gujarati world

શાશ્વત, ચિરંતન, કાલજયી...આવાં અનેક વિશેષણોથી જેનો મહિમા થતો રહ્યો છે, તે કાલિદાસનું ‘મેઘદૂત’ માત્ર સાહિત્યકૃતિ નથી. ઇસવી સન પૂર્વે લખાયેલું આ મહાકાવ્ય સદીઓ વીતવાની સાથે ‘રામાયણ’ અને ‘મહાભારત’પછીની હરોળના, ભારતીય સંસ્કૃતિના ધબકતા દસ્તાવેજોમાં સ્થાન પામ્યું છે. સંસ્કૃત ભાષાના ઘસાયેલા ચલણ પછી અનેક ભાષામાં અનુવાદો દ્વારા ‘મેઘદૂત’ રસિકજનો સુધી પહોંચતું રહ્યું છે.

ગુજરાતીમાં ‘મેઘદૂત’ના ચાળીસેક અનુવાદમાંથી કિલાભાઇ ઘનશ્યામે 1913માં કરેલો અનુવાદ રસિકજનોમાં ખૂબ વખણાયો હતો. ‘સ્વામીસેવા વિસરિ, મહિમાભ્રષ્ટ થૈ, કોઇ યક્ષ/ કાન્તાત્યાગે વિષમ, ધણિનો વર્ષનો પામિ શાપ’ આ પંક્તિથી શરૂ થતા કિલાભાઇના અનુવાદના અનેક શ્લોક કંઠસ્થ, બલ્કે હૃદયસ્થ, હોય એવા એક રસિક છે મુંબઇના ગુજરાતી ઉદ્યોગપતિ નવનીતલાલ શાહ. વર્ષોથી પોતાના હૈયે રમતા અને હોઠે આવી જતા ‘મેઘદૂત’ના ગુજરાતી અનુવાદને ‘પંડિતોની પોથીમાંથી બહાર કાઢીને લોકહૃદય સુધી’ પહોંચાડવાની જવાબદારી તેમણે વિખ્યાત સાહિત્યકાર-પત્રકાર રજનીકુમાર પંડ્યાને સોંપી. રજનીકુમારનાં બહુપરિમાણી પરિકલ્પના- દૃષ્ટિવંત દિગ્દર્શન અને તેમના સાથીદારો- કલાકારોની જહેમતનું પરિણામ છે ‘મેઘદૂત’ના ગુજરાતી અનુવાદનું 80 પાનાંનું, ઉત્તમ ચિત્રો-વિગતોથી સમૃદ્ધ પુસ્તક અને બે ઓડિયો સીડીનો સેટ.

પ્રતિષ્ઠિત સંગીતકાર આશિત દેસાઇએ સંગીતબદ્ધ કરેલા ‘મેઘદૂત’ના સમશ્લોકી અનુવાદને પહેલી હરોળના ગુજરાતી ગાયક પ્રફુલ્લ દવેનો કંઠ પ્રાપ્ત થયો છે. ‘પૂર્વમેઘ’ અને ‘ઉત્તરમેઘ’ એમ બે સી.ડી.માં ઉત્કૃષ્ટ ગીત-સંગીત ઉપરાંત બે શ્લોકોની વચ્ચે ડો.ગૌતમ પટેલ લિખિત, વિદ્યુલ્લતા ભટ્ટે કરેલા વિવરણથી શ્રોતાને ફક્ત ‘શ્રાવ્ય’ની નહીં,દૃશ્યની પણ અનુભૂતિ થાય છે.

ઓડિયો સી.ડી.ના આધુનિક સ્વરૂપની સાથોસાથ કિલાભાઇ ઘનશ્યામના સો વર્ષ જૂના (સાર્થ જોડણીકોશ પહેલાંના અને એ પ્રમાણેની જોડણી ધરાવતા) અનુવાદને પણ અનેક પૂરક વિગતો અને આકર્ષક સજાવટ સાથે મૂકવામાં આવ્યો છે. સંપૂર્ણપણે આર્ટપેપર ઉપર રંગીન છપાઇ ધરાવતા આ પુસ્તકમાં જાણીતા-અજાણ્યા ચિત્રકારોનાં‘મેઘદૂત’ અંગેનાં ચિત્રો શ્લોકો સાથે અને અલગ વિભાગમાં સામેલ કરવાથી પુસ્તકનું મૂલ્ય અનેક ગણું વધી ગયું છે. લખાણના ભાગમાં મૂળ અનુવાદ પહેલાં ભોળાભાઇ પટેલના ‘હૃદયોદગાર’ છે. તેમણે નોંધ્યું છે,’ ..તમામ ગુજરાતી અનુવાદોમાં સૌથી પ્રસિદ્ધ અને ગણમાન્ય અનુવાદ તે કિલાભાઇ ઘનશ્યામનો. કિલાભાઇના મેઘદૂતના ગુજરાતી અનુવાદમાં, તેમના મંદાક્રાન્તામાં કાલિદાસની કવિતામાં અનુભવાતું કર્ણપ્રિય નાદમાધુર્ય અને ભાવમાધુર્ય સવિશેષ અનુભવાય છે. વાંચતાં જ ચિત્તમાં એની છૂપી સુરાવલિ ગુંજી ઉઠે છે.’

‘મેઘદૂત’ને લગતી વિશિષ્ટ સામગ્રીમાં ઉજ્જૈનની કાલિદાસ સંસ્કૃત અકાદમીમાં મુકાયેલી કાલિદાસની પ્રતિમાની તસવીરથી માંડીને કાલિદાસના જીવન વિશેની કથા-કિવદંતીઓ, મેઘદૂતના રચનાસ્થળ મનાતા રામટેકની વિગતો,કિલાભાઇ ઘનશ્યામનો સચિત્ર પરિચય વગેરે સામેલ છે. ‘મેઘદૂત’માં ઉલ્લેખાયેલા મેઘના પ્રવાસનો માર્ગ શુષ્ક નકશા તરીકે નહીં, બલ્કે એક કળાકૃતિ લાગે એ રીતે મૂકવામાં આવ્યો છે. એ જ રીતે મેઘદૂતમાં ઉલ્લેખાયેલાં વૃક્ષો અને વનસ્પતિઓની યાદી પણ અલગથી આપવામાં આવી છે. ગીત-સંગીતના પ્રેમીઓને ‘મેઘદૂત’ નામ સાથે જ જગમોહન ‘સૂરસાગર’નું ગાયેલું ગીત ‘ઓ બરસાકે પહેલે બાદલ’ યાદ આવે. ફૈયાઝ હાશમીએ લખેલા 1945ની ફિલ્મ ‘મેઘદૂત’ના એ ગીતનો આખો પાઠ અહીં વાંચવા મળે છે, તો ભારતના ટપાલખાતાએ 22 જૂન, 1960ના રોજ જારી કરેલી ‘મેઘદૂત’ની ટપાલટિકિટનું ચિત્ર, કેન્સલેશન અને તેના બ્રોશરનું અંગ્રેજી લખાણ પણ આપવામાં આવ્યું છે.