gujarati world

અન્ના હઝારેના આંદોલનમાં ઇન્ટરવલ પડ્યો છે, પણ રાજકીય પક્ષોમાં ગરમાટો વ્યાપી ગયો છે. આંદોલનથી પ્રજા ‘ગેરરસ્તે’ ન દોરવાઇને ભ્રષ્ટાચાર સામે જાગ્રત ન બની જાય અને સામેનો પક્ષ આંદોલનના વાતાવરણનો લાભ ન લઇ જાય, એ માટે શું કરવું એની વ્યૂહરચનાઓ ઘડાઇ રહી છે. તેમની વચ્ચે કેવી ચર્ચાઓ ચાલતી હશે, એની કલ્પના કરી શકાય.

કોંગ્રેસની છાવણી

રાહુલ ગાંધીઃ ગમે તે કહો, પણ આંદોલને આપણી વાટ લગાડી દીધી.

સોનિયા ગાંધીઃ બાબા, હું એટલે જ તમને બહુ બહાર ફરવાની ના પાડું છું. તમારી ભાષાને શું થઇ ગયું? વાટ લગાડી દીધી એટલે શું?

મનમોહન સિંઘઃ મેડમ, હશે. બાબા હજુ બાળક છે. (રાહુલ ગાંધી તરફ જોઇને) રાહુલજી, તમારી વાત ખરી છે. એટલે જ તો આપણે ભેગા થયા છીએ.

ચિદમ્બરમ્ઃ મને એક આઇડિયા આવે છે. નક્સલવાદ માટે આપણે ‘ઓપરેશન ગ્રીન હન્ટ’ કરવાના હતા, તેમ ભ્રષ્ટાચાર માટે આપણે ‘ઓપરેશન બ્લેક (મની) હન્ટ’ કરીએ, તેના વડા તરીકે અન્ના હઝારેને નીમી દઇએ અને ઓપરેશનની મેઇન ઓફિસ દાંતેવાડામાં રાખીએ.

પ્રણવ મુખરજીઃ પણ હવે અન્ના હઝારે એકલા નથી.

રાહુલઃ યુ મીન, આખા દેશની જનતા એમની સાથે છે?

મુખરજીઃ ના. એમ નહીં. હવે ફક્ત અન્નાને નીમવાથી નહીં ચાલે. એમના સાથીદારો પણ છે. મને તો થાય છે કે આગામી બજેટની રાહ જોયા વિના ભ્રષ્ટાચારીઓ પર આકરામાં આકરો ટેક્સ નાખી દેવો જોઇએ. તેનાથી ભ્રષ્ટાચાર સામે આપણે કેટલા કડક છીએ તેનો લોકોને સંદેશો પહોંચે. ધારો કે, માણસે જેટલી રકમનો ભ્રષ્ટાચાર કરે તેની પર 125 ટકા ટેક્સ. કેમ રહેશે, ડોક્ટર?

સિંઘઃ તમારી વાત પણ ખરી છે. સવાલ માત્ર એટલો છે કે જે લોકો ભ્રષ્ટાચાર દ્વારા રૂપિયા ભેગા કરે છે, તે ઇમાનદારીથી ટેક્સ ચૂકવશે ખરા?

ચિદમ્બરમ્ઃ રાજાએ કર્યું એટલું મોટું કૌભાંડ હોય તો 125 ટકા ચૂકવવા માટે તેમણે દેશને ગીરવે મુકવો પડે.

રાહુલઃ દેશને ગીરવે મુકવામાં હજુ કંઇ બાકી રહ્યું છે?

સિંઘઃ ધીમે, રાહુલજી. આટલા યથાર્થવાદી થઇએ તો રાજ ન ચાલે. તમે મારું પેલું ગઠબંધનધર્મવાળું પ્રવચન સાંભળ્યું હતું ને? ટીવીવાળાઓને મેં મોં પર નહોતું કહી દીધું કે ભાઇ, બધું આપણું ધાર્યું ન થાય. એ તો તે દિવસે ચેનલોના માલિકો ને તંત્રીઓ આવ્યા હતા એટલે. રીપોર્ટરો હોત તો મેં તેમને એક જ સવાલ પૂછ્યો હોત, ‘તમારી ચેનલમાં બધું તમારું ધાર્યું થાય છે? તમારા સાહેબો બારોબાર વહીવટ નથી કરી નાખતા? મારી સ્થિતિ એવી જ છે.’ મને ખાતરી છે કે રીપોર્ટરો મારી મજબૂરી તરત સમજી ગયા હોત.

સોનિયાઃ પણ અત્યારે આખું આંદોલન આપણી સામે હોવાનું વાતાવરણ ઉભું થયું છે. એનું શું કરવું? અને ભવિષ્યમાં આવાં બીજાં આંદોલન થાય તો?

મુખરજીઃ સમય પસાર થવા દો, બસ. આપણે ત્યાં કહેવત છે ને મેડમ, કે દુઃખનું ઓસડ દહાડા. લોકશાહીમાં દિવસો વીતે એટલે લોકો બધું ભૂલી જાય છે. છ મહિના પછી લોકો એમ જ માનતા થઇ જશે કે લોકપાલ વિધેયક આપણે જ લાવ્યા હતા અને અન્નાને આપણે જ કમિટીમાં બેસાડ્યા હતા. આપણી સરકાર કેટલી લોકાભિમુખ છે?

રાહુલઃ પણ ભાજપ સામે પ્રચાર નહીં કરે?

સોનિયાઃ કરશે, પણ એમાં દમ નહીં હોય. કારણ કે એમના નેતાઓની બધી વિચારશક્તિ ‘જો ભાજપ ચૂંટણી જીતી જાય તો વડાપ્રધાન કોણ બનશે’ એના દાવપેચમાં જ પરોવાયેલી હશે.

***

ભાજપની છાવણી

નીતિન ગડકરીઃ વાહ, બગાસું ખાતાં પતાસું, તે આનું નામ.

અરૂણ જેટલીઃ નીતિનજી, ધીમેથી બોલો. આજકાલ ગમે તેની સીડી ફરતી થઇ જાય છે.

નરેન્દ્ર મોદીઃ મા જગદંબાની કૃપાથી..

સુષ્મા સ્વરાજઃ એક મિનિટ, નરેન્દ્રભાઇ...આ ગુજરાત નથી. અહીં મા જગદંબા ને મા કામાક્ષીની વાર્તાઓ નહીં કરો તો ચાલશે. આપણે મુદ્દાની વાત પર આવીએ.

લાલકૃષ્ણ અડવાણીઃ હું પણ મુદ્દાની વાત પર જ આવતો હતો. અન્નાજીએ નરેન્દ્રભાઇને સર્ટિફિકેટ આપ્યું એટલે ગુજરાતનો બહુમતી વર્ગ નવેસરથી એમની પર મોહિત થઇ જશે અને નરેન્દ્રભાઇ ગુજરાતમાં સુખેથી રાજ કરશે. એમાં આપણે કશો ફેરફાર કરવો નથી અને દિલ્હી માટે તો હું છું જ ને. મારી તબિયત બહુ સરસ છે. વેઇટિંગ રૂમમાં બેઠાં બેઠાં હાથપગ થોડા જકડાઇ ગયા છે એટલું જ.

જેટલીઃ મને ચિંતા એ વાતની છે કે અન્ના હઝારેનું મિસાઇલ કાલે આપણી સામે ફૂટે તો?

મોદીઃ એમ થોડું ચાલે? બોલ્યા બાદ બોલ્યા. એક વાર આપણને સર્ટિફિકેટ મળી ગયું પછી એ વાપરવાનું બંધ ક્યારે કરવું, એ આપણા હાથમાં છે. હવે એ સર્ટિફિકેટ પાછું ખેંચી લે તો પણ શું? એ છાપામાં આવેલા ખુલાસા જેવું કહેવાય. સમાચાર સૌ વાંચે, ખુલાસો કોણ વાંચે?

સુષ્માઃ પણ જરા જાતમાં ડોકિયું કરીએ તો ચિંતા નથી થતી? ભ્રષ્ટાચારમાં આપણો પક્ષ ક્યાં જુદો છે?

મોદીઃ બહેન, જાતમાં ડોકિયાં કરવાં હોય તો વિપશ્યના કરો. રાજકારણમાં શું કામ આવો છો? હું જાતમાં ડોકિયાં કરતો હોત તો ક્યારનો હિમાલય ભેગો થઇ ગયો હોત...તમને ખ્યાલ આવે છે? આટલાં તપાસપંચ, તપાસસમિતિઓ, સ્ટીંગ ઓપરેશનો, મારી પૂછપરછો, મારા રાજ્યકક્ષાના ગૃહમંત્રીની ધરપકડ- આ બધું છતાં મેં કેવી ઉજળી છબી ટકાવી રાખી છે? એના માટે આપણે ઉજળા થવાની જરૂર નથી હોતી. લોકોની આંખો અને દિમાગ આંજી દેવાં પડે- અને એ કામ માટે અન્નાના સર્ટિફિકેટ જેવી ફ્લડલાઇટ મળે ત્યારે ચિંતા કરવાની હોય કે આનંદ?

સુષ્માઃ પણ કર્ણાટકનું કૌભાંડ...અને મેં તો સાંભળ્યું છે કે ગુજરાતમાં પણ કેટલાક મંત્રીઓ અને તેમનાં સગાંવહાલાં બહુ કમાયાં છે... કૃપાપાત્ર ઉદ્યોગપતિઓ કે બિલ્ડરો જ નહીં, પ્રિન્ટિંગ પ્રેસવાળા ને પ્રકાશકો પણ કમાયા છે...

મોદીઃ લાગે છે કે ગુજરાતવિરોધી ટોળકીએ તમારા મગજમાં ઝેર રેડ્યું છે. પણ એટલું યાદ રાખજો. ગુજરાતની છ કરોડ જનતા તેનું અપમાન બરદાસ્ત નહીં કરી લે- અને ભવિષ્યમાં અન્ના હજારે કદીક આપણી સામે ઉપવાસ પર બેસશે ત્યારે તમારે મારી પાસે જ આવવું પડશે.

જેટલીઃ આપણે આંતરિક વિખવાદમાં પડવાને બદલે પહેલાં દિલ્હી કેવી રીતે સર કરવું તેની વ્યૂહરચના ઘડીએ. ભ્રષ્ટાચાર વિશે સત્તા મેળવ્યા પછી ને બે-ચાર-પાંચ કૌભાંડો થયા પછી શાંતિથી ચર્ચા કરીશું.

ગડકરીઃ વાહ, આ તો કાનૂની પણ છે ને નૈતિક પણ. બહુ કહેવાય.

દસમા-બારમા ધોરણના વિદ્યાર્થીઓને અભ્યાસ દરમિયાન મૂંઝવતા અનેક સવાલ માટે બજારમાં યથાશક્તિ- વિદ્યાર્થીઓની સમજશક્તિ મુજબ નહી, વાલીની ખરીદશક્તિ પ્રમાણે - માર્ગદર્શન મળે છેઃ ટ્યુશન, કોચિંગ ક્લાસ, સ્યોર સજેશન, મોક ટેસ્ટ...પરીક્ષા નજીક આવે ત્યારે અભ્યાસ સિવાયના પ્રશ્નો માટે મનોવૈજ્ઞાનિક માર્ગદર્શનના લેખો અને પુસ્તકોથી માંડીને ડોક્ટરની સલાહ-કાઉન્સેલિંગના વિકલ્પ હોય છે. પરંતુ પરીક્ષાલક્ષી શિક્ષણના બજારમાં એક સમસ્યાસર્જક સવાલની ભારે અવગણના થઇ છે. વિદ્યાર્થીઓને મૂંઝવણમાં મૂકતો, તેમને અસત્યના રસ્તે, આત્મવંચના-જાતને છેતરવા- તરફ વાળતો કે આત્મદયામાં ધકેલતો એ સવાલ છેઃ ‘કેવું ગયું પેપર?’

પરીક્ષા નજીક આવે એટલે ‘કેવી છે તૈયારી?’ એવી પૂછપરછથી પેપર અંગેના કાતિલ સવાલનો માહોલ બંધાવા લાગે છે. તૈયારી વિશે જવાબ આપવામાં વિદ્યાર્થીને મૂંઝવણ નડતી નથી. આધ્યાત્મિક પરિબળોના શરણે ગયા વિના, માત્ર ભૌતિક બાબતોથી એ જવાબ આપવાનું શક્ય છે. જેમ કે, ‘તૈયારી તો જોરદાર ચાલે છે. રોજના પંદર કલાક.’ અથવા ‘છેલ્લા એક મહિનાથી અમને ટ્યુશનમાં પેપર લખવાની જ પ્રેક્ટિસ કરાવે છે.’ અથવા ‘છેલ્લા છ મહિનાથી બંધ ટીવી-પિક્ચર-ફેસબુક બધું બંધ છે.’ પૂછનારને મોટે વિદ્યાર્થીની તૈયારી વિશે જાણવા કરતાં પોતાની નિસબત બતાવવામાં વધારે રસ હોય છે. એટલે સામેથી જવાબ કોઇ પણ મળે, સવાલ પૂછનાર ‘સરસ, સરસ. વેરી ગુડ’ એવો કોઇ છાપેલો પ્રતિભાવ જારી કરીને, સરકારી માહિતીખાતાની નિસ્પૃહતાથી, તે બીજી વાત પર ચડી જાય છે.

ઉત્તરાયણ પહેલાં દોરી પીવડાવનાર દરેક જણ એવી શ્રદ્ધા ધરાવે છે કે આપણી દોરી પાક્કી છે. એક વાત ત્યારે નજરઅંદાજ કરવામાં આવે છે કે દોરી કરતાં વધારે મહત્ત્વ પતંગ ચડાવનારના કૌશલ્યનું હોય છે. પરીક્ષાની તૈયારી વિશે પૂછવું એ દોરીની ગુણવત્તા વિશે પૂછપરછ કરવા બરાબર છેઃ સહજ-સ્વાભાવિક, પૂછવાથી બન્ને પક્ષને સારું લાગે એવું છતાં એકંદરે નિરર્થક. આખરે તો અગાશીમાં (કે પરીક્ષાખંડમાં) જે થાય તે જ ખરું- એ સત્ય બન્ને પક્ષો પોતપોતાની રીતે જાણે છે.

પરીક્ષા સાવ નજીક આવે એટલે તૈયારીને લગતા પ્રશ્નો ગૌણ બની જાય છે અને શુભેચ્છા-આશીર્વાદનો દૌર ચાલુ થાય છે. પહેલાં એ માટે શબ્દો કે ઇષ્ટદેવની પ્રસાદી પૂરતી ગણાતી હતી. હવે લગ્નપ્રસંગની જેમ પરીક્ષાટાણે ચોકલેટ કે પેનનો ‘ચાંલ્લો’ કરવાનો રિવાજ થયો છે. જૂના વખતમાં લગ્નપ્રસંગે ભેટમાં મળેલાં દિવાલ ઘડિયાળ કે લેમનસેટ (કાચના પ્યાલા-જગ) ઘણી વાર ખોખાબંધ અવસ્થામાં જ, ઉપર ફક્ત આપનારના નામનું લેબલ બદલીને, બીજા કોઇને ભેટમાં આપી દેવાતાં હતાં. એવું શુભેચ્છા-સ્પેશ્યલ (એટલે કે ઓછી કિંમતની) પેનની બાબતમાં થઇ શકે છે. પણ ભેટમાં મળતી પેનનો જથ્થો બીજાને પધરાવીને સહેલાઇથી નિકાલ કરી શકાય એટલો ઓછો નથી હોતો. ઘરમાં પેનના ખડકલા જોઇને વાસ્તવવાદી વાલી એવું પણ વિચારી શકે છે કે ‘બાળક પરીક્ષામાં ધબડકો કરશે તો છેવટે તેને પેનની દુકાન કરી આપીશું. એના માટેનો સ્ટોક બહારથી લાવવાની જરૂર નહીં પડે.’

ભેટમાં આવેલી સંખ્યાબંધ પેન જોઇને શરૂઆતમાં વિદ્યાર્થી રાજી થાય છે, પણ મોટા ભાગની પેનો એક જ પ્રકારની- ફક્ત ચાલુ (ચાલતી) નહીં, સાવ ચાલુ (સાધારણ)- છે એ જાણ્યા પછી તેનો રસ ઉડી જાય છે. એક તરફ વિદ્યાર્થી કાચી વયે ભોગવીને ત્યાગવાની ઉચ્ચ માનસિક અવસ્થાએ પહોંચે છે, ત્યારે કેટલાંક મોટેરાં પેનના જથ્થા પર નજર બગાડે છે. શરૂઆત તે નવા જમાનાના વિચિત્ર રિવાજોની ટીકાથી કરે છે. ‘અમારા જમાનામાં આવું કશું ન હતું. ભગવાનનો પ્રસાદ કે ગાયના શુકન કરીને નીકળીએ એટલે થયું.’ એમ કહ્યા પછી તે સંગ્રહખોરી કેવી ખરાબ બાબત છે એ સમજાવે છે અને છેલ્લે મુદ્દાની વાત પર આવતાં કહે છે, ‘આટલી બધી પેનોનું તું શું કરીશ? અમારે તો રોજેરોજ પરીક્ષા હોય છે અને હા, મારા તને આશીર્વાદ તો છે જ.’ એમ કહીને જથ્થામાંથી બે-ચાર પેનો ઉપાડી લે છે. ‘ચાલુ (ફાલતુ) પેનો સંઘરવી મટી’ એમ વિચારીને વિદ્યાર્થી રાજી થાય છે અને પેનના ઢગલાને કારણે પોતે લેનારને બદલે આપનારની ભૂમિકાએ પહોંચી શક્યો તેનું ગૌરવ પણ અનુભવે છે.

પરીક્ષા શરૂ થાય એટલે બીજી બાબતો બાજુ પર ધકેલાઇ જાય છે અને સઘળું ધ્યાન પેપર પર કેન્દ્રિત થાય છે- વિદ્યાર્થીઓનું નહીં, વાલીઓનું. વિદ્યાર્થી પહેલું પેપર આપીને પરીક્ષાકેન્દ્રની બહાર નીકળે એ સાથે જ વાલીઓ પોતપોતાની ખાસિયત પ્રમાણે સક્રિય બને છે. કેટલાક વાલી પેપરમાં પૂછાયા હોય એના કરતાં વધારે સંખ્યામાં અને વધારે અઘરા સવાલ પેપર વિશે પૂછવા માંડે છેઃ ‘કેવું ગયું પેપર? કેવું હતું? સહેલું કે અઘરું? ક્લાસમાં બીજા બધાને કેવું લાગ્યું? સુપરવાઇઝર બહુ કડક હતા? કેટલા માર્કનું છૂટ્યું? કેટલા માર્ક આવે એવું લાગે છે આશરે? ચોરી થતી હતી? તેં કરી? ચેકિંગ આવ્યું હતું? બહુ કડક હતું?’ સવાલોનો વરસાદ સાંભળીને એક વાર તો વિદ્યાર્થીને દોડીને ફરી ક્લાસરૂમમાં જતા રહેવાની ઇચ્છા થઇ આવે છે, પણ તે પીઢ અભિનેતાની જેમ, શબ્દોને બદલે હાવભાવથી નારાજગી વ્યક્ત કરીને અપાય એટલા જવાબ આપે છે. પણ આ પ્રકારના વાલી અણઘડ પ્રેક્ષક હોવાથી તેમનું સઘળું ધ્યાન અભિનયને બદલે ‘સ્ટોરી’માં હોય છે.

ધીરજવાન વાલીઓ પરીક્ષાકેન્દ્રની બહાર નીકળતા તેમના સંતાન પર ‘પહેલી ધારના’ સવાલો લઇને તૂટી પડતા નથી. એ જાણે છે કે સંતાન સાથે સવાલજવાબ કરવાનો આ ‘અભી નહીં તો કભી નહીં’ જેવો, છેલ્લો મોકો નથી. હવે ઘરે જ જવાનું છે. ત્યાં સચ્ચાઈની નજીકના જવાબ મળશે. ‘પોલીસ જેવા પોલીસ ગુનેગારને પકડ્યા પછી સ્થળ પર ઉલટતપાસ કરવાને બદલે ચોકીએ લઇ જાય છે, તો આપણે પોલીસથી પણ ગયા?’ એવો વિચાર તેમના મનમાં ઝબકી જાય છે.

શેરલોક હોમ્સ કે સિગ્મંડ ફ્રોઇડની નવી આવૃત્તિનો વહેમ ધરાવતા કેટલાક વાલીઓ સીધી પૂછપરછને બદલે સંતાનને ‘લોડેડ’ સવાલો પૂછે છે, ‘તારી ચાલ ઢીલી લાગે છે. પેપર બરાબર ગયું નથી કે શું? તારા ચહેરો ઉતરી ગયેલો દેખાય છે. કેટલા માર્કનું છૂટ્યું? તારા અવાજમાં આત્મવિશ્વાસનો રણકો નથી. સાચું કહેજે, કેવું ગયું પેપર?’

આ સિલસિલાને કારણે પરીક્ષા પૂરી થાય ત્યાં સુધીમાં વિદ્યાર્થીને ડિપ્લોમેટિક જવાબો આપતાં આવડી જાય છે. પેપર સાવ ભંગાર ગયું હોય તો પણ પરીક્ષાકેન્દ્રની બહાર નીકળીને ‘કેવું ગયું પેપર?’ના જવાબમાં આત્મવિશ્વાસના રણકા સાથે કહી શકે છે, ‘નોર્મલ... કાલના જેવું જ...એટલે સારું...એટલે એકસ્ટ્રા ઓર્ડિનરી નહીં ને ભંગાર પણ નહીં...એટલે સરસ...એટલે...આમ સરસ જ...એટલે આમ તો બધું આવડ્યું...’ આ જવાબ સાંભળીને વાલીને એટલી ખાતરી થાય છે કે બીજાં પેપર ગમે તેવાં જાય, પણ તેનું ભાષાનું પેપર સરસ જશે.

પેપર કેવું ગયું તેનો જવાબ ફક્ત કુટુંબીજનોને આપવાથી વાત પૂરી થતી નથી. ‘કેવી ચાલે છે તૈયારી?’વાળો વર્ગ પણ ફોન પર પૂછે છે, ‘શું? કેમ રહ્યું? જોરદાર?’ આ સવાલ ‘આજે બહુ ગરમી છે, નહીં?’ એ રીતે પૂછાતો હોય છે. તેનો જવાબ સાચો નહીં, પૂછનારની અપેક્ષા પ્રમાણે આપવાનો હોય છે. એટલે તેમાં બહુ આવડતની જરૂર પડતી નથી.

પરિણામની તારીખ નજીક આવતી જાય, તેમ ‘કેવું ગયું હતું પેપર?’ અને ‘શું લાગે છે?’ના જવાબમાં નાની છતાં વ્યૂહાત્મક – ‘શરતો લાગુ’વાળી ફુદડીઓ ઉમેરાતી રહે છે, જેથી પરિણામના દિવસે કોઇ પણ જાતની દુર્ઘટના થાય તો ઉંઘતા ઝડપાવાનું ન થાય.

‘કેવું ગયું પેપર’ના જવાબમાં વિદ્યાર્થીએ પરીક્ષાથી પરિણામ વચ્ચેના ગાળામાં જુદા જુદા સમયે આપેલા જવાબ જ્યોતિષીની આગાહી જેવા હોય છે. એ સાચી ન પડે, તો તેના વિશે તકરાર થતી નથી. ‘જે થયું તે થયું. હવે જે થઇ શકે તે કરીએ.’ એમ વિચારીને સૌ આગળ વધે છે. એટલે જ જ્યોતિષીઓની આગાહી અને ‘કેવું ગયું પેપર?’ એ સવાલનો મહિમા ઘટવાને બદલે અવિચળ રહ્યો છે.