gujarati world

બ્રહ્માંડના પાયારૂપ ગણાતા કાલ્પનિક કણ ‘હિગ્સ બોસોન’ની ખોજ માટેના વૈશ્વિક પ્રયોગ નિમિત્તે પાર્ટીકલ ફિઝિક્સથી પ્રલય સુધીની ઘણી ચર્ચાઓ થઇ. પ્રયોગના ‘ઇન્ડીયન કનેક્શન’ તરીકે તેમાં સામેલ થનારા ભારતીય વૈજ્ઞાનિકોનો ઉલ્લેખ થયો. પણ ‘બોસોન’ નામ જેમની માનભરી સ્મૃતિમાં રખાયું છે તે ભારતીય ગણિતશાસ્ત્રી-ભૌતિકશાસ્ત્રી સત્યેન્દ્રનાથ બોઝ સાવ ભૂલાઇ ગયા

‘વૈજ્ઞાનિક’ શબ્દ કાને પડે, એટલે મનમાં આઇનસ્ટાઇનની છબી ઊભી થઇ જાય. વિખરાયેલા લાંબા વાળ, કપાળે કરચલીઓ, આંખોમાં ઊંડાણ...અને પરદેશી ચહેરો.

ભારતમાં પણ વૈજ્ઞાનિકો થઇ શકે- થયા હશે એવી કલ્પના ભાગ્યે જ કોઇને આવે. ભારતના ગૌરવની યાદીમાં અશોક અને અકબરથી અભિનવ બિન્દ્રા સુધીનાં નામ હોય, પણ સત્યેન્દ્રનાથ બોસ (આપણા ઉચ્ચાર પ્રમાણે, ‘બોઝ’) જેવું નામ તેમાં જોવા ન મળે. બારમું ધોરણ કે સ્નાતક કક્ષા સુધી માફકસરનું ભૌતિકશાસ્ત્ર (ફિઝિક્સ) ભણેલા વિદ્યાર્થીઓ પણ ‘બોઝ’ના નામે ફક્ત જગદીશચંદ્ર બોઝને જ જાણતા હોય, ત્યાં બીજા લોકોની ક્યાં વાત રહી?

પરંતુ સંગીતની દુનિયામાં ‘શંકર’ બોલતાં જ ‘શંકર-જયકિશન’ની જોડી યાદ આવે, એવી રીતે ભૌતિકશાસ્ત્રમાં બોઝનું નામ લેતાં જ ‘બોઝ-આઇનસ્ટાઇન સ્ટેટેસ્ટીક્સ’નો ઉલ્લેખ થાય છે. સ્વાભાવિક રીતે જ સવાલ થાયઃ ૧૮૯૪માં જન્મેલા અને ૧૯૧૫માં- ગાંધીજી ભારત પાછા ફર્યા એ જ વર્ષે-કલકત્તા યુનિવર્સિટીમાંથી ભૌતિકશાસ્ત્ર સાથે એમ.એસસી. થયેલા બોઝે એવાં કયાં તીર માર્યાં હશે કે તેમનું અને આઇનસ્ટાઇનનું નામ એક શ્વાસમાં લેવું પડે?

તીર નં.૧ : અખંડ ભારતના બંગાળની ઢાકા યુનિવર્સિટીમાં ૨૭ વર્ષની ઊંમરે સત્યેન્દ્રનાથ બોઝ ભૌતિકશાસ્ત્રના રીડર તરીકે જોડાયા. ૩૦ વર્ષની ઊંમરે ૧૯૨૩માં તેમણે ક્વોન્ટમ ફિઝિક્સનો પાયો નાખનાર મેક્સ પ્લાન્કના એક સૂત્રને જુદી રીતે તારવતું રીસર્ચ પેપર લખ્યું. એક માહિતી પ્રમાણે બ્રિટિશ સામયિકના એક તંત્રીએ, તો બીજી એક વાત પ્રમાણે યુનિવર્સિટીના સામયિકના તંત્રીમંડળે આ પેપર પ્રગટ કરવાની ના પાડી. હિંમત હાર્યા વિના બોઝે પોતાનું પેપર આઇનસ્ટાઇનને મોકલી આપ્યું. આઇનસ્ટાઇને તેનો જર્મનમાં અનુવાદ કરીને છપાવ્યું. એટલું જ નહીં, એ પેપરની પ્રશંસા કરતાં કહ્યું,‘બોઝીસ મેથડ ઓફ ડેરીવેશન...ઈન માય ઓપિનિયન સીગ્નીફાઇઝ એ ફોરવર્ડ સ્ટેપ’ (બોઝે જે રીતે સમીકરણ તારવ્યું છે તે થીયરીને એક ડગલું આગળ લઇ જાય છે).

૧૯૨૫-૨૬ દરમિયાન બોઝ જર્મનીમાં રહ્યા ત્યારે તેમને આઇનસ્ટાઇન સાથે કામ કરવાની અને મેક્સ પ્લાન્ક, શ્રોડિંજર, પાઉલી જેવા ઘુરંધર ભૌતિકવિજ્ઞાનીઓના મંડળમાં અધિકારપૂર્વકની ભળવાની તક મળી. એક વર્ષ પછી ઢાકા પાછા ફરેલા બોઝ પાસે પીએચ.ડી.ની ડીગ્રી ન હતી, ત્યારે ભૌતિકશાસ્ત્રના ‘ખુદ ગબ્બર’ આઇનસ્ટાઇનના પ્રમાણપત્ર જેવા પત્રના આધારે તેમને યુનિવર્સિટીમાં ભૌતિકવિજ્ઞાનના પ્રોફેસર અને આગળ જતાં વિભાગીય વડા તરીકે નીમવામાં આવ્યા.

તીર નં.૨ : જર્મની જતાં પહેલાં બોઝ ૧૯૨૪માં ફ્રાન્સ ગયા અને પેરિસમાં મેરી ક્યુરીને મળ્યા. રેડિયોએક્ટિવીટી વિશેના સંશોધન બદલ ૧૯૦૩માં ભૌતિકશાસ્ત્રનું નોબેલ પારિતોષિક મેળવી ચૂકેલાં ૫૭ વર્ષનાં મેડમ ક્યુરીએ બોઝના રીસર્ચ પેપરથી પરિચિત હતાં. તેમણે બોઝને કહ્યું,‘‘મારી સાથે કામ કરવું હોય તો ફ્રેન્ચ આવડવું કેટલું જરૂરી છે અને તમારી પહેલાં એક ભારતીય મારી પાસે રહી ગયા હતા. પણ તેમને ફ્રેન્ચ ન આવડતું હોવાથી બહુ મુશ્કેલી પડતી હતી...’ મેડમ ક્યુરીની લાંબી એકોક્તિ પૂરી થઇ એટલે બોઝે ફ્રેન્ચમાં આદરપૂર્વક કહ્યું,‘ઓહ યસ, મેડમ. મને ફ્રેન્ચ બરાબર આવડે છે.’ ૩૦ વર્ષના ભારતીય ભૌતિકશાસ્ત્રીને કડકડાટ ફ્રેન્ચ બોલતો સાંભળીને મેડમ ઘડીભર આશ્ચર્યથી ઠરી ગયાં. થોડો સમય પેરિસમાં હર્યાફર્યા પછી સત્યેન્દ્રનાથ બોઝે મેડમ ક્યુરીની પ્રયોગશાળામાં કામ કર્યું અને પીઝોઇલેક્ટ્રિક ઇફેક્ટ તરીકે ઓળખાતા ક્વાર્ટ્ઝના ગુણધર્મને લગતી કેટલીક અટપટી ગણતરીઓ આસાનીથી કરીને મેડમને આશ્ચર્યચકિત કરી દીધાં.

તીર નં.૩-૪-૫-૬... : ૧૯૨૪ના રીસર્ચ પેપર દ્વારા વિજ્ઞાનજગતમાં ધમાકેદાર પ્રવેશ મેળવનાર બોઝે બીજો ધમાકો છેક ૧૯૫૩-૫૫માં કર્યો. આઇનસ્ટાઇનને જેના સાંધા મેળવવામાં નિષ્ફળતા મળી, તે યુનિફાઇડ ફિલ્ડ થીયરીનો પહેલો હિસ્સો તેમણે ઉકેલી નાખ્યો અને એ વિષય પર કેટલાંક મહત્ત્વપૂર્ણ રીસર્ચ પેપર લખ્યાં. વચ્ચેના સમયગાળામાં તેમણે રસાયણશાસ્ત્ર, ખનીજશાસ્ત્ર, જીવવિજ્ઞાન, ભૂમિવિજ્ઞાન (સોઇલ સાયન્સ), ફિલસૂફી, પુરાતત્ત્વ, કળા, સાહિત્ય અને ભાષા જેવા અનેકવિધ વિષયોમાં સક્રિય રસ લઇને કામ કર્યું. વિજ્ઞાનને માતૃભાષામાં લોકપ્રિય બનાવવાના પ્રયાસરૂપે તેમણે આઝાદીથી પણ પહેલાંના સમયમાં, બંગાળી ભાષામાં ‘વિજ્ઞાનપરિચય’ નામનું વિજ્ઞાનસામયિક શરૂ કર્યું. પ્રવૃત્તિઓનો આટલો મોટો પરીઘ હોવા છતાં, અંગત પ્રસિદ્ધિથી તે દૂર રહ્યા. સરકારના પ્રકાશન વિભાગ તરફથી ભારતીય વૈજ્ઞાનિકો વિશેનું એક પુસ્તક તૈયાર થઇ રહ્યું હતું, ત્યારે તેના લેખક જગજિતસિંઘ સત્યેન્દ્રનાથ બોઝને મળવા ગયા અને તેમનો પ્રોફાઇલ (શબ્દચિત્ર) લખવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી ત્યારે બોઝે એ કામને ‘સમયનો બગાડ’ ગણાવ્યું હતું. તેમ છતાં, પ્રસિદ્ધિથી દૂર ભાગતા સત્યેન્દ્રનાથ બોઝને મહાન વૈજ્ઞાનિકોની પંગતમાં કાયમી સ્થાન મળીને રહ્યું.

...અને અમરત્વ : આઘુનિક ભૌતિકશાસ્ત્રમાં મૂળભૂત કણોને બે પ્રકારમાં વહેંચવામાં આવ્યા છે. વીસમી સદી સુધી અણુઓના સમુહમાં રહેલા દરેક અણુની વર્તણૂંક મેક્સવેલ અને બોઝમેને તારવેલાં સમીકરણોથી સમજી શકાતી હતી. પરંતુ વીસમી સદીના આરંભે ઇલેક્ટ્રોન અને ફોટોન જેવા કણ વિશે નવો પ્રકાશ પડ્યો. એ કણો મેક્સવેલ-બોઝમેનનાં સમીકરણો પ્રમાણે વર્તતા ન હતા. સત્યેન્દ્રનાથ બોઝે મેક્સવેલ-બોઝમેનની ગણતરીની મર્યાદા શોધી કાઢી અને તેમાં મોટા પાયે ફેરફાર કરીને નવી ગણતરી તૈયાર કરી, જે ઇલેક્ટ્રોન કે ફોટોન જેવા મૂળભૂત કણોને લાગુ પાડી શકાતી હતી. એ કામમાં આઇનસ્ટાઇન તેમના સહભાગી હતા. એટલે વિજ્ઞાનજગતમાં તે ‘બોઝ-આઇનસ્ટાઇન સ્ટેટેસ્ટીક્સ’ તરીકે ઓળખાય છે.

વિજ્ઞાને ત્યાર પછી ઘણી પ્રગતિ કરી છે. કણોની જોરદાર ટક્કર યોજીને તેના ‘ભંગાર’માંથી નાના, વઘુ નાના કણો શોધવાની પાર્ટીકલ ફિઝિક્સની આગેકૂચ ચાલુ રહી છે. પરંતુ લેટેસ્ટ ટેકનોલોજી થકી શોધાયેલા નવા કણો પણ મૂળભૂત રીતે બે પ્રકારમાં વહેંચાય છેઃ ૧) બોઝ-આઇન્સ્ટાઇનની ગણતરીને અનુસરતા ‘બોસોન’ અને ૨) વૈજ્ઞાનિકો ફર્મી-ડિરાકની ગણતરીને અનુસરતા ‘ફર્મીઓન’.

અત્યારે ચાલી રહેલા ‘લાર્જ હેડ્રોન કોલાઇડર’ના પ્રયોગમાં ‘હિગ્સ’ તરીકે ઓળખાતો, અત્યાર સુધી ફક્ત થીયરીમાં અસ્તિત્ત્વ ધરાવતો કણ ખરેખર છે કે નહીં, તે વૈજ્ઞાનિકો જાણવા ઇચ્છે છે. ‘હિગ્સ’ કણ પ્રાથમિક વિભાજન પ્રમાણે ‘બોસોન’ પ્રકારનો હોવાથી તે ‘હિગ્સ બોસોન’ તરીકે પણ ઓળખાય છે- બોઝના મૃત્યુનાં ૩૪ વર્ષ પછી પણ! ભારત ભલે તેમના નામની એકાદ સંસ્થા સ્થાપીને કે એકાદ એવોર્ડ આપીને ભૂલી જાય, પણ વિજ્ઞાનજગત બોઝને ભૂલી શકે તેમ નથી.

‘કૂખ ભાડે આપવી’ આ શબ્દપ્રયોગ બહુ કુખ્યાત છે. અંગ્રેજી ‘રેન્ટ એ વુમ્બ’નો એ ગુજરાતી અનુવાદ સાંભળીને મનમાં એવા અડ્ડા ટાઇપ ક્લિનિકનું ચિત્ર ઊપસે છે, જ્યાં ગરીબદુખિયારી સ્ત્રીઓને ગોંધી રાખવામાં આવી હોય, કોઈ ખોલી કે દુકાનની જેમ તેમનું ગર્ભાશય ભાડે રાખવામાં આવ્યું હોય, તેમાં ઊછરતા ગર્ભ સાટે માતાપિતા પાસેથી ખંખેરીને રૂપિયા ખંખેરવાના હોય. આખી કામગીરી બંધબારણે, અંધારિયા ખૂણે ધમધમતી હોય. છતાં થોડા લોકો સિવાય બીજા કોઇને શું ચાલી રહ્યું છે તેની હવા પણ ન લાગે.

ડૉ. પટેલના સૌમ્ય ચહેરા પર ‘કૂખ ભાડે આપવી’ એ શબ્દના ઉલ્લેખ માત્રથી ત્રાસની રેખાઓ ઊપસી આવે છે. ‘અમારે ત્યાં થતી સરોગેટ માતૃત્વની પ્રક્રિયા અને તેનાં પરિણામો વિશે જાણ્યા પછી તેના માટે કોઈ આવો શબ્દ વાપરી શકે નહીં.’ ડૉ. પટેલ કહે છે, ‘હું એને ગર્ભદાન કહું છં. કોઈ રક્તદાન કરે છે, તેમ સરોગેટ માતા પોતાના ગર્ભાશયમાં પરાયો ગર્ભ ઉછેરવા દઇને ગર્ભદાન કરે છે.’

ડૉ. પટેલ અને તેમના સાથીદારોની સારસંભાળ હેઠળ અત્યારે એકસાથે ૩૮ સરોગેટ માતાઓ ગર્ભ ઉછેરી રહી છે. વિશ્વમાં બીજે ક્યાંય એક છત્ર નીચે આટલી મોટી સંખ્યામાં સરોગેટ માતાઓ સગર્ભા બની હોય એવું સાંભળ્યું નથી. આ રાષ્ટ્રીય વિક્રમ ઉપરાંત વિશ્વવિક્રમ હોય એવી પૂરી શક્યતા છે. તેમના સંપર્કમાં રહેલું ૩૮ સરોગેટ માતાઓનું વૃંદ જેમના ગર્ભ ઊછેરી રહ્યું છે, એવાં દંપતીઓમાં બિનનિવાસી ગુજરાતીઓભારતીયો (એનઆરજીએનઆરઆઈ) ઉપરાંત જર્મન, તાઇવાન, વેસ્ટ ઇન્ડિયન અમેરિકન, આફ્રિકન અમેરિકન જેવા વિદેશીઓ છે છતાં ડૉ. નૈના પટેલનાં વાણીવર્તનમાં ક્યાંય વિક્રમ નોંધાવી દેવાનો અજંપો જણાતો નથી.
એવું તે શું છે સરોગેટ માતૃત્વની પ્રથામાં અને ડૉ. નૈના પટેલના ‘આકાંક્ષા આઇવીએફ સેન્ટર’માં કે બ્રિટનઅમેરિકા, જર્મનીતાઇવાન અને મુંબઈદિલ્હીને બદલે નિઃસંતાન દંપતી ‘મિલ્ક સિટી’ આણંદ સુધી લાંબાં થાય છે?

પ્રાચીન કાળમાં ‘સરોગેટ મધર’નો રિવાજ હતો, પણ એ વખતે સરોગેટ માતાને સગર્ભા બનાવવા પૂરતો તેની સાથે શરીરસંબંધ બાંધવાનું જરૂરી હતું. ઘણા કિસ્સામાં પત્નીની બહેન સરોગેટ માતા બનતી હતી, પરંતુ વિજ્ઞાનની પ્રગતિ પછી હવેની સરોગેટ માતાને બીજા પુરુષ સાથે સંબંધ બાંધવાની સ્થિતિમાં મુકાવું પડતું નથી. ગર્ભ ધારણ કરી ન શકે એવી ઘણી સ્ત્રીઓ બીજ પેદા કરી શકે છે. એ બીજ સાથે સ્ત્રીના પતિના પુરુષબીજનું પ્રયોગશાળામાં ફલન કરવામાં આવે છે અને આ રીતે તૈયાર થયેલા ગર્ભને સરોગેટ માતાના ગર્ભાશયમાં સ્થાપિત કરવામાં આવે એટલે પુરુષના સંપર્ક વિના તે સગર્ભા બને છે.

સરોગેટ માતૃત્વના ક્ષેત્રે આણંદમાં રહીને આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરનારાં ડૉ. નૈના પટેલ કેવી રીતે નિઃસંતાન દંપતીને સંતાનપ્રાપ્તિ સુધી પહોંચાડે છે, તેની ક્રમિક ઝલકઃ

• બાળક ઇચ્છતાં નિઃસંતાન દંપતીના મેડિકલ ટેસ્ટ કરવામાં આવે છે. સ્ત્રી ગર્ભ ધારણ કરી શકે એવી જરા સરખી પણ શક્યતા હોય તો એ વિકલ્પ પર પહેલું ધ્યાન અપાય છે. સ્ત્રી ગર્ભ ધારણ નહીં કરી શકે એવી ખાતરી થાય તો દંપતીના સ્ત્રીબીજ અને પુરુષ બીજનો લેબોરેટરીમાં મેળાપ કરાવવાનો નિર્ણય લેવાય છે. એ માટે બંને જણના એચ.આઇ.વી. સહિતના બીજા ટેસ્ટ કરવામાં આવે છે. શારીરિક રીતે સક્ષમ હોવા છતાં પોતાની કારકિર્દીની ચિંતાને કારણે સરોગેટ માતાની સેવા ઇચ્છતી ટૂંકમાં, સંતાનનું ‘આઉટસોર્સંિગ’ કરાવવા ઇચ્છતી સ્ત્રીઓને ડૉ. નૈના પટેલ મદદરૂપ થતાં નથી.
• દંપતીની તૈયારી પછી સરોગેટ માતા શોધવાની રહે છે. સગાંસ્નેહીમાંથી કોઈ સરોગેટ માતા બનવા તૈયાર હોય તો એ શક્યતા પહેલાં તપાસાય છે. ડૉ. પટેલને આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ અપાવનાર પહેલા કિસ્સામાં, પુત્રીનાં માતા પોતે સરોગેટ મધર બન્યાં હતાં અને તેમણે જોડિયાં દૌહિત્રોને જન્મ આપ્યો હતો, પરંતુ મોટા ભાગના કિસ્સામાં સગાંસ્નેહીઓમાંથી કોઈ સરોગેટ માતા બનવા તૈયાર થતું નથી.
  ડૉ. પટેલ પાસે ધીમે ધીમે સરોગેટ માતા બનવા ઇચ્છતી સ્ત્રીઓની યાદી તૈયાર થઈ છે, જેમાં કોઈ પણ જાતની ભરતીઝુંબેશ વિના, એકબીજાના મોઢેથી વાતો સાંભળીને નવાં નામ ઉમેરાતાં રહે છે. એ યાદીમાંથી એક નામ દંપતીને સૂચવાય છે. મોટા ભાગનાં દંપતી સરોગેટ માતાની તંદુરસ્તી અને સ્વચ્છતા સિવાય બીજી કોઈ બાબતની ચિંતા કરતાં નથી. અમુક જ મોટે ભાગે ઉત્તરભારતનાં દંપતી એવાં હોય છે, જે ક્યારેક સરોગેટ માતાની જ્ઞાતિની મગજમારીમાં પડે છે.
• બાળકની જાતિની તપાસ પ્રતિબંધિત હોવા છતાં, દંપતીઓ ‘બાબો છે કે બેબી?’ એ જાણવા માટે પ્રયાસ કરી જએ છે. પરદેશથી આવતા પહેલાં દંપતી ફોન કરીને ચબરાકીથી ડૉ. પટેલને પૂછે છે, ‘અમારે શોપિંગ કરીને આવવું છે, તો કપડાં બાબાનાં લાવીએ કે બેબીનાં?’ ડૉ. પટેલ એમને કહે છે, ‘યલો કલરનાં લાવજો. બંને માટે ચાલશે.’
• સરોગેટ માતાના અને તેમના પતિના પણ આવશ્યક મેડિકલ ટેસ્ટ થાય છે. તેમાં કોઈ તકલીફ ન જણાય તો સરોગેટ માતા બનવા માગતી સ્ત્રી અને બાળક ઇચ્છતા દંપતીનો મેળાપ કરાવવામાં આવે છે. બંને વચ્ચે એકથી વધારે મીટિંગ થાય છે. સરોગેટ માતા બનવા ઇચ્છતી સ્ત્રીનું કાઉન્સેલિંગ પણ શરૂ થાય છે ત્યાર પછી કાનૂની કરાર થાય છે.
• નક્કી થયેલા દિવસે સરોગેટ માતા બનવા તૈયાર સ્ત્રીને બોલાવીને લેબોરેટરીમાં તૈયાર થયેલો ગર્ભ તેના ગર્ભાશયમાં આરોપી દેવામાં આવે છે અને ત્યારથી સરોગેટ માતા તરીકેની તેની ભૂમિકા શરૂ થાય છે.
• થોડા મહિના પછી સરોગેટ માતા કોઈ કારણસર પોતાના આડોશપાડોશથી કે સામાજિક વાતાવરણથી અલગ રહેવા ઇચ્છે તો એ માટેની સગવડ પણ રાખવામાં આવી છે. ડૉ. નૈના પટેલે થોડા વખત પહેલાં વલ્લભવિદ્યાનગરમાં એક ફ્લેટ લીધો છે, જ્યાં ચારપાંચ સરોગેટ માતાઓને રહેવાજમવાની સુવિધાઓ પૂરી પાડવામાં આવે છે. હવે સરોગેટ માતા સગર્ભા થાય એટલે તેને એક સેલફોન પણ આપી દેવામાં આવે છે, જેથી દંપતી ઇચ્છે ત્યારે પોતાના બાળક અને તેની સરોગેટ માતાના ખબરઅંતર પૂછી શકે.
• કરાર મુજબ રૂપિયા ચૂકવવા ઉપરાંત દંપતી પોતાની રીતે પણ સરોગેટ માતાની કાળજી અને સારસંભાળ રાખે છે. પ્રસૂતિ વખતે મોટે ભાગે દંપતી હાજર હોય છે. સામાન્ય રીતે સ્ત્રી ઓપરેશન થિયેટરમાં હોય અને પુરુષ બહાર બેચેનીથી આંટા મારતો હોય એવાં દ્રશ્યો જોવા મળે, પણ સરોગેટ માતાની પ્રસૂતિ હોય ત્યારે પતિપત્ની બંને બહાર બેચેનીથી આંટા મારતાં હોય એવું બની શકે છે.
  જન્મેલા બાળકને વહેલામાં વહેલી તકે તેનાં મૂળ માતાપિતાને સોંપી દેવામાં આવે છે. નાણાંના છેલ્લા હિસાબની ચુકવણી એ વખતે થાય છે.
• આખી વિધિનો નાણાકીય હિસ્સો અગત્યનો અને ગેરરીતિનો સૌથી વધુ શક્યતા ધરાવતો હોય છે. પણ ડૉ. નૈના પટેલ કરારનામા અને રૂપિયાની ચુકવણી સહિત આખા કેસની ફાઇલો જોવા માટે ધરી દે છે. તેમના જણાવ્યા પ્રમાણે, સરોગેટ પદ્ધતિથી બાળક મેળવવા માટે બધું મળીને અંદાજે રૂ. ચારથી પાંચ લાખ જેટલો ખર્ચ થાય છે.
• દંપતી ભારતીય હોય તો સરોગેટ માતાને સરેરાશ દોઢબે લાખ રૂપિયા મળે છે. દરેક કેસમાં એ રકમ બદલાઈ શકે છે. પરદેશનાં યુગલો સાડા ત્રણથી ચાર લાખ રૂપિયા સુધી આપે છે. તેમની એવી અપેક્ષા રહે છે કે સરોગેટ માતા પ્રૌઢને બદલે યુવાન હોય. સરોગેટ માતાને કેટલી રકમ મળવી જોઇએ તે ડૉક્ટરની હાજરીમાં બંને પક્ષો દંપતી અને સરોગેટ માતામળીને નક્કી કરે છે. ત્યાર પછી પણ ઘણાં દંપતી સરોગેટ માતાને એક યા બીજી રીતે મદદરૂપ થાય છે.

ભંગાણના આરે આવી ઊભેલા નિઃસંતાન એનઆરઆઈ દંપતીનું લગ્નજીવન બચાવવાનો બીજો કોઈ આરો ન દેખાતાં તેમણે સરોગેટ માતૃત્વનો રસ્તો અપનાવવાનું સૂચવ્યું. એ વખતે દંપતીનાં માતાપિતાએ સરોગેટ માતા મેળવવા માટે ગુજરાતમાં અને ગુજરાત બહાર ઘણા પ્રયાસ કર્યા, પણ કોઈ તૈયાર થયું નહીં. છેવટે ડૉ. પટેલે દંપતીમાંથી પત્નીનાં ૪૪ વર્ષનાં મમ્મીને સરોગેટ માતા બનવાનું સૂચન કર્યું અને સમજાવ્યાં. બ્રિટનના આ દંપતીની સંતાન માટેની ઝંખના અને નાનીના પેટે જન્મેલાં દૌહિત્રોની સત્યકથા પરથી બી.બી.સી.એ કોઈ સિરિયલને ટક્કર મારે એવી ડોક્યુમેન્ટરી બનાવી છે. આ કિસ્સાને કારણે દેશવિદેશનાં અનેક પ્રસાર માધ્યમોમાં ડૉ. નૈના પટેલ છવાઈ ગયાં પણ તેમના પગ બિલકુલ જમીન પર રહ્યાં છે.

બે બાળકનાં માતા તરીકે ડૉ. નૈના પટેલ કહે છે, ‘મારે બાળક ન હોય તો હું સરોગેટ માતા દ્વારા બાળક મેળવવાને બદલે બાળક દત્તક લેવાનું વધુ પસંદ કરંુ’ આવું કહેતી વખતે તેમના ચહેરા પર સાંભળનારને આંચકો આપવાનો ભાવ જરાય દેખાતો નથી. એ માને છે કે ‘ઘણી વાર પતિ બાળક દત્તક લેવા માટે તૈયાર હોતા નથી. તેમને પોતાનું બાળક જોઇએ છે. એ વખતે સરોગેટ માતાનો વિકલ્પ જ બાકી રહે છે.’ જોકે, ડૉ. પટેલને સરોગેટ માતા બનવામાં વાંધો નથી. એ કહે છે, ‘મારી પ્રસૂતિ સાવ નોર્મલ અને અને સરળ હતી એટલે કોઈ એવું જેન્યુઇન ડેસ્પરેટ કપલ હોય તો (સરોગેટ માતા બનવા અંગે) હું ચોક્કસ વિચારંુ.

સરોગેટ માતાઓ અને તેમના થકી સંતાન પ્રાપ્ત કરનાર દંપતીઓ વચ્ચે લાગણીના સંબંધોની વાત કરતાં ડૉ. પટેલ ડૉક્ટર મટીને માત્ર સ્ત્રી બની જાય છે. સરોગેટ માતાઓની કાળજી રાખતાં, તેમના જીવનમાં આમૂલ પરિવર્તન આવે, મકાન બની જાય, છોકરાના અભ્યાસનો ખર્ચ નીકળી જાય, પતિને નવી રિક્ષાના રૂપમાં રોજી મળે, એવા પ્રકારની મદદ કરતાં દંપતીઓના કિસ્સાનો ડૉ. પટેલ પાસે તોટો નથી. સરોગેટ માતૃત્વની ટેક્નોલોજીમાં અભૂતપૂર્વ કે અનન્ય કશું નથી. પણ ડૉ. પટેલ પાસે છે એટલી મોટી સંખ્યામાં સરોગેટ માતાઓ ભાગ્યે જ બીજા કોઈ ડૉક્ટર પાસે હોય. તેની પાછળ ડૉ. પટેલની દેખભાળ જવાબદાર છે. સરોગેટ માતાને મળતાં નાણાં વેડફાઈ ન જાય તેની કાળજી પણ એ પોતે રાખે છે.

આદર્શ, કલ્પના અને વાસ્તવિકતા

સરોગેટ માતાને મળતી રૂ. દોઢબે લાખની રકમની એક રીતે જોતાં કશી વિસાત નથી. અમદાવાદના વૈભવી ફ્લેટ કે મુંબઈના સામાન્ય ફ્લેટનું નવ મહિનાનું ભાડું આનાથી વધારે હોય. બીજી તરફ, દોઢબે લાખ રૂપિયા અને એક દંપતીની સદ્ભાવના મેળવનારના જીવનમાં એ રકમથી આવતું પરિવર્તન પણ ઓછં નોંધપાત્ર નથી હોતું. ડૉ. નૈના પટેલ કહે છે, ‘સ્ત્રીને પાંચ-છ બાળકો હોય તેની હમણાં સુધી નવાઈ ન હતી. હું મારાં માતાપિતાનું નવમું સંતાન હતી. મારાં બાકીનાં આઠે ભાઈબહેન ઘરે જન્મ્યાં હતાં. હું એકલી જ હોસ્પિટલમાં જન્મી હતી. એ જમાના કરતાં અત્યારે તબીબી સુવિધાઓ ઘણી વધી છે એટલે સરોગેટ માતૃત્વની વાતને યોગ્ય દ્રષ્ટિકોણથી લઇને, સરખી રીતે કામ કરવામાં આવે તો એના જેવું ઉત્તમ બીજં કશું નથી.’ અને ‘સરખી રીતે’ એટલે? ડૉ. પટેલ કહે છે, ‘કામગીરીના અંતે આપણો અંતરાત્મા ડંખવો ન જોઇએ.’

યોગાનુયોગ એવો બન્યો કે સરોગેટ માતાની સાથોસાથ સગી માતા પણ સગર્ભા બની અને બંનેએ માર્ચ મહિનામાં સંતાનને જન્મ આપ્યો. આવું થાય ત્યારે વિઝા મેળવવાની પ્રક્રિયા ગૂંચવાઈ જાય છે, પણ સરોગેટ માતૃત્વથી સંતાન મેળવવા જેટલી ધીરજ ધરાવતાં દંપતી વિઝા જેવી બાબતમાં હાર માનતાં નથી.

સરોગેટ માતૃત્વની શરતો અને જોખમો

• પરણેલી અને માતા બની ચૂકેલી સ્ત્રીને જ સરોગેટ માતા તરીકે સ્વીકારવામાં આવે છે. બે સિઝેરિયન થયાં હોય એવી સ્ત્રીને ના પાડવામાં આવે છે.
• કોઈ પણ સ્ત્રી વધુમાં વધુ ત્રણ વાર સરોગેટ માતા બની શકે છે. સરોગેટ માતા તરીકે પ્રસૂતિમાં સિઝેરિયન ઓપરેશન થાય તો પણ બીજી વખત સરોગેટ માતા તરીકે તે સેવા આપી શકે છે.
  સ્ત્રી સરોગેટ માતા બનવા તૈયાર થાય ત્યારથી છેક પ્રસૂતિ સુધી તેને કાઉન્સેલિંગ દ્વારા ‘આ બાળક તમારંુ નથી. તમારે બાળક આપી દેવાનું છે.’ એ હકીકત માટે માનસિક રીતે તૈયાર કરવામાં આવે છે. સાથોસાથ, ‘કોઇનું બાળક તમારે ત્યાં એક દિવસ પણ રહેવા આવે તો તમે કેટલી બધી સંભાળ રાખો! એવી જ રીતે તમારે આની સંભાળ રાખવાની છે.’ એવું પણ સમજાવાય છે.
• સરોગેટ માતા બનવા ઇચ્છતી સ્ત્રી અને તેના પતિ સાથે રૂ. ૧૦૦ના સ્ટેમ્પપેપર પર કરાર કરવામાં આવે છે. તેમાં ચૂકવવાની રકમથી માંડીને ‘આ પ્રક્રિયામાં મારંુ મૃત્યુ થવાની શક્યતા રહેલી છે એ હું જાણું છં.’ એવી તમામ બાબતો કોઈ પણ જાતના ગૂંચવાડા વગર શુદ્ધ ગુજરાતીમાં લખવામાં આવે છે. નક્કી થયેલી રકમ એક સાથે ચૂકવાતી નથી. ત્રણ મહિના પછી એક હિસ્સો (આશરે રૂ. પચીસ હજાર), બીજા ત્રણ મહિના પછી એટલો જ હિસ્સો અને બાકીની રકમ પ્રસૂતિ થયા પછી, પ્રસૂતિ પહેલાં કંઇક અઘટિત બને, તો રકમની ચુકવણીનો આધાર બંને પક્ષોની સમજદારી પર રહે છે. સરોગેટ માતાને કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં પૂરેપૂરી રકમ મળે જ, એવો કરાર હોતો નથી.
• એપ્રિલ, ૨૦૦૨થી ભારતમાં સરોગેટ માતૃત્વને કાનૂની મંજૂરી મળી. ડૉ. નૈના પટેલના જણાવ્યા પ્રમાણે, ‘સરોગેટ માતૃત્વ અંગેનો કાયદો હજ બન્યો નથી. મેડિકલ કાઉન્સિલની ગાઇડલાઇનથી કામ ચાલે છે.’ મેડિકલ કાઉન્સિલની વેબસાઇટ પર ઉપલબ્ધ ‘એગ્રિમેન્ટ ફોર સરોગસી’ના લખાણને રૂ. ૧૦૦ના સ્ટેમ્પપેપર પર ટાઇપ કરાવીને, તેની પર નોટરીના સહીસિક્કા કરાવવામાં આવે છે.
• વિદેશોમાં સરોગેટ માતાઓ માટે જદા જદા કાયદા છે. અમેરિકાનાં દરેક રાજ્યમાં પણ કાયદો સરખો નથી. બ્રિટનમાં સરોગેટ માતાની જે રાષ્ટ્રીયતા હોય, એ જ બાળકની રાષ્ટ્રીયતા બને છે. એ કારણથી ડૉ. પટેલના પહેલા કેસ એવાં જોડિયાં બાળકોને બ્રિટન જતા બહુ મુશ્કેલી પડી. એ જ રીતે આણંદમાં સરોગેટ માતાના પેટે જન્મેલાં બેત્રણ બાળકોના કેસ આવ્યા. એટલે અમેરિકન એમ્બેસીના એક મહિલા અફસર ખાસ આણંદ આવીને ડૉ. નૈના પટેલની મુલાકાત લઈ ગયાં. ત્યાર પછી ડૉ. પટેલને એક ખાસ ઇમેલ એડ્રેસ, ફોન નંબર આપવામાં આવ્યાં છે. હવે એમ્બેસીમાં જતાં પહેલાં કયા દસ્તાવેજોની જરૂર પડશે એની યાદી ડૉ. પટેલ પાસેથી જ મળી જાય છે અને પોતાના કેસની વિગતો એ સીધી એમ્બેસીને આપી શકે છે જેથી બાળકનાં માતાપિતાને હેરાન થવું ન પડે.
• બાળક, તેની સરોગેટ માતા અને મૂળ માતા એ ત્રણેનો એક ગ્રૂપફોટો અમેરિકાનાં દંપતીઓ માટે ફરજિયાત છે. બાળકના વિઝા મેળવવા માટેની ફાઇલમાં એ ફોટો મૂકવો પડે છે. ભારતના દંપતીના કિસ્સામાં ક્યારેક સરોગેટ માતા અને સગી માતા એક સાથે ફોટો પડાવે, તો કેટલાક કિસ્સામાં એ તૈયાર ન થાય એવું પણ બને. કેટલીક માતાઓ એવી પણ હોય છે, જે કહે છે કે અમારંુ સંતાન મોટું થશે ત્યારે તેને હું સરોગેટ માતા વિશે જાણ કરીશ.

પંદર-સત્તર વર્ષ પહેલાં રાજકોટમાં રમેશભાઇના મકાન ‘હિમાલય’ના વાસ્તુપ્રસંગે કેદારભાઇને મળવાનું થયું હતું. કેદારભાઇ અત્યારે મઘ્ય આફ્રિકાના કોંગોમાં યુનો સંચાલિત પીસ કીપીંગ ફોર્સમાં કાર્યરત છે. આગળ આર્ટિસ્ટ-ફોટોગ્રાફર તરીકે જેમની ઓળખાણ આપી છે તે રમેશભાઇ ચિત્રકાર, ફોટોગ્રાફર, ઓટોગ્રાફસંગ્રાહક, હિમાલયના પ્રેમી, સિંહોના અભ્યાસી, ટિકિટસંગ્રાહક અને હજું હું નથી જાણતો એવું ઘણું બઘું છે. સામાન્ય રીતે આટલા વૈવિઘ્યપૂર્ણ રસ ધરાવનારાની કક્ષામાં બહુ પ્રશ્નો હોય છે. પરંતુ રમેશભાઇ આ દરેક બાબતમાં ડિસ્ટિંક્શનથી ઉપરની કક્ષા ધરાવે છે. તેમની પાસે રહેલું મહાનુભાવોના ઓટોગ્રાફ ધરાવતા સ્કેચનું કલેક્શન જોવું એક લહાવો છે. ક્યારેક મોકો મળશે તો તેમાંથી થોડી પ્રસાદી અહીં મુકીશ.