત્યારે તેમનાં અંગ્રેજી પુસ્તક પણ પ્રગટ થયાં. ફાધરની એ બંને મુલાકાતો વિશે વિગતવાર, તસવીરો અને બે નાની વીડિયો ક્લિપ સાથે બ્લોગમાં લખ્યું હતું. ગુજરાત સમાચાર માટે તેમનો ઇન્ટરવ્યુ પણ કર્યો હતો. એ વાચનસામગ્રીની લિન્ક અહીં આપું છું. રસ ધરાવતા મિત્રોને આ તમામ લિન્કમાંથી ઘણી જોવા-વાંચવા-વિચારવાની સામગ્રી મળશે.

ફાધરના સન્માનના કાર્યક્રમની જાણકારી આપતો બ્લોગ. સપ્ટેમ્બર ૨૦૦૯ઃ  લિન્ક 

ફાધર વાલેસના અભિવાદન કાર્યક્રમનો અહેવાલ. સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૯ લિન્ક

ફાધર વાલેસઃ થોડી બીજી વાતો. ઓક્ટોબર, ૨૦૦૯ લિન્ક

ફાધર વાલેસ, બે વર્ષ પછી. નવેમ્બર, ૨૦૧૧ લિન્ક

ફાધર વાલેસ, ગુર્જર ધર્મસભાના કાર્યક્રમમાં. નવેમ્બર, ૨૦૧૧ લિન્ક

***

અને હવે થોડી તસવીરો.  

ફાધર વાલેસનો સામાન્ય પરિચય, તેમના જ શબ્દોમાં

ફાધર વાલેસના નામે જાણીતા થયા તે પહેલાંનું તેમનું પહેલું પુસ્તક (પ્રકાશકઃ ગુર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય)

અને એ પુસ્તકની અંદરનો તેમનો પરિચય

તેમની અત્યંત જાણીતી બનેલી શ્રેણી-કમ-પ્રયોગ વિહારયાત્રાનાં બે પુસ્તકો, જેમાં તે અમદાવાદમાં જુદા જુદા લોકોના ઘરે રહેવા જતા હતા અને તેના શુભ અનુભવો આલેખતા હતા.

૨૦૦૯માં ફાધર વાલેસની મુલાકાત, ફોટોઃ સંજય વૈદ્ય

ફાધર વાલેસ

મિત્ર રમેશ તન્નાએ ભેટ આપેલા ફાધર વાલેસના પુસ્તક Two Countries, One Life પર તેમના હસ્તાક્ષર, ફોટોઃ સંજય વૈદ્ય

ઉપરના ફોટોમાં જેનો થોડો હિસ્સો દેખાય છે તે આખું પાનું

ફાધર વાલેસે તેમના હસ્તાક્ષરમાં લખી આપેલું તેમનું સ્પેનનું સરનામું...જે હવે બદલાયું છે.

(મથાળું : આશિષ કક્કડની ફિલ્મ ‘બૅટર હાફ’ના ગીત ‘આમ અચાનક’ની એક પંકિત, કવિઃ ચિરાગ ત્રિપાઠી)

દરવાજો ખોલીને નાનકડા કમ્પાઉન્ડમાં પ્રવેશીએ એટલે, રોડના સતત લેયરિંગને કારણે કમ્પાઉન્ડ રોડથી નીચું જતું રહ્યું છે એનો ખ્યાલ આવે અને બગીચો હર્યોભર્યો હોવા છતાં આયોજનબદ્ધ નથી—એવો ખ્યાલ આવે. કમ્પાઉન્ડમાં જમણા છેડે સ્ટેન્ડવાળો, શાંતિથી બે ને જરા ગોઠવાઈને ત્રણ જણ બેસી શકે એવો હિંચકો. કમ્પાઉન્ડનું થોડાં ડગલાં ચાલીને દરવાજે બેલ મારીએ, તો ખબર ન પડે કે અંદર બેલ વાગ્યો કે નહીં. દરવાજો ખટખટાવીએ, એટલે અંદરથી આશિષ કક્કડનો રણકાદાર અવાજ આવે, ‘એ આવો…આવો.’ પછી બોલાય, ‘ખુલ્લું જ છે...કે હું ભૂલી ગયો ખોલવાનું? એક મિનીટ...’  

ઘણી વાર ધક્કો મારતાં દરવાજો ખુલી જાય અને આવે આછી રોશની ધરાવતો ડ્રોઇંગ  રૂમ. ડાબી ભીંત પર આશિષભાઈનાં મમ્મી-પપ્પાનો કલર કરેલો ફોટો, જમણી તરફ કાટખૂણે ગોઠવાયેલી બે, સહેજ ઊંચી બેઠકો. બંનેની પાછળ બારી ને બારી ઉપર પડદા, જેનાથી રૂમમાં આછું અંધારું પથરાતું હોય. સામે થોડે દૂર, એક લાંબા, આડા શો-કેસની ઉપર મોટું સ્માર્ટ ટીવી, તેની પાસે અને ભીંત પરની શેલ્ફમાં કેટલાક અવોર્ડ-ટ્રોફી,શો-કેસની આગળ ઘણી વાર એક સાઇકલ હોય, ટીવીની પાછળ થોડે દૂર ઉપરના માળે જવાનો દાદર, રૂમમાં એક નાની, નીચી બેઠકવાળી જાળીદાર ખુરશી, એક બીન બેગ અને એક લાંબી ટીપોઇ, જેની ઉપર તેમ જ નીચેના ખાનામાં જાતજાતની ચીજવસ્તુઓ, વણખોલાયેલી ટપાલો, મેગેઝીન ને કંઈક કાગળીયાં અસ્તવ્યસ્ત પડ્યાં હોય. ઉપરાંત એશ ટ્રે્, ક્યારેક મુખવાસની બોટલ અને પાણીની બોટલ પણ હોય..

રૂમમાં આગળ જતાં ડાબી તરફ ડાઇનિંગ ટેબલ અને રસોડું. ડાઇનિંગનું અડધું ટેબલ તો જાતજાતની ચીજવસ્તુઓથી ઉભરાતું હોય. ડાઇનિંગ ટેબલ પૂરું થાય એટલે તેના જમણા છેડે એક દરવાજો, જે કમ્પાઉન્ડમાં પડે. તે ખુલ્લો હોય ત્યારે ત્યાંથી અજવાળું આવતું હોય. ડાઇનિંગ ટેબલની બરાબર પાછળ વૉશ બેસિન અને થોડે દૂર બાથરૂમ.

બપોરે અમારી લંચ કમિટીના ડબ્બા પાર્ટીના સમયે આશિષ કક્કડના ઘરમાં દાખલ થઈએ ત્યારે આવું કંઈક દૃશ્ય હોય. ઘણી વાર આશિષભાઈ રસોડામાં ભજિયાં તળતા હોય કે હાંડવાનો કે વેજિટેબલ ખીચડીનો વહીવટ કરતા હોય કે પુલાવ કે એવું બીજું કંઈ બનાવતા હોય. ઘણી વાર તેમના લૅપટોપ પર કશુંક લખતા કે જોતા હોય, તો ક્યારેક ટીવી જોતા હોય. છેલ્લાં ઘણાં વર્ષથી એવો ક્રમ થયો હતો કે ત્યાં જમવાનું અને ગપ્પાંગોષ્ઠિ માટે બેસવાનું સાથે જ હોય. હું મારું સાડા ચાર ડબ્બાનું મજબૂત ટિફીન લઈને ગયો હોઉં. પહોંચું એટલે અમે થોડી વાર બેસીએ. આમતેમ વાતો કરીએ. એ રસોડામાં હોય તો હું ત્યાં જઉં. થોડી વારમાં ઝાંપો ખખડવાનો અવાજ આવે અને અમે કહીએ ‘આરતી’.

આરતી નાયર તેનું ટુ વ્હીલર લઈને આવી હોય. ઝાંપો ખોલીને ટુ વ્હીલર અંદર મૂકીને તે અંદર આવે. ઘણી વાર હું પહોંચું ત્યારે એ ત્યાં હાજર જ હોય. બહારથી આવી હોય તો તેનું પર્સ વગેરે બહાર બેઠક પર મુકીને રસોડામાં આવે ને પૂછે, ‘શું કરો છો એબી?’ (આશિષભાઈને તે ‘એબી’ તરીકે બોલાવતી હતી.). આશિષભાઈ રાંધવામાં કશુંક વધારે ચઢી ગયું કે મસાલામાં કશોક લોચો થયો કે એવી કશી વાત કરે અને તેને સરખું કરવાનો રસ્તો પણ તેમણે કાઢી લીધો હોય. મૌલિક રીતે અને વિચારપૂર્વક રાંધવામાં આશિષભાઈ ભારે કુશળ હતા. કયા સ્વાદની સાથે શું જાય, તેનો બરાબર વિચાર કરે, લૉજિક લડાવે અને આરોગ્યનો પણ વિચાર કરે. શેકેલાં ભજિયાંથી માંડીને તેમની બનાવેલી બીજી અનેક વાનગીઓ વિશે ફેસબુક પર પણ શોખીનો ચર્ચા કરતા. (ફેસબુક પરની તેમની બીજી હિટ સિરીઝ એટલે My_City_Mornings હેશટેગ સાથે તેમણે મૂકેલી સવારની તસવીરો અને ત્રીજી ચીજ તે ‘આશિયાસ્પદ’ હેશટેગ સાથે આવતી વિશિષ્ટ રમુજો.)

Ashish Kakkad / આશિષ કક્કડ (ફોટોઃ શૈલી ભટ્ટ)

આરતી, આશિષભાઈ અને હું બેઠાં હોઈએ ને આશિષભાઈના ફોનની રીંગ વાગે. એ મારી સામે જોઈને કહે, ‘બિનીતભાઈ.’
એ ફોન ઉપાડે ને મને પૂછે, ‘કશું લાવવાનું છે? બિનીતભાઈ પૂછે છે.’
પછી તેમણે શું બનાવ્યું છે, તેના આધારે ને ઇચ્છા પ્રમાણે ક્યારેક ખમણ કે એવું કંઈક લાવવા કહીએ ને ઘણી વાર ‘તમે ફટાફટ આવી જાવ. રાહ જોઈએ છીએ.’ કહીને તે ફોન મુકી દે.

બિનીત મોદી પહોંચે તે પહેલાં ઋતુલ જોષી આવે. ત્રણ જણ ભેગા થયા પછી જે આવે તે સૌનું થોડા હર્ષનાદથી સ્વાગત થાય. ઋતુલને વચ્ચેની બેઠકોમાં ખાડો પડ્યો હોય, મળ્યે વખત થયો હોય. એ મતલબની થોડી વાત થાય, ત્યાં બિનીત મોદી માથે હેલ્મેટ અને હાથમાં વિવિધ પાકીટો- કોથળીઓ સાથે દાખલ થાય. દરમિયાન નિશા પરીખ ચૂપચાપ આવીને, ‘હા..ય’ કહીને, બેસી ગઈ હોય. તેની સામેલગીરી પૂરેપૂરી, પણ હાજરી બહુ વરતાય નહીં. અમુક સમયગાળામાં કેતકી જોશી ઘરે હોય. ‘ભાવેસાહેબ બાકી રહ્યા’ એવું કોઈ બોલે. તે આવી શકવાના હોય તો વેળાસર આવી ગયા હોય. પણ ક્યારેક જાહેરાત થાય, ‘ભાવેસાહેબ આજે આવશે ખરા, જમવામાં નહીં જોડાય.’ થોડી વાર પછી સંજય ભાવે, ઘણી વાર મીઠાઈના પેકેટ સાથે આવે. હર્ષનાદોથી તેમનું અને મીઠાઈનું સ્વાગત થાય. આ મંડળીમાં ક્યારેક શારીક લાલીવાલા, ક્યારેક શૈલી ભટ્ટ, ઉષ્મા શાહ, ક્યારેક અનુષ્કા જોશી જેવાં મિત્રો જોડાય.

પછી ‘બહુ ભૂખ લાગી છે’ કહેતાં બધા જમવાના ટેબલ પર ગોઠવાય. ટિફીનો ખુલે. ઋતુલ ઘણી વાર જમીને આવે કે બિનીત મોદીનું ટિફીન ન હોય..એવું બધું થાય. મારા ટિફીનના ડબ્બા ફરતા થાય અને વચ્ચે આશિષભાઈએ બનાવેલી મુખ્ય વાનગી પડી હોય—મોટે ભાગે જરૂર કરતાં વધારે જથ્થામાં. આ મિટિંગના આગલા દિવસે મેં સંદેશો મોકલ્યો હોય, Lunch meeting at Kakkad’s. --day. 1 pm onwards. Pl confirm your presence to Ashishbhai. છતાં ઘણી વાર આશિષભાઈને અંદાજ ન હોય કે કોણ કેટલું જમશે અથવા કોણ ટિફીન લાવશે કે નહીં.

જમતાં જમતાં દુનિયાભરની ગંભીર-અગંભીર, તાત્ત્વિક-બિનતાત્ત્વિક ચર્ચાઓ થાય, સાથે જમવાનો દૌર ચાલતો જાય. છેલ્લે મારા ડબ્બામાં ઘરની બનાવેલી ખજૂર-અંજીરની મીઠાઈ કે એવું કશું હોય તે બધા એક-એક ખાય. પણ ત્યાં સુધીમાં આશિષભાઈ એક-બે વાર બોલી ચૂક્યા હોય, ‘સખ્ખત ઓવરઇટિંગ થઈ ગયું. બસ, હવે નહીં...’ પછી એક તબક્કે તે ‘હવે મારે ઉભા થઈ જવું પડશે...’ એવું કંઈક કહીને ખુરશી પરથી ઉઠી જાય. ‘ઓવરઇટિંગ થઈ ગયું’ એ તેમનો કાયમી સંવાદ. જોકે, મને હંમેશાં એવું લાગતું કે ઓવરઇટિંગથી બચવા માટે તેમણે યોજેલો એ નુસ્ખો હશે.

જમ્યા પછી બેઠકરૂમમાં જઈને બધા પોતપોતાની પ્રિય મુદ્રાઓમાં કે જગ્યાએ ગોઠવાય. આશિષભાઈ ‘હું વ્યસન કરીને આવું’ એમ કહીને સિગરેટ-બ્રેક માટે રૂમના સામા છેડાના દાદર પર જાય. થોડો વખત તેમણે ઇ-સિગરેટ પણ અજમાવી જોઈ હતી. ‘વ્યસન’ પતાવીને તે મંડળીમાં જોડાઈ જાય. દેશદુનિયાની, ફિલ્મોની-કળાની-રાજકારણની ને વિવિધ પાત્રોની વાતો ચાલતી રહે. ઘણી વાર ત્યાં જ પાંચ-સાડા પાંચ થઈ જાય. બપોરના સાડા બાર-એકે ત્યાં પહોંચ્યા પછી, ઑફિસે જવાનું માંડવાળ કરીને ત્યાંથી જ મણિનગર સ્ટેશનનો રસ્તો લીધો હોય એવા દાખલા છે. બીજા લોકો પોતપોતાની અનુકૂળતા પ્રમાણે બેસે. વાતોનો દૌર એવો ચાલતો હોય કે ચા પણ યાદ ન આવે.

આરતી એક વર્ષ માટે બ્રિટન જવાની હતી ત્યાર પહેલાંની કમિટી બેઠકઃ બિનીત મોદી, સંજય ભાવે, આરતી નાયર અને ઋતુલ જોષી

એટલે, ગયા મહિને અમે (છેલ્લી વાર) મળ્યા, ત્યારે તેમણે ચા યાદ કરી. લગ્ન પછી મુંબઈ સ્થાયી થયેલી આરતી અમદાવાદ આવી હતી, એ નિમિત્તે અમે મળ્યાં હતાં. જમ્યા પછી આશિષભાઈ કહે, ‘આપણે યાર દરેક વખતે ચા ભૂલી જઈએ છીએ. તમે લોકો જાવ પછી મને યાદ આવે છે ને દૂધ બહુ બધું વધે છે.’ એટલે તે દિવસે બપોરે જમીને બેઠાં પછી થોડી વાર રહીને ચા પણ પીધી. લૉક ડાઉનમાં ફોન પર વાત થતી હતી, પણ ત્યાર પછી મળવાનું પહેલી વાર થયું હતું. એ ‘સાર્થક જલસો’ માટે લેખ લખતા હતા. તેની શરૂઆત તેમણે કરી દીધી હતી. કહે, ‘જેટલું લખાયું છે એટલું વાંચી લો, તો આગળ વધવાનો ખ્યાલ આવે.’ લખતી વખતે એ હંમેશાં ‘મારું કામ નહીં’—એવી મુદ્રામાં હોય. લેખની શરૂઆત મેં વાંચી. મને ગમી. એકાદ સૂચન કર્યું ને કહ્યું કે ‘તમે શરૂ કર્યો છે તો લખી જ  કાઢો. ‘જલસો’ના આ અંક સુધીમાં ન પતે તો આવતા અંકમાં લઈશું.’

એ પ્રમાણે તેમણે કામ આગળ વધાર્યું. ઓક્ટોબર ૧૫,૨૦૨૦નો તેમનો ઇ-મેઇલ છે. તેમાં તેમણે આશરે ૧,૯૦૦ શબ્દો લખીને મોકલ્યા હતા. તેમાં શરૂઆતમાં સળંગસૂત્ર લેખ પછી અમુક કાચા, છૂટાછવાયા મુદ્દા પણ હતા, જે લેખમાં આવરી લેવાનો તેમનો ખ્યાલ હતો. મેં વાંચીને તેમને એકાદ કલાકમાં જવાબ લખ્યો, ‘વાહ. એકદમ મારા મનમાં હતું એવી જ રીતે જઈ રહ્યું છે. પાછળના મુદ્દા ડેવલપ થશે એટલે ફરી વાંચીશ. પણ જ્યાં સુધીનું સળંગ લખાયું છે એ તો એકદમ સરસ છે... ટૂંકમાં, આગે બઢો. હમ તુમ્હારે સાથ હૈ :-)’

તેમનો ખડખડાટ હાસ્યવાળા ઇ-મોજી સાથેનો જવાબ આવ્યો, ‘થેન્ક યુ’ અને મને તેમના અવાજમાં-તેમના અંદાજમાં ‘થેન્ક યુ. થેન્ક યુ’ સંભળાયું. અંગત માણસોને ‘થેન્ક યુ’ અને ‘સૉરી’ ન કહેવાય, એવા પ્રચલિત મતના તે બહુ વિરોધી હતા. ઘણા વખત પહેલાં તેમણે એ મતલબનું કહ્યું હતું, ‘થેન્ક યુ ને સૉરી તો સભ્યતા છે. અંગત માણસો જોડે સભ્યતાથી નહીં વર્તવાનું, એવું થોડું હોય?’ મને તેમનો મુદ્દો ચોંટી ગયો હતો. અંગત માણસો સાથે ઔપચારિકતા ન થાય, પણ સભ્યતા કેમ નહીં?

‘સાર્થક જલસો’ માટેના તેમના અધૂરા રહેલા લેખનો વિષય હતોઃ ફિલ્મોના રીવ્યુ. જે પ્રકારે ફિલ્મોના રીવ્યુ લખવાની પ્રવૃત્તિ ચાલી (કે હાલી) નીકળી છે, તેની પશ્ચાદભૂમાં તે રીવ્યુની સાચી ભૂમિકા અને રીત વિશે લખવા ઇચ્છતા હતા. અધૂરા લેખના છેડે, લગભગ તો ઇન્ટ્રો તરીકે રાખેલો ફકરો એવો સરસ હતો કે વાંચીને મને થયું, આમાં કશા ફેરફારની જરૂર નથી. તેમનો અધૂરો રહેલો લેખ તો સાર્થક જલસો-૧૫માં (મે, ૨૦૨૧માં) યથાયોગ્ય રીતે આવશે. પણ તેનો ઇન્ટ્રો અહીં આપવાની છૂટ લઉ છું:
  

જીવનના ગણિતમાં એક વત્તા એક બે થાય એવું સાદુ સમીકરણ નથી હોતું. આ લખાણ પણ ફિલ્મ વિવેચનની વ્યાખ્યા નથી. અને અપવાદો પણ બધે જ હોય છે. માનો ને, કહેવાનો મુદ્દો સહેલાઇથી કહી શકાય એ માટે આ લખાણ ‘ફિલ્મ વિવેચન’ નામના એક ‘પાત્ર’ના જીવનની ઉપર લખાયેલી કથા-પટકથા છે.
 

‘સાર્થક જલસો’માં સૌથી વધુ લેખો લખનારા લેખકોમાં તેમનો સમાવેશ થતો હતો. તેમણે અત્યાર સુધીમાં છ લેખ લખ્યા અને તે બધાના વિષય એકબીજાથી સાવ જુદા હતા. પહેલા અંકમાં તેમણે ‘બેટર હાફ’ની સર્જનપ્રક્રિયા વિશે અને ફિલ્મનિર્માણની સમજ વિશે બહુ સરસ અને અનોખો લેખ લખ્યો. પછી એક વાર તેમના રસોઈના પ્રયોગો વિશે, એક વાર જુદી જુદી પ્રકારની ચા વિશે, એક વાર ગંભીર સંદેશ આપતી નાનકડી રમુજો (જેનું તેમણે નામ પાડ્યું હતું ‘મરમિયાં’) અને સાર્થક જલસો-૧૩માં તેમનો એક અજાણ્યા બીમાર વૃદ્ધ સાથેની નાનકડી મુલાકાતનો અતિશય ભાવવાહી લેખ હતો. આશિષભાઈના લેખમાં મૂળ સામગ્રી કે લેખના પ્રવાહમાં એડિટિંગ ભાગ્યે જ કરવું પડતું. તેમના તમામ છ લેખ વાંચનારને કે ‘ડિજિટલ દૈનિક નિરીક્ષક’માં પ્રગટ થયેલો લૉક ડાઉન દરમિયાનના અવાજો વિશેનો લેખ વાંચનારને, લેખક તરીકે આશિષભાઈની સજ્જતાનો ખ્યાલ આવે.

'સાર્થક જલસો'માં આશિષ કક્કડનો છઠ્ઠો અને છેલ્લો લેખ, સાર્થક જલસો-૧૩, ઓક્ટોબર ૨૦૧૯

હું હંમેશાં તેમને લેખક તરીકે અત્યંત ગંભીરતાથી લેતો. ‘બેટર હાફ’ ફિલ્મ તેમણે જ લખી હતી. અને મને તે બહુ ગમી હતી. એ ફિલ્મનું વિષયવસ્તુ બહુ સ્પર્શે એવું હતું ને મને અનેક ઠેકાણે બહુ સ્પર્શ્યું હતું. મેં તેમને એકથી વધારે વાર કહ્યું હતું કે એ ફિલ્મ જોઈને કેટલીક બાબતો પ્રત્યેના મારા અભિગમમાં સ્પષ્ટતા આવી હતી, એટલું જ નહીં, કેટલીક બાબતોમાં ‘સુધરવાનો’ પ્રયાસ પણ મેં કર્યો હતો. આ મુખ્યત્વે તેમના લેખનની કમાલ હતી. પરંતુ બીજા પાસે લખાવવાના ઘણા પ્રયાસ નિષ્ફળ રહ્યા પછી છેલ્લા વિકલ્પે જ તેમણે ‘બેટર હાફ’નું લેખન હાથ પર લીધું હતું. તેમની બીજી ફિલ્મ ‘મિશન મમ્મી’નું લેખન તેમણે દીપક સોલિયાને સોંપ્યું—દીપકના થોડાઘણા ખચકાટને અવગણીને પણ. એ ફિલ્મમાં આવતા કેટલાક ભદ્રંભદ્રીય ગુજરાતી શબ્દો માટે અને એકંદરે સ્ટોરીના વાચન તથા પ્રતિભાવ માટે તે વડોદરા બીરેનના ઘરે ગયા હતા અને ત્યાં આખા પરિવાર સમક્ષ સ્ટોરી વાંચી હતી.

મૌખિક અભિવ્યક્તિમાં તેમનો અવાજ તો તેમની ઓળખ હતો જ, પણ મારા જેવાને તેમની વૈચારિક સ્પષ્ટતા અને અભિવ્યક્તિ બહુ ગમતાં. ઘણી વાર તે અટપટી લાગતી વાતને કે વિવાદને તેમની સમજથી બહુ ટૂંકમાં, એકાદ-બે વાક્યોમાં બોલીને અભિવ્યક્ત કરી દેતા હતા અને એ માટે તેમનાં વખાણ કરીએ ત્યારે તેમનું પડઘાતું હાસ્ય સાંભળવા મળતું.

‘બેટર હાફ’ બની ગઈ હતી અને રિલીઝ થવાની બાકી હતી એ અરસામાં અમારો પરિચય થયો. તેના માટે નિમિત્ત બન્યાં મિત્ર ઉષ્મા શાહ. ત્યારે તે અમદાવાદની ગર્લ્સ પોલિટેકનિકમાં આર્કિટેક્ચર વિભાગનાં હેડ હતાં. અવનવું વાંચનારાં, અંગ્રેજી સામયિકો-પુસ્તકો ઉપરાંત બંગાળી-મરાઠી પ્રવાહોનાં પરિચયમાં રહેનારાં. તેમણે લગભગ ૨૦૦૯માં એક વાર કહ્યું કે ‘માતૃભાષા દિવસની ઉજવણી વિશે અમે થોડા લોકો મળવાના છીએ. તમે આવો.’ એ બેઠકમાં સાત-આઠ સમવયસ્ક કહેવાય એવાં લોકો હતાં. તેમાં આશિષ કક્કડ એક. એ નિમિત્તે થોડી વધુ બેઠકો થઈ. એક વાર દીપક સોલિયા મુંબઈથી આવ્યા હતા, ત્યારે તે પણ આ બેઠકમાં સામેલ થયા હતા. અમારો સૌનો એકમત હતો કે માતૃભાષાનો પ્રેમ અંગ્રેજીનો વિરોધી ન બનવો જોઈએ અને માતૃભાષા વિશે શરમ ન હોવી જોઈએ. આ બંને ભાવ સૂચવતાં કેટલાંક સૂત્રો પણ મેં તૈયાર કર્યાં હતાં.

આશિષ કક્કડ સાથેની આરંભિક મુલાકાતોની યાદગીરી

તેમાંથી ‘દિલની ભાષા, દિલથી બોલો’ બધાને ગમ્યું. આ ચર્ચાઓમાં આશિષભાઈની વૈચારિક સ્પષ્ટતાનો ખ્યાલ આવ્યો. સાથે થોડો ખ્યાલ તેમના અમુક બાબતોમાં કે વિચારમાં આગ્રહી હોવા વિશે પણ આવ્યો. અમુક કામ કેવી રીતે કરવું તે વિશે એક મિત્રનો એક આગ્રહ હતો ને આશિષભાઈનો બીજો. ત્યારે તે પોતાની વાતને અને તેની પાછળના તર્કને તેમના ભરાવદાર અવાજે, પૂરા જોશથી સમજાવવાનો પ્રયાસ કરતા હતા. ઘડીભર મને લાગ્યું કે બે મિત્રો ક્યાંક લડી ન પડે. મેં વચ્ચેનો રસ્તો કાઢ્યો, પછી સમજાયું કે આશિષભાઈનો જુસ્સો કેવળ તેમની વાત અને તેમાં રહેલા તર્કને રજૂ કરવા પૂરતો હતો. તેમાં કટુતા ન હતી અને આક્રમકતા મુખ્યત્વે તેમના અવાજને કારણે લાગતી હતી.

આ પરિચય થોડો થોડો વિકસ્યો હશે, ત્યાં ‘બેટર હાફ’ તૈયાર થઈ. ભૂલતો ન હોઉં તો જોધપુર ચાર રસ્તા પાસે પંદર-વીસ-પચીસ બેઠક ધરાવતા એક મીની થિએટરમાં તેમણે પ્રીવ્યુ રાખ્યો હતો. મને પણ આવવા કહ્યું. સાથે ફિલ્મના સંગીતકાર નિશીથ મહેતા પણ લગભગ હતા. મને ફિલ્મનું વિષયવસ્તુ બહુ સ્પર્શ્યું. તે સચોટ રીતે કહેવાયું હતું. કેટલાક ઠેકાણે હું પણ મારા પોતાના વર્તન વિશે વિચારતો થયો. ત્યાર પછી માર્ચ, ૨૦૧૦માં ફિલ્મ આવી. તેને છવાઈ જવાય એવી સફળતા ન મળી, તો ડબ્બો પણ ન થઈ ગઈ. તે નવી તાજગીનો સંચાર કરનારી બની રહી—અને આગળ જતાં નવી ધારાની ગુજરાતી ફિલ્મોમાં પાયારૂપ ગણાઈ.

આશિષભાઈનો મૂળ વ્યવસાય (આર્થિક પ્રવૃત્તિ) વોઇસ આર્ટિસ્ટ તરીકેનો. નાટકમાં તેમનાં પ્રેમ અને સમજ ઘણાં ઊંડાં, કામ પણ ઘણું. પરંતુ એ વખતે અમારો પરિચય નહીં ને મારો નાટકમાં ઝાઝો રસ નહીં. એટલે એ વિશે સાંભળેલું જ. થોડો સમય તેમણે હૈદરાબાદ ‘ઇ ટીવી’માં કામ કર્યું હતું. તે વિશે પણ તે ઘણી વાર વાત કરતા. એ બધામાં તેમની વિચારવાની પદ્ધતિ અને નૈસર્ગીક વિશ્લેષણશક્તિ દેખાઈ આવતાં. તેમની એક ખાસિયત એવી હતી કે અજાણી વ્યક્તિને જોઈને કે તેની વાત સાંભળીને તે વ્યક્તિ વિશે અમુક બાબતો કહેતા. તેમાં કશું દૈવી કે ગૂઢ નહીં, પણ અત્યંત વિકસીત નિરીક્ષણશક્તિ. એટલે ઘણુંખરું તેમનાં અનુમાન સાચાં પડતાં. વ્યક્તિની લાક્ષણિકતાઓ તે બહુ ઝડપથી પકડી લેતા. ક્યારેક મીમીક્રી પણ કરતા.

આ બધો પરિયય ૨૦૧૦ પછી થયો. ‘બેટર હાફ’ પછીના અરસામાં અમે થોડા મિત્રોએ તેમને અમારી અનૌપચારિક બેઠકમાં આમંત્રિત મહેમાન તરીકે બોલાવ્યા હતા. ઘણે ભાગે પત્રકારત્વ સાથે સંકળાયેલા અમે થોડા મિત્રો વસ્ત્રાપુરના એક રેસ્ટોરાં ‘રૂડું કાઠિયાવાડ’માં અનિયમિત રીતે અને અનૌપચારિક ઢબે મળતા. દર વખતે એકાદ ગમતી વ્યક્તિને મહેમાન તરીકે બોલાવીએ. નિયમ એવો કે ભોજનના રૂપિયા બધા વચ્ચે વહેંચી દેવાના, પણ મહેમાનના ભોજનના રૂપિયા અમારા ખાતે. તેમાં આશિષભાઈ આવ્યા મહેમાન તરીકે અને પછી તેમના રાબેતા મુજબના ઉમળકાથી અમારી ‘રૂડું’ મંડળીના કાયમી સભ્ય થઈ ગયા.

'રૂડું કાઠિયાવાડ'માં રતિલાલ બોરીસાગર સાથે સત્સંગ, (ડાબેથી)આશિષ કક્કડ, લલિત ખંભાયતા, રતિલાલ બોરીસાગર, બિનીત મોદી, પ્રણવ અધ્યારુ, 17-9-2010

‘રૂડું’ મિલનનાં શરૂઆતનાં એ વર્ષોમાં એક વાર આશિષભાઈ એક મહેમાનને લઈને આવ્યા હતા. (મહેમાન લાવવા વિશે તેમણે અગાઉથી પૂછી પણ લીધું હતું.) જમ્યા પછી રાબેતા મુજબ મુક્ત ચર્ચા ચાલતી હતી અને પેલા મહેમાન તત્કાલીન મુખ્ય મંત્રી નરેન્દ્ર મોદીનાં વખાણ કરવા લાગ્યા. ત્યાર પહેલાં ‘રૂડું’માં મિત્રો વચ્ચે કદી રાજકીય ચર્ચા થઈ ન હતી. પણ તે દિવસે વિષય નીકળ્યો અને આશિષભાઈથી માંડીને અમે બધા પેલા મહેમાનના વિચારોથી સામા છેડાના નીકળ્યા. ત્યારે અમને એ વિચારે સારું લાગ્યું કે આપણે ભલે નામ પાડીને વાત ન થઈ હોય, પણ મૂળભૂત બાબતોમાં આપણે એકસરખું વિચારીએ છીએ. ત્યાર પછી તો આશિષભાઈ પાસેથી તે સરકારમાં વોઇસ ઑવરનું કામ કરતા હતા ત્યારના અને તે કામ છોડ્યું તેના અનુભવ પણ સાંભળ્યા, જે મારી માન્યતા દૃઢ કરનારા અને સમજમાં થોડો વધારો કરનારા હતા.

અમારી વચ્ચે સંપર્ક વધતો ગયો. ત્યારે હું ‘ગુજરાત સમાચાર’માં (ઑફિસે જવાનું બહુ ન  થાય એ રીતે) કામ કરતો હતો. પણ ‘દલિતશક્તિ’ માસિકના સંપાદક તરીકે ‘નવસર્જન’માં બેસવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું. એટલે આશિષભાઈ ધરણીધર દેરાસર પાસે આવેલી ‘નવસર્જન’ની ઑફિસે આવતા. અમે ત્યાં વાતો કરતા હતા. એ વખતે ફેસબુક પ્રમાણમાં નવું હતું, કેટલાંક પાત્રો ફેસબુકના આકાશમાં ઉડતાં હતાં. તેમાંના એક ભાઈ અમારા બંનેના સંપર્કમાં આવેલા ને અમને બંનેને તેમનામાં કંઈક ગરબડ લાગી હતી. પછી એ ભાઈના નિકટના ગણાતા મિત્રને અમે ‘નવસર્જન’ પર બોલાવ્યા અને તેમની સાથેની વાતચીતમાં અમારી શંકાઓ સાચી પાડતાં કેટલાંક રહસ્યો ખૂલ્યાં. ત્યારે પણ આશિષભાઈની તીક્ષ્ણ નિરીક્ષણશક્તિનો અને સમજનો વધુ એક વાર પરિચય થયો.

‘નવસર્જન’ પરની મુલાકાતોમાં ક્યારેક એવું પણ થયું હશે કે બપોરે જમવાનો સમય હોય, તે બેઠા હોય, હું ટિફીન ખોલું અને તે પણ જોડાઈ જાય. એકાદ વાર તેમણે મને તેમના ઘરે આવવા કહ્યું હશે. એવી રીતે તેમના ઘરે જવાની શરૂઆત થઈ. શરૂઆતમાં અમે બે જણ હોઈએ. જમતાં જમતાં વિવિધ પ્રકારની વાતો થાય. મને તેમની સમજમાં અને તેમના દૃષ્ટિબિંદુમાં બહુ રસ પડે. ઘણી બાબતોમાં મારી સમજ પણ તેમની સાથે વાત કરીને સાફ થતી લાગે.

અમારા બે જણના બપોર-ભોજનમાં ધીમે ધીમે બિનીત મોદી, ઋતુલ જોષી, સંજય ભાવેને અમે ઉમેર્યા. એકાદ-બે વાર કબીરભાઈ ઠાકોર અને ઉષ્માબહેન શાહ પણ આવ્યાં હશે. ત્યારે આરતી સાવ નાની. શરૂઆતમાં તો એ ત્યાં હોય તો પણ અમારી સાથે વાત ન કરે અને પછી ધીમે રહીને નીકળી જાય. પણ પછી એ મારી સાથે ભળતી થઈ અને જોતજોતાંમાં મારી સૌથી નિકટની મિત્રોમાંની એક બની રહી. આરતીને કારણે તેના સમવયસ્ક મિત્ર શારીક લાલીવાલાને મળવાનું થયું-દોસ્તી થઈ ને એ પણ વખતોવખત આવતો થયો. નિશા પરીખ અમેરિકાથી કાયમ માટે આવી ગઈ અને અમે નિયમિત રીતે મળતાં થયાં, એટલે તે પણ અમારી લંચ કમિટીમાં સામેલ થઈ. થોડો સમય તે ‘સેપ્ટ’ના ‘સેન્ટર ફોર અર્બન ઇક્વિટી’માં હતી ત્યારે તે અને ઋતુલ જોષી સાથે આવતાં હતાં. તેના લગ્નમાં અત્યંત ઓછા આમંત્રિતોમાં આખેઆખી લંચ કમિટીનો સમાવેશ થતો હતો.

‘લંચ કમિટી’ તો અમે ગમ્મતમાં પાડેલું ઔપચારિક નામ હતું. હકીકતમાં તે મૈત્રીની ફ્રી-સ્ટાઇલ મહેફિલ હતી, જેમાં આશિષભાઈ રજમાત્રના ભાર વિના, યજમાનની ભૂમિકાનો અહેસાસ તો ઠીક, અણસાર સુદ્ધાં આવવા દીધા વિના યજમાનગીરી કરતા. લંચ કમિટીની બેઠકો અનિયમીત રીતે મળતી, પણ જ્યારે મળવાનું થાય ત્યારે અનહદ આનંદ આવતો હતો. કલાકો સુધી સમરસિયા મિત્રો સાથે જ્ઞાનચર્ચાના ભાર વગરની વિશુદ્ધ ગપ્પાંગોષ્ઠિ કરવી અને તેમાંથી ઘણું પામવું એ જીવનની બહુમૂલ્ય ઉપલબ્ધિ છે, એવું મને હંમેશાં લાગ્યું છે અને આશિષભાઈની-લંચ કમિટીની સોબતે એ રીતે મને અઢળક સંતોષ-માનસિક સમૃદ્ધિ આપ્યાં.

બ્રિટન જતી આરતીને યાદગીરી માટે આપેલા પુસ્તકની આગળ, કદાચ લંચ કમિટીના એક માત્ર સત્તાવાર દસ્તાવેજ જેવું, બધા સભ્યોની સહી અને બે ગેરહાજર સભ્યોનાં નામ ધરાવતું પાનું

આશિષભાઈ સાથેની બેઠકોમાં અવનવી ચર્ચાઓ થતી. તે હૅરી પૉટર શ્રેણીના પ્રેમી હતા. ક્યારેક નવલકથાની થીમ અને તેનાં પાત્રોના અર્થવિસ્તાર કરતા. કેટલાંક પરિચિત પાત્રોની લાક્ષણિકતાઓ હૅરી પોટરનાં પાત્રોની મદદથી સમજાવતા. જેમ કે, એક ભાઈ વિશે તેમણે કહ્યું હતું, ‘તે હૅરી પોટરના એક પાત્રની જેમ જ્યાં જાય ત્યાંના વાતાવરણમાંથી પૉઝિટીવ એનર્જી શોષી લે છે.’ એક મિત્રની હૅરી પોટરના એક પાત્ર સાથે સરખામણી કરતાં કહ્યું હતું કે ‘તે ખોટા માણસોની સાથે છે, પણ તેનું મન સારા માણસો તરફ ઢળી શકે છે કે ઢળેલું રહે છે..’એવું કંઈક. તેમનો ફિલ્મપ્રેમ અને સંવેદનશીલતા- બંનેનો અંદાજ આવે એવી એક વાત તેમણે બહુ સહજતાથી કરી હતી. યહુદી કૉન્સન્ટ્રેશન કૅમ્પમાં જીવનની હકારાત્કમતાનું વિષયવસ્તુ ધરાવતી ફિલ્મ ‘લાઇફ ઇઝ બ્યુટીફુલ’ જોયા પછી, તેમણે (નદીના) બ્રિજ પર જઈને મોટેથી બૂમો પાડી હતી— ફિલ્મ જોયા પછી બાઝેલો ડૂમો ઓગાળવા માટે.

તેમના જીવનમાં માતાપિતાનું નજીકના અંતરે (કેન્સરના કારણે) થયેલું મૃત્યુ અને તેમનું એકલા થઈ જવું, એ પણ એવો જ સમયગાળો હતો. પછીથી એ વિશે વાત થતી ત્યારે તે સ્વસ્થતાથી વાત કરતા. અમારી બધી મિત્રાચારી છતાં તેમના અંગત જીવન કે દાંપત્યજીવન વિશે મેં કદી વાત છેડી ન હતી. એ તેમનાં પત્ની તોમાલી કે સાળી (જાણીતાં સ્ક્રીપ્ટ રાઇટર) પુબાલી ચૌધરી વિશે જ્યારે પણ ઉલ્લેખ કરે ત્યારે સહજતાથી-લાગણીથી વાત કરતા હતા. દીકરો રંગ તેમના સાસરે કોલકાતા હતો. તે અવારનવાર કોલકાતા જતા. રંગ પણ ક્યારેક અહીં આવતો. પુબાલી ચૌધરી તેમને ‘બેટર હાફ’માં અને કદાચ ‘મિશન મમ્મી’માં સલાહસૂચનની રીતે મદદરૂપ થયાં હતાં. વાતચીતથી આટલું જાણતો હતો અને એથી વધારે પૂછવામાં મને અંગતતાનો ભંગ લાગતો હતો. તેમની સાથેનો જે ભાવસંબંધ હતો, તેને કોઈ લેબલ મારવાની જરૂર લાગતી ન હતી. તેમનો મિત્રપ્રેમ એવો હતો કે ૨૦૧૨-૧૩ની આસપાસ મારે ‘નવસર્જન’ જવાનું બંધ થયું અને અમદાવાદમાં ક્યાં બેસવું એ વિશે વિચારતો હતો ત્યારે તેમણે બહુ સાહજિકતાથી તેમના ઘરે બેસીને કામ કરવા કહ્યું હતું. મેં કાર્તિકભાઈની ઑફિસે બેસવાનું નક્કી કર્યું, પણ તેમના આ પ્રસ્તાવથી મને બહુ સારું લાગ્યું હતું.

તેમની સંવેદનશીલતા અને દેખીતું બહિર્મુખીપણું નાની નાની બાબતોમાં સહજતાથી વ્યક્ત થતાં રહેતાં. અમદાવાદના ઉનાળામાં બપોરે આવતા કુરિયર કે પોસ્ટમૅનને તે અચૂક પાણી માટે પૂછતા અને ઘડીક શાંતિથી બેસવું હોય તો અંદર આવવા માટે પણ કહેતા. સોસાયટીમાં કચરો વાળનારના પગારવધારા માટે તે સોસાયટીના લોકો સાથે દલીલબાજીમાં ઉતરી શકતા હતા. તેમના કમ્પાઉન્ડમાં કે બીજે ક્યાંય આખા મિત્રમંડળનો ગ્રુપ ફોટો પાડવાનો હોય ત્યારે તે રસ્તે ચાલતા કોઈને પણ એટલા પ્રેમથી ફોટો પાડવા બોલાવી લાવતા કે આવનાર માણસને વપરાઈ ગયાનો અહેસાસ નહીં, કામમાં લાગ્યાનો આનંદ થાય. ફોટો પડી જાય, એટલે છેલ્લે તેમનું ‘થેન્ક યુ, થેન્ક યુ’ તો ખરું જ. પોતે ટોચના વોઇસ આર્ટિસ્ટ છે કે ફિલ્મ ડાયરેક્ટર કે એક્ટર કે નાટકવાળા છે, એવો ભાર કે નાટકીયાવેડા કે ફિલ્મી અંદાજ તેમનામાં જરાય ન હતો અને એવો ભાર નથી, એનો ભાર પણ જરાય નહીં.

અમારી દોસ્તી પછી અમારા દરેક કાર્યક્રમમાં તેમની મહત્ત્વની ભૂમિકા રહી. તેમના ઘરે બેસીને ઘણાં આયોજન થયાં. એપ્રિલ,૨૦૧૩માં સાર્થક પ્રકાશનની શરૂઆતનો કાર્યક્રમ હોય કે સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૯માં ‘પ્રકાશોત્સવ’—આશિષભાઈએ કામ ઉપાડ્યું એટલે તે કદી રખડાવે નહીં. એટલું જ નહીં, ઉજાળી આપે. સાર્થક પ્રકાશનના આરંભનો કાર્યક્રમ છઠ્ઠી એપ્રિલે, સાહિત્ય પરિષદના મોટા હૉલમાં. તે દિવસે ભાજપના સ્થાપના દિનનો મહામેળાવડો હતો. ત્યારે ટ્રાફિકની અને પોલીસની અડચણો વચ્ચે રતિલાલ બોરીસાગરને ઘરેથી હૉલ પર લઈ આવવાનું અઘરું કામ આશિષ કક્કડે હસિત મહેતા સાથે ઉપાડી લીધું. એ હસિત મહેતાને કહે,’તમે પત્રકાર ને હું નાટકવાળો...ચાલો, કંઈક ખેલ પાડી દઈશું.’ અને બંને બોરીસાગરસાહેબને લઈ આવ્યા હતા. ‘પ્રકાશોત્સવ’માં મૉક કોર્ટનો સેટ બનાવવાનો હતો, ત્યારે પણ આશિષભાઈ અને કબીરભાઈ ઠાકોરના ભરોસે હું નિરાંતમાં હતો અને બધું સરસ રીતે પાર પડ્યું હતું.

આશિષભાઈને ત્યાં મિત્રમંડળીના ઘણા મેળાવડા થયા. મુંબઈથી દીપક સોલિયા-હેતલ દેસાઈ આવ્યાં ત્યારે તો મિત્રોનો મોટો મેળાવડો થયો હતો. ક્યારેક વડોદરાથી બીરેન-કામિની અને મારી પત્ની સોનલ તો ઘણી વાર અમારી મહેફિલમાં સામેલ થયાં હશે. પ્રકાશ ન. શાહ, ચંદુ મહેરિયા, વિપુલ કલ્યાણી, જયંત મેઘાણી જેવા પણ એકાદ વાર અમારા એ અડ્ડે આવ્યાં ને મઝા કરી. એ વખતે આશિષભાઈ જરાય યજમાનગીરીના ભારમાં ન હોય. અમને એવું જ લાગે, જાણે અમારું જ ઘર છે અને આશિષભાઈ પણ અમારી જેમ જ ત્યાં ‘આવ્યા’ છે. એવા વખતે અશ્વિની ભટ્ટના ઐતિહાસિક બંગલા ‘૬૫’ની યાદ તાજી થઈ જતી હતી.

અશ્વિનીભાઈ અમદાવાદમાં હતા ત્યારે એક વાર પચાસથી પણ વધુ મિત્રો-ચાહકો તેમને મળે એવું આયોજન નક્કી થયું. પણ આટલાં માણસ ક્યાં સમાય? અને તે પણ એવી રીતે કે જમવાની વ્યવસ્થા થઈ રહે, છતાં કેન્દ્રસ્થાને અશ્વિનીભાઈ સાથેનો સંવાદ રહે? આશિષભાઈએ તેમના ઘરે આ યોજ્યું અને બહુ સફળતાપૂર્વક, યાદગાર રીતે આખો કાર્યક્રમ પાર પડ્યો.

અશ્વિનીભાઈ સંપૂર્ણ પરિવાર-પુત્ર-પુત્રવધુ-પૌત્રો- મિત્રો સાથે હોય અને અમારા પણ ઘણા મિત્રો-તેમના ચાહકો હોય એવો આ કાર્યક્રમ આશિષભાઈના બંગલાના કમ્પાઉન્ડમાં બહુ સરસ રીતે થઈ શક્યો. 16-3-2012

આશિષભાઈના બંગલે કમ્પાઉન્ડમાં ચાહકો-મિત્રોને પ્રેમથી મળતા અશ્વિની ભટ્ટ, 16-3-2012

એવી રીતે મહેમદાવાદના મારા ઘરે પણ મિત્રોના ઘણા મેળાવડા થતા. તેમાં આશિષભાઈ હોય જ. એક વાર બધાં મિત્રો ઉપરાંત અશ્વિનીભાઈનો દીકરો નીલ પણ મહેમદાવાદ આવ્યો હતો. બીજા મિત્રો રોકાવાનાં હતાં ને નીલને રાત્રે નીકળવું હતું. ત્યારે આશિષભાઈ સહિતનું અમારું આખું ધાડું રાત્રે જંપી ગયેલા મહેમદાવાદના પ્લેટફોર્મ પર નીલને મુકવા પહોંચ્યું. આખા પ્લેટફોર્મ પર લગભગ અમે એકલાં જ હતાં અને લાઇટ પણ એક-બે જ ચાલુ હતી. એટલે કોઈ ફિલ્મના દૃશ્ય જેવું લાગતું હતું. ટ્રેન આવી ને ઉપડી, એટલે એ લાઇટો પણ બંધ થઈ અને અમે ચાલતાં ચાલતાં પાછાં ઘરે આવ્યાં. એ વખતની બધાની મસ્તી જોઈને લાગે કે દોસ્તીનો પણ નશો હોય છે.

એક વાર પરમ મિત્ર હસિત મહેતાએ નડિયાદમાં તેમની મહિલા આર્ટ્સ કૉલેજમાં ફિલ્મો વિશેનો એક શાસ્ત્રીય સૅમિનાર રાખ્યો હતો. આશિષ કક્કડ, અભિષેક શાહ (‘હેલ્લારો’ખ્યાત, ત્યારે રેડિયોમાં કામ કરતા નાટ્યકર્મી), બિનીત મોદી, બીરેન, હું અમે પહોંચ્યા. પણ મામલો એકેડેમિક વધારે હતો. એટલે થોડા કલાક તો સુખેદુઃખે, મસ્તી કરીને કાઢ્યા. પછી અભિષેકને આણંદ નાટકનો શો હતો. એટલે એ ત્યાં ગયો અને અમે મહેમદાવાદ આવી ગયા. રાત્રે મંડળી જમાવી. મોડી રાત્રે અભિષેક નાટકનો શો પૂરો કરીને ટીમ સાથે ખેડા નજીકના કોઈ રોડ પર ઉતરવાનો હતો, જ્યાંથી અમારે તેને લઈ આવવાનો હતો. અભિષેકના આવ્યા પછી અમે વાતોમાં ને નાસ્તાપાણીમાં સવાર પાડી દીધી. ઉંઘવાજોગું રહ્યું નહીં. સેમિનારનો બીજા દિવસનો કાર્યક્રમ તો સવારે શરૂ થઈ જવાનો હતો, પણ ત્યાં અમને બહુ ગોઠે એમ ન લાગ્યું. એટલે અમારો સમાંતર સેમિનાર ડાઇનિંગ ટેબલની આસપાસ ચાલુ રહ્યો. બપોરે રજનીકુમાર પંડ્યાના વક્તવ્યનો સમય થયો, એટલે ‘ગુરુમાં તો જવું પડશે’ એમ વિચારીને તૈયાર થઈને નડિયાદ પહોંચ્યા. આવી બેઠકોમાં કોઈ બાહ્ય નશાના ટેકા વિના આશિષભાઈ બહુ ખીલતા અને મઝા કરતા-કરાવતા.

આશિષભાઈ ઘરે આવે કે ‘સાર્થક જલસો’ની પાર્ટીમાં હોય, પણ મારી દીકરીને કે બીરેનનાં સંતાનોને ચહીને સામેથી મળે. તેમની સાથે તેમની રીતની મસ્તી કરે. બાળકો સાથે તે બહુ સહેલાઈથી ભળી શકતા હતા. કેટલાક પુરુષોમાં સ્ત્રીહૃદય હોય છે. તેનો સૌથી જાણીતો દાખલો ગાંધીજી. સ્ત્રીઓ તેમની સાથે હોય ત્યારે ભારે સલામતી અનુભવે અને તેમની આગળ મન ખોલી શકે. મને પાકી ખબર નથી, પણ ધારું છું કે આશિષભાઈમાં પણ સ્ત્રીહૃદય કે તેના અંશ હશે. તેમની સાથેના વ્યવહારમાં સલામતી, આત્મીયતા અને મૈત્રીમાં-વ્યવહારમાં સરખાપણાની હૂંફ અનુભવતી હોય એવી ઘણી, જુદા જુદા વયજૂથની સ્ત્રીઓ હશે. તેમનાં અમેરિકાનિવાસી મિત્ર શચિ પટેલ મુખ્યત્વે બ્લોગ થકી મારાં લખાણોના પણ સંપર્કમાં હતાં. તે ભારત આવ્યાં ત્યારે અમારા પરિચયના શરૂઆતના એકાદ-બે વર્ષના ગાળામાં તે શચિ સાથે ‘નવસર્જન’ની ઑફિસે આવ્યા હતા અને અમે રાજકીય સહિતની ઘણી વાતો બહુ આનંદથી કરી હતી. પછી તેમણે યાદગીરી માટે મારો અને શચિનો ફોટો પાડી આપ્યો અને મેં તેમનો. આશિષભાઈની એ સમયગાળાની અને ખાસ તો એ દેખાવની તસવીરો ઓછી છે. એટલે એ યાદગીરી તરીકે આ ફોટો.

આશિષ કક્કડ, શચિ પટેલ, 6-1-2011

સાર્થક જલસોના મેળાવડામાં આશિષભાઈ હોય જ. હું અ-કવિ મિત્રોને મસ્તીમાં ‘કવિ’ તરીકે સંબોધું. એટલે આશિષભાઈ પણ વળતા વ્યવહારે મને ‘કવિ’ કહે. તેમના બુલંદ અવાજમાં ‘આવો, આવો કવિ’ એવું કોઈ સાંભળે, તો તેને મારા કવિ હોવા વિશે કશી શંકા ન રહે. એક વાર ‘સાર્થક જલસો’નો મેળાવડો પૂરો થયા પછી બપોરે તેમના આમંત્રણથી અમે બધાં ‘મિશન મમ્મી’ના સૅટ પર ગયાં હતાં. ત્યાં એમણે થોડા મિત્રો સાથે પરિચય કરાવ્યો હતો અને ‘સાર્થક જલસો’નો અંક ‘પ્રોપર્ટી’ તરીકે રાખી લીધો હતો. એટલે ‘મિશન મમ્મી’ના એકાદ દૃશ્યમાં એક પાત્ર ‘સાર્થક જલસો’નો અંક વાંચતું જોઈ શકાય છે.

‘મિશન મમ્મી’ પછી તેમના મનમાં બે-ત્રણ ફિલ્મોનું કથાવસ્તુ રમતું હતું. તેમની એક વાર્તા ‘રાજિયો ફટ્ટુ’ વિશે તેમણે વિગતે વિચાર્યું હતું અને એક વાર તેની કથા પણ કહી હતી. તેના કેન્દ્રસ્થાને રાજુ નામનો દેખીતી રીતે બીકણ એવો એક રિક્ષાચાલક હતો, જે છેવટે એક મોટું પરાક્રમ કરી દેખાડે છે. તેમાં હળવાશ માટે પણ પૂરતો અવકાશ હતો. ઉપરાંત, ઘણા વખતથી શિક્ષણ પદ્ધતિ વિશે તે ફિલ્મ બનાવવા ઇચ્છતા હતા. તેને લગતી મૌલિક યોજના વર્ણવતો લેખ ‘સાર્થક જલસો’માં લખવો અને તેને ફિલ્મ તરીકે વિકસાવવો એવો તેમનો ખ્યાલ હતો. એ વિશે તેમણે થોડું લખ્યું હતું, પણ તેના બધા છેડા મળતા ન હતા. એટલે તે આગળ વધવામાં સમય લેતા હતા. અમને એમ જ હતું કે હજુ ક્યાં ઉતાવળ છે?

આ બે અધૂરાં કામ તો મને ખ્યાલ છે તેવાં. એ સિવાય પણ ઘણાં હશે, જે તેમના બીજા મિત્રો જાણતા હશે. અમારી લંચ કમિટી જેવી બીજી પણ તેમની ઘણી મિત્રમંડળી હતી અને એ બધા સાથે તેમને એવી જ નિકટતા હતી. તે ‘અટીરા’ મૉર્નિંગ વૉક માટે જાય ત્યારે પણ જાણીતાં-અજાણ્યાં સૌ કોઈને બોલાવે, તેમના રણકતા અવાજમાં ‘ગુડ મૉર્નિંગ’ કહે, હાથ ઊંચો કરીને સ્માઇલ આપે.

ત્યારે મને એ તેમનો બહુ મોટો ગુણ લાગતો હતો. હું વિચારતો કે આ માણસ કેટલાં બધાં લોકોને, કેટલી સહજતાથી અને નિર્મળતાપૂર્વક પ્રસન્નતા વહેંચી શકે છે.
હવે એ જ બાબતે તેમની સામે સૌથી મોટો વાંધો છેઃ આટલો વહાલો ને નિઃસ્વાર્થ ભાવે પ્રસન્નતા વેરતો માણસ, કેટલા બધા લોકોને દુઃખના દરિયામાં વહેતા મૂકીને, બસ આમ જ, પળવારમાં ચાલી નીકળ્યો. બસ, આમ જ…
***

આમ અચાનક શાને અળગાં થયાં આપણે,
છૂટ્યો જ્યાં એકમેકનો સાથ, સ્મરણ થઈ રહ્યા આપણે

મન લાગતું નહીં કશામાં વીતી પળોને ઝંખે
બળબળતું એકાંત હૃદયની ભીતર જઈને ડંખે
સમયની મુઠ્ઠીમાંથી રેત થઈને સર્યાં આપણે...આમ અચાનક

કાલ હતું જે પાસે એ સઘળું આજ બન્યું આભાસ
આંસુઓને પીવા છતાં શમે નહી આ પ્યાસ
પ્રેમઆકાશે ઝૂલતી સાંજ થઈને ઢળ્યાં આપણે...આમ અચાનક

(મથાળાની પંક્તિ અને ઉપરનું ગીતઃ ચિરાગ ત્રિપાઠી, સંગીતઃ નિશીથ મહેતા, ફિલ્મઃ બૅટર હાફ)

આશિષ કક્કડના સ્મરણ માટે મુકેલી તસવીરોનો બ્લોગ http://urvishkothari-gujarati.blogspot.com/2020/11/blog-post.html

આશિષભાઈ વિશે આરતી નાયરે લખેલા અંગ્રેજી બ્લોગની લિન્કઃ
https://aartinair.wordpress.com/2020/11/04/a-tribute-to-ashish-kakkad-and-life-lessons-learnt/

આશિષભાઈ વિશે લેખ લખવાની હજુ તાકાત નથી. આખો દિવસ તેમની તસવીરો એકઠી કરવાના બહાને તેમની સાથે ગાળ્યો. એકાદ દાયકાની અમારી દોસ્તીની કેટલીક ક્ષણો આશિષભાઈના પ્રેમીઓ સાથે વહેંચવી છે. તેમને બદલે તેમની સ્મૃતિ સાથે જીવવાનું છે--એવો સ્વીકાર હજુ કઠણ પડે છે. છતાં...

'બૅટર હાફ'ના સેટ પર ડાયરેક્ટર આશિષ કક્કડ, 2010 પહેલાં /Director Ashish Kakkad on the set of pathbreaking Gujarati film 'Better half', before 2010

પરિચયના એકાદ વર્ષમાં, નવા ઘર નિમિત્તે યોજેલા મેળાવડામાંઃ આશિષ કક્કડ, પાછળ આશિષ વશી, અભિષેક શાહ (જમણી બાજુ બેઠેલા) ફોટોગ્રાફર પ્રાણલાલ પટેલ, રતિલાલ બોરીસાગર, નગેન્દ્ર વિજય, 31-3-2010

વસ્ત્રાપુર તળાવ પર આવેલા રૂડું કાઠિયાવાડ રેસ્ટોરાંમાં આશિષ કક્કડ સાથે મિત્રોની ગોષ્ઠિ પછી, કોમ્પ્લેક્સની બહાર રાતના એક વાગ્યાની આસપાસ (ડાબેથી) વિશાલ પાટડિયા, ધૈવત ત્રિવેદી, કિંતુ ગઢવી, આશિષ કક્કડ, ઉર્વીશ કોઠારી, દિવ્યેશ વ્યાસ, એક મિત્ર અને હિંમત કાતરિયા, 9-7-2010

પ્રકાશ ન. શાહની ટોલ્સ્ટોયથી ગાંધી વિશેની વ્યાખ્યાનમાળાનું એક વ્યાખ્યાન પૂરું થયા પછી, ગુજરાત વિદ્યાપીઠના અહિંસા શોધ ભવનની બહારઃ (ડાબેથી) કેતન રૂપેરા, આશિષ કક્કડ, તુષાર આચાર્ય, ઉર્વીશ કોઠારી, પ્રકાશ ન. શાહ, ઋતુલ જોષી, અશ્વિનકુમાર, દિવ્યેશ વ્યાસ, 22-9-2011

ટ્રેડમાર્ક દાઢી વગરના આશિષ કક્કડઃ જાન્યુઆરી, 2011

સાર્થક પ્રકાશનના સ્થાપના કાર્યક્રમમાં, 6-4-2013

સાર્થક પ્રકાશનનો સ્થાપના કાર્યક્રમ પૂરો થયા પછીની યાદગાર સમુહ તસવીરમાં ગુરુજનો-મિત્રો ઉપરાંત આશિષ કક્કડ પુત્ર રંગ સાથે, 6-4-2013

કાર્યક્રમોમાં કોઈ પણ  પ્રકારનું કામ ઉપાડી લેવામાં અને ચોક્સાઈપૂર્વક, ઉમળકાભેર મદદરૂપ થવાની આશિષભાઈ અજોડ હતા. 

સાર્થક પ્રકાશનના કાર્યક્રમમાં બેનર લગાડવા માટે નિસરણી પર છેક ઉપર ચઢેલા, 2013

પત્રકારત્વના અભ્યાસના ભાગરૂપે અમે વિદ્યાર્થીઓ નાટક કર્યું ત્યારે તે ઉલટથી હાજર રહ્યા અને આવીને કોસ્ચ્યુમને લગતી કંઈક મદદ કરવા બેસી ગયા. 2013

'પ્રકાશોત્સવ'ની તૈયારીરૂપે સ્ટેજ પર અદાલતની ગોઠવણનું આયોજન વિચારતા કબીર ઠાકોર અને આશિષ કક્કડ, ગુજરાત વિદ્યાપીઠ, 2019

પ્રકાશોત્સવઃ સ્ટેજ પરની અદાલતમાં આરોપીના પિંજરાની અંદર બેઠકની ઊંચાઈ તપાસતા આશિષ કક્કડ, 2019

અશ્વિની ભટ્ટના સ્મૃતિ-કાર્યક્રમમાં ઑડિયો વિઝ્યુઅલની જવાબદારી ઉપાડી લઈને, સાથી મિત્રોના સહકારથી રેકોર્ડ સમયમાં તે પૂરી કરનાર આશિષ કક્કડ, રંગમંડળના હોલમાં કબીર ઠાકોર, સચિન દેસાઈ અને કિરણ ત્રિવેદી સાથે ઑડિયોની ગોઠવણ કરતા, 27-12-2012

અમારી મિત્રમંડળીનાં કેટલાંક અભૂતપૂર્વ-અનૌપચારિક મિલનોમાંનું એક આશિષભાઈના ઘરેઃ (બેઠેલા જમણેથી ડાબે) આશિષ કક્કડ, બિનીત મોદી, પુનિતા નાગર-વૈદ્ય, ઉભેલા (જમણેથી) ઋતુલ જોષી, અમિત જોશી (દિલ્હી), પ્રણવ અધ્યારુ, (હિંચકા પાછળ) જયેશ અધ્યારુ, સંજય ભાવે, કેતન રૂપેરા, દિવ્યેશ વ્યાસ, રમેશ તન્ના, દિલીપ ગોહિલ, હસમુખ ગજ્જર, તેજસ વૈદ્ય, હિંમત કાતરિયા, મયુરિકા (હિંચકા પર બેઠેલાં, જમણેથી) ધૈવત ત્રિવેદી, પ્રકાશ ન. શાહ, દીપક સોલિયા, હેતલ દેસાઈ, 9-1-2013

મહેમદાવાદના ઘરે થયેલા એવા જ એક મિલનમાં ભજિયાં ઉતારતા આશિષ કક્કડ સાથે સોનલ કોઠારી, કામિની કોઠારી અને નિશા પરીખ, 16-11-2014

આશિષભાઈના ઘરે નવું નવું ટેબલટેનિસનું ટેબલ આવ્યું ત્યારે બહુ આનંદથી અમે એ જોયું હતું ને તેનો ટ્રાયલ પણ લીધો હતો. 15-2-2017

અમદાવાદના પુસ્તકમેળામાં (ડાબેથી) આશિષ કક્કડ, ઉર્વીશ કોઠારી, શૈલી ભટ્ટ, ક્ષમા કટારિયા, નિશા પરીખ, કાર્તિક શાહ, બીરેન કોઠારી, દીપક સોલિયા, 7-5-2017

થોડાં વર્ષથી અમે પ્રકાશભાઈની વર્ષગાંઠ તેમના ઘરે જવાનો ક્રમ રાખ્યો હતો. મિત્રોની સંખ્યા અનુકૂળતા પ્રમાણે ઓછીવધતી થયા કરે. આ ફોટો પ્રકાશભાઈની 77મી વર્ષગાંઠનો છે. (ડાબેથી) કાર્તિક શાહ, સંજય ભાવે, પ્રકાશ ન. શાહ, નયના શાહ, નિશા પરીખ, ઉર્વીશ કોઠારી અને આશિષ કક્કડ, 12-9-2017

નવજીવન પ્રકાશનના જીતેન્દ્ર દેસાઈ હોલમાં કેટલાક મિત્રો-સ્નેહીઓની હાજરીમાં અશ્વિની ભટ્ટની ટૂંકી વાર્તાના પઠન પહેલાં, અશ્વિનીભાઈનો પુત્ર નીલ, અશ્વિનીભાઈનાં બહેન મીનળ યાજ્ઞિક અને આશિષ કક્કડ, 10-12-2017

અમદાવાદમાં મારા બે દાયકા કરતાં વધારેના સમયમાં થયેલી ને આજીવન મનમાં રહે એવી ઉપલબ્ધિઓમાંની એક એટલે અમારી લંચ કમિટી ઉર્ફે ડબ્બા પાર્ટી. અહીં તેના કાયમી સભ્યોમાં ઋતુલ જોષી નથી, જે નીચેની બીજી બેઠકમાં હાજર છે. શારીક લાલીવાલા, ઉષ્મા શાહ, કબીર ઠાકોર ઘણી વાર હોય, એક સમયે કેતકી જોશી પણ. એ સિવાય બહારથી આવતાં અનુષ્કા જોશી, દીપક-હેતલ કે જયંતભાઈ મેઘાણી કે ડિમ્પલ મહેતા જેવાં મિત્રો પણ ખાસ આમંત્રણથી તેમાં સામેલ થાય. (ડાબેથી) આશિષ કક્કડ, આરતી નાયર, સંજય ભાવે, બિનીત મોદી, ઉર્વીશ કોઠારી, નિશા પરીખ,

મનમાં આ જ મુદ્રા અંકાયેલી રહેશેઃ આશિષ કક્કડ, ઋતુલ જોષી, આરતી નાયર, સંજય ભાવે, બિનીત મોદી, ઉર્વીશ કોઠારી