gujarati world

Stage view

‘વાંચે ગુજરાત’ ની સરકારી ઝુંબેશમાં થવા જેવું અને ન થયેલું કામ હતું- કેટલાંક ઉત્તમ છતાં કેવળ બેકાળજીથી અપ્રાપ્ય બનેલાં ગુજરાતી પુસ્તકોનું પુનઃપ્રકાશન. તેમાં સૌથી મોખરે આવતું પુસ્તક હતું ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિકની આત્મકથાના છ ભાગ. આમ તો, એ કામ સરકારનું નથી, પણ સરકારે ‘વાંચે ગુજરાત’ અને ‘સ્વર્ણીમ ગુજરાત’ જેવી ઝુંબેશો અંતર્ગત ભરપૂર માઇલેજ લેવાની કોશિશ કરી એટલા પૂરતો એની સામે ધોખો કરવાનો થાય. બાકી, મૂળ જવાબદારી અને દોષ સાહિત્યિક સંસ્થાઓ અને સમાજનો, જ્યાં ગુજરાતની અસ્મિતાનાં આટલાં બણગાં ફૂંકનારા ચીઅરલીડરો અને ‘ગુજરાતનું અપમાન’ની રાડારાડી કરનારી ‘રુદાલી’ઓ સક્રિય હોવા છતાં ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિકની આત્મકથા વર્ષોથી ‘અપ્રાપ્ય’ અને ‘આઉટ ઓફ પ્રિન્ટ’ બની હતી.

ગઇ કાલે આખરે ગુજરાતનું એ મહેણું અને એ શરમ ભાંગ્યાં. સનત મહેતાનાં પત્ની અરૂણાબહેન મહેતાના મેમોરિયલ ટ્રસ્ટ દ્વારા અમદાવાદના ભાઇકાકા હોલમાં ઇન્દુલાલની આત્મકથાનું પુનઃપ્રકાશન થયું. ઇન્દુલાલની આત્મકથાના છ ભાગ હવે ચાર વોલ્યુમમાં ઉપલબ્ધ બન્યા છે. કાર્યક્રમની શરૂઆત ‘વી શેલ ઓવરકમ- હમ હોંગે કામયાબ’ ગીતથી થઇ. ત્યાર પછી ઇતિહાસના અધ્યાપક-સંશોધક રિઝવાન કાદરીએ ઇન્દુલાલના પૂર્વાશ્રમ વિશે અને તેમની રાજકીય પ્રવૃત્તિઓ વિશે કેટલાક ઐતિહાસિક દસ્તાવેજો પડદા પર બતાવીને પ્રવચન આપ્યું. દસ્તાવેજોમાં કશું જોઇ-વાંચી શકાતું ન હતું, પણ ડો.કાદરીના પ્રવચનમાં અનેક ઓછી જાણીતી વિગતોનો ખડકલો હતો. તેમણે એમ પણ કહ્યું કે અમદાવાદમાં સંસારસુધારા હોલમાં ઘણી સભા-મિટિંગો થતી હતી એવો ઉલ્લેખ મળે છે, પણ એ સંસારસુધારા હોલ ક્યાં આવ્યો એ જાણવા મળ્યું નથી. કોઇને ખ્યાલ હોય તો જણાવે.

‘નિરીક્ષક’ તંત્રી પ્રકાશ ન.શાહે તેમના પ્રવચનમાં, સનતભાઇના શબ્દોમાં કહું તો, ‘કેનવાસ ખોલી આપ્યો.’ તેમણે ઇન્દુલાલ-મુન્શી-ગાંધીની વાત કરી. ગાંધી સાથેની બન્નેની પહેલી મુલાકાતમાં બન્નેને કેવી નિરાશા થઇ હતી અને પછી બન્ને કેવા આકર્ષાયા. ઇન્દુલાલના ગાંધીજી સાથેના ઉચકનીચક સંબંધો દરમિયાન પણ બન્નેને સાંકળતી કડી ‘પ્રતિલોમ તાદાત્મ્ય’ (સમાજના સૌથી નીચલા સ્તરના-છેવાડાના માણસ સાથેનું સંધાન) હતી, એવું પ્રકાશભાઇએ કહ્યું. ઇન્દુલાલ અને ગાંધીજીના કેટલાક પ્રસંગો પણ પ્રકાશભાઇએ તેમના બહોળા સંદર્ભભંડારમાંથી યાદ કર્યા. ગુજરાતમાંથી છૂટા પડ્યાનાં વર્ષો પછી 1944ની આસપાસ ગાંધીજી જૂહુમાં હતા અને મૌનવાર હતો ત્યારે ઇન્દુલાલ તેમને મળવા ગયા. ગાંધીજી એક નજરે તેમને ઓળખી શક્યા નહીં. પછી ઓળખાણ પડી એટલે ગાંધીજીએ ચબરખીમાં અસલ ગાંધીશાઇ સવાલ પાડ્યો, ‘હજુ કેટલા વેશ કાઢશો? મારા જેટલા?’ ઇંદુલાલ તેમની જિંદગીનાં પાછલાં વર્ષોમાં ગાંધીજી પ્રત્યે વધારે ભાવ અને વધારે માનસિક નિકટતા અનુભવતા હતા એવું પણ પ્રકાશભાઇએ કહ્યું.

કાર્યક્રમના મુખ્ય વક્તા તરીકે સુરતથી ભગવતીકુમાર શર્મા આવ્યા હતા. સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખ ભગવતીભાઇએ સાહિત્યિક એસ્ટાબ્લીશમેન્ટના માણસને ન છાજે એવું- એટલે કે સરસ અને રસાળ- પ્રવચન કર્યું. તેમનું પ્રવચન સાંભળીને લાગ્યું કે બહુ વખતે શ-સ-ષના અલગ ઉચ્ચાર અને દીર્ઘ ઇ-ઊના ઉચ્ચાર સાંભળવા મળ્યા. ભગવતીભાઇ બોલે તેમ સાથે લખવાનું હોય તો જોડણીમાં બહુ ઓછી કે ભાગ્યે જ ભૂલ થાય એવું લાગ્યું. તેમણે અત્યંત સાહિત્યિક ભાષામાં – કેટલાક અઘરા શબ્દો અને કેટલીક વાર ગઝલકાર જેવા આરોહ-અવરોહ સાથે (કંઇક અંશે તરન્નુમમાં બોલતા હોય તેમ) વાત માંડી. ‘સિંગતેલના ડબ્બાના ભાવ વધે ત્યારે મનોમન અને તંત્રીલેખોમાં જેમને યાદ કરતો રહ્યો છું એવા માનનીય વડીલ સનતભાઇ, જેમને વાંચવા કરતાં સાંભળવા સરળ પડે છે, પણ સાચકલા લોકપ્રહરી મિત્ર પ્રકાશ ન. શાહ..’ એ રીતે તેમણે પ્રવચનની શરૂઆત કરી. માધવસિંહ સોલંકીનું કાર્ડમાં નામ હતું, પણ તે સમારંભમાં હાજર ન હતા. (સનતભાઇએ પોતાના પ્રવચનમાં તેમની તબિયતનું કારણ આપ્યું. જોકે, રાજકીય સક્રિયતાના દિવસોમાં સનતભાઇ અને માધવસિંહ વચ્ચેનાં સમીકરણો સારાં ન હતાં.)

ભગવતીભાઇએ ઇસુના રેસરેક્શન (પુનઃપ્રાગટ્ય)ને યાદ કરીને આત્મકથા દ્વારા ઇન્દુલાલનું પુનઃપ્રાગટ્ય થયું છે એમ કહ્યું. ‘ઇન્દુલાલને ઓળખવાનો શ્રેષ્ઠ માર્ગ તેમનો અક્ષરરદેહ છે. હવે ઇન્દુલાલ આપણી વચ્ચે નથી એવી ફરિયાદ કરવાનું કોઇ કારણ નહીં રહે.’

ઇન્દુલાલ સાથે પોતાનું સંધાન યાદ કરતાં ભગવતીભાઇએ કહ્યું, ’1954ના અંત ભાગે ગુજરાતમિત્રના તંત્રીવિભાગમાં પ્રૂફરીડર તરીકે જોડાયો. જાહેરજીવનનું અવલોકન નહીં. પછીના દોઢ વર્ષમાં મહાગુજરાત આંદોલન ભભૂક્યું. મારી ઉંમર એ વખતે 22 વર્ષ. અમદાવાદમાં શહીદ થયેલા જુવાનો સાથે માનસિક વેવલેન્થ-વયજૂથનું બહુ સામ્ય. મારું રોમેરોમ ઝંકૃત થઇ ઉઠ્યું. સકળ ઝમીર યુવાનોની સાથે દોડી ગયું. ત્યારે ઇન્દુલાલની જે એન્ટ્રી થઇ એ તરૂણ વયના હૃદયને સ્વર્ગમાંથી ફરિશ્તો ઉતરી આવ્યો હોય એવી લાગી હતી. ઇન્દુલાલનું ‘અવતરણ’- આ જ શબ્દ હું વાપરીશ. શહીદો સાથે3 આત્મૈક્ય અનુભવતો હતો. એના માટે ઇન્દુલાલનું આગમન ‘અવતરણ’થી લગીરેય ઓછું નહીં. એ ક્ષણથી હું એમનો ભક્ત બન્યો.’

સુરતમાં મહાગુજરાત આંદોલનની અસર સાવ ઓછી હોવાનું જણાવીને ભગવતીભાઇએ કહ્યું કે ગુ.મિત્રની ઓફિસ નજીકના મેદાનમાં ઇન્દુલાલની સભા હતી ત્યારે સાવ પાંખી હાજરી હતી. પ્રમુખપદે જનસંઘના ડો.મોહનનાથ કેદારનથા દીક્ષિત હતા. ‘હું ત્યાં રીપોર્ટિંગ કરવા ગયો હતો, પણ આટલી હાજરીમાં રીપોર્ટિંગ તો શું કરું? ઇન્દુલાલના વાગ્વૈભવ- વાગ્ધારામાં ભીંજાવાનું જ યોગ્ય લાગ્યું. એક વક્તવ્યમાં આટલા વિવર્ત, સ્થિત્યંતરો, આરોહ-અવરોહ...’ પછી ‘જરા સુરુચિનો ભંગ થાય તો પણ’ એવી સ્પોઇલર એલર્ટ સાથે તેમણે કહ્યું, ‘દ્વિભાષી મુંબઇના મુખ્ય મંત્રી યશવંતરાવ ચવ્હાણ માટે ઇન્દુલાલે કહ્યું હતું, ‘પેલો પીળા ઘૂ જેવો ચૌહાણ..’ અને આવું બોલ્યા પછી પોતાની કલ્પનાના ગુજરાતનું વર્ણન કરતાં તેમની વાણી કવિત્વની સીમાએ પહોંચતી હતી.

‘પછી ઇન્દુલાલની સભામાં રીપોર્ટિંગ કરવાનું હોય કે ન હોય, હું પહોંચી જતો હતો. ઇન્દુલાલ ખરેખરા ફકીર હતા. અમારી ઓફિસે ચડી આવે. ખુરશીને બદલે ટેબલ પર બેસે. સહાયક તંત્રી બટુક દીક્ષિત તેમના જ્ઞાતિબંધુ. એમને કહે, ‘બે કપ ચા મંગાવ.’ પછી એમની તાજ છાપ સીગરેટ પીએ. સુરતમાં ઘણી વાર હું એમને રસ્તા પર ચાલતા જતા જોઉં. ખિસ્સામાં હાથ નાખીને સિંગચણા ખાતા જાય. અરૂણ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ ડાબેરી વિચારવાળાનો અડ્ડો ગણાતો હતા. એના માલિક ડાહ્યાભાઇ. ઇન્દુલાલ ત્યાં આવે અને આજ્ઞા કરે, ‘ડાહ્યા, મારા માટે ઘારી મંગાવ.’

ઇન્દુલાલ નડિયાદની સાક્ષરી નાગર પરંપરાના. પણ તેમનું મનોવલણ સુરતના નર્મદ-દુર્ગારામ મહેતા જેવા સુધારાવાદીઓ તરફ વધારે ઢળેલું. ભગવતીભાઇ કહે, ‘સુધારાનું મોજું સુરતથી અમદાવાદ પહોંચ્યું, પણ વચ્ચે નડિયાદ ચૂકાઇ ગયું. એ ભીંજાયું જ નહીં.’

ઇન્દુલાલના ઘડતરમાં તેમના સુધારાવાદી પિતાનો ફાળો (આત્મકથાના જ હવાલાથી) આપીને તેમણે કહ્યું, ‘ઇન્દુલાલ કનૈયાલાલના પુત્ર ન હોત તો કદાચ એ ઇન્દુલાલ ન થઇ શક્યા હોત.’ એક વાર ઇન્દુલાલે સાહિત્ય પરિષદની કાર્યવાહીમાં હાજરી આપી હતી, પણ તેની કાર્યવાહીથી એ સાવ નિરાશ થયા હતા. એમ જણાવીને પરિષદના વર્તમાન પ્રમુખ ભગવતીભાઇએ કહ્યું, ‘અત્યારે પણ લગભગ આ જ સ્થિતિ છે.) સાહિત્યને જીવાતા જીવન સાથે કશી લેવાદેવા નથી એ જોઇને ઇન્દુલાલ નિરાશ થયા હતા અને યુવાનોને સહભાગી બનાવવાની ભલામણમાં તેમને આશાની રેખાઓ દેખાઇ હતી.

ભગવતીભાઇએ કાવ્યાત્મક રીતે કહ્યું કે ‘ઇન્દુલાલ દસે દિશાના માણસ હતા. સહસ્ત્રબાહુ વડે તે દુનિયાને બાથમાં લેવા માગતા હતા.’ ‘આ ગગન ટૂંકું પડે, બીજું ગગન આપો મને.’ એ શાહબાઝનો શેર ટાંકીને ભગવતીભાઇએ કહ્યું, ‘ઇન્દુલાલ બીજા ગગના શોધક હતા.’

‘ઇન્દુલાલના દિલનો રવરવતો અજંપો પ્રગટતો હતો. તેમને સાચી રીતે ઓળખવા હોય તો ઊર્જાપુરૂષ કહેવાય. તેમને રુંવે રુંવે ઊર્જાના જ્વાળામુખી હતા. એટલે કોઈની સાથે એમને ગોઠતું ન હતું. નોનકન્ફર્મીસ્ટ હતા.’ તેમનાં લઘરવઘર કપડાંની વાત કરતાં ભગવતીભાઇએ કહ્યું, ‘મુનશી અને ઇન્દુલાલ બન્ને ટોપી પહેરતા. ઇન્દુલાલની ટોપી મારા ખ્યાલ પ્રમાણે ગાંધી ટોપી ન હતી. તેનો રંગ સફેદ અને ક્રીમની વચ્ચેનો કોઇ રંગ. મુનશીની ટોપીની આગળની ચાંચ એવી અણીદાર કે આંખમાં વાગે તો આંખ ફૂટી જાય, જ્યારે ઇન્દુલાલની ટોપીની આગળના ભાગમાં ગડીઓ પડેલી હોય.’ આયર્લેન્ડની મુક્તિચળવળમાં ઇન્દુલાલની સહભાગીતા યાદ કરતાં ભગવતીભાઇએ કહ્યું, ‘તેમનું વૈશ્વિકીકરણ સંવેદનાથી ધગધગતું હતું. તેમાં વૈશ્વિકતાનો વિલાસ ન હતો.’

ઇન્દુલાલ સાથેના અંગત પરિચય અંગે તેમણે કહ્યું કે ‘મેં કદી ઇન્દુલાલની સામે આંખમાં આંખ મેળવીને જોયું નથી. પણ મારા માટે એ ગુરૂ દ્રોણ જેવા હતા. એકલવ્ય બનીને હું એમની વાક્ સિદ્ધિ પામ્યો. પૈસા કમાવાની એમની પ્રકૃતિ ન હતી. મારું પણ એવું જ હતું. એ બધું હું પરોક્ષ રીતે પામ્યો. એટલે ઇન્દુલાલની આત્મકથાનું પુનઃપ્રકાશન મારા જેવાના હાથે થાય એ અદભૂત લહાવો છે. ઇન્દુલાલના વિરાટ વ્યક્તિત્વ આગળ આપણે સૌ ચરણરજ જેવા છીએ. મને આ જવાબદારી સોંપી એટલે ‘જર્રે કો આફ્તાબ બના દીયા’ એવું લાગે છે. આ જવાબદારી મને સોંપીને સનતભાઇ અને આયોજકોએ સાત જનમમાં પણ ન પૂરું થાય એવું ઋણ ચડાવ્યું છે. તેનો હું નતમસ્તકે સ્વીકાર કરું છું.’

અંતે ‘ઇન્દુલાલના સમયમાં હતા એના કરતાં પણ અત્યારે દેશ-કાળ વધારે વિષમ છે. એટલે ઇન્દુલાલના પુનઃપ્રાગટ્ય દ્વારા તેમની સાથે મનોમય અનુસંધાન કેળવી શકીએ તો બહુ મોટી ઉપલબ્ધિ ગણાય.’ એમ કહીને ભગવતીભાઇએ પ્રવચન સમાપ્ત કર્યું.

‘વિચારવલોણું’ના સંપાદકમંડળના સભ્ય નિરંજન શાહે માધવસિંહ સોલંકીનું લખેલું પ્રવચન વાંચ્યું. ‘દાદાનું ઋણ’ એવું શીર્ષક ધરાવતા એ લખાણમાં ઇન્દુલાલની આર્થિક મદદથી પોતે ભણ્યા અને તેમની સાથે કામ કરીને તેમની જ ભલામણથી ઇન્દ્રવદન ઠાકોરના ‘ગુજરાત સમાચાર’માં જોડાઇને પત્રકાર બન્યા, તે ભારે કૃતજ્ઞતાપૂર્વક માધવસિંહે યાદ કર્યું છે. એ લખાણનો કેટલોક અંશ માધવસિંહના જ હસ્તાક્ષરમાં અહીં મૂક્યો છે.

first & last page of Madhavsinh Solanki's written tribute to Indulal Yagnik

આગળ ડાબેથીઃ પ્રણવ અધ્યારુ, (બેઠેલો) બિનીત મોદી, ઉર્વીશ, સંજય ભાવે, ઋતુલ જોશી. પાછળની હરોળમાઃ ઉમેશ સોલંકી, યોગેન્દુ ચૌહાણ, ચંદુ મહેરિયા, તેમની પાછળ કિરણ કાપુરે, મણિલાલ પટેલ, નયનાબહેન શાહ, પ્રકાશભાઇ શાહ, કેતન રૂપેરા, આશિષ વશી