gujarati world

Share

ભારત સરકારના ઇલેક્ટ્રોનિક્સ અને આઇ.ટી. મંત્રાલય દ્વારા કોરોના વાઇરસના મુકાબલા માટે ૨ એપ્રિલના રોજ આરોગ્ય સેતુ /Arogya Setu નામે એપ (એપ્લિકેશન) લોન્ચ કરવામાં આવ્યું. અહેવાલો પ્રમાણે, તેના અત્યાર લગીમાં સાડા સાત કરોડથી પણ વધુ ડાઉનલોડ થઈ ચૂક્યા છે.

સરકારી અને અન્ય દાવા
૨૫ એપ્રિલના રોજ ઘણાની જેમ મારા મેઇલ બૉક્સમાં પણ MyGov પરથી એક ઇ-મેઇલ આવ્યો. તેનો વિષય હતોઃ Setu is the Bodyguard of 70 million citizens. Download now. આરોગ્ય સેતુ (તેને ડાઉનલોડ કરનારા) સાત કરોડ લોકોનું બૉડીગાર્ડ-અંગરક્ષક છે. તમે પણ તેને આજે જ ડાઉનલોડ કરો.’

‘સિંઘમ’ખ્યાત ફિલ્મસ્ટાર અજય દેવગણે ટ્વીટર પર લખ્યું: Dhanyawad @PMOIndia @narendramodi for creating a personal bodyguard for every Indian to fight COVID-19. #SetuMeraBodyguard hai aur aapka bhi. (‘ધન્યવાદ, વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી, કોવિડ-૧૯ સામેની લડાઈમાં પ્રત્યેક ભારતીય માટે વ્યક્તિગત અંગરક્ષક તૈયાર કરવા બદલ. સેતુ મેરા બૉડીગાર્ડ હૈ ઔર આપકા ભી.’)

સરકારી જાહેરખબરો તેને કોવિડ-૧૯ સામેના ‘સુરક્ષા કવચ’ ગણાવે છે. કોઈ અહેવાલમાં તેને કોરોના પરની ‘સર્જિકલ સ્ટ્રાઇક’ તરીકે પણ ઓળખાવવામાં આવ્યું. ગુજરાતી અખબારોમાં વારંવાર છપાતી ગુજરાત  સરકારની જાહેરખબરોમાં તો (આરોગ્ય મંત્રાલયનો પણ હવાલો ધરાવતા) નાયબ મુખ્ય મંત્રી નીતિનભાઈ પટેલનો ખાસ સંદેશ છપાય છેઃ ‘કોરોનાથી બચવું હોય તો, આજે અત્યારે જ તમારા મોબાઇલમાં આરોગ્યસેતુ એપ ડાઉનલોડ કરો અને સુરક્ષિત થઈ જાઓ.’

એપની ગુજરાતી જાહેરખબરમાં કરાતા, ચકાસણી કરવા જેવા, બીજા કેટલાક દાવાઃ
(૧) આપણું આરોગ્ય હવે આપણી આંગળીના ટેરવે
(૨) કોરોના તમને સ્પર્શ કરે એ પહેલાં જ આરોગ્ય સેતુ એપ તમને ચેતવી દેશે
(૩) આરોગ્ય સેતુ એપ એવું સુરક્ષા કવચ છે કે, જો કોરોનાગ્રસ્ત વ્યક્તિ તમારી નજીક પણ આવશે તો તરત જ તમારા મોબાઇલમાં બીપ-બીપ અવાજ આવશે અને તમને સચેત કરી દેશે, જેથી કોરોના વાઇરસના સંક્રમણથી તમે બચી જશો.
(૪) રોગને ઉગતો ડામવાનો એક માત્ર સરળ ઉપાય એટલે આરોગ્ય સેતુ એપ.

આ તમામ દાવાની ચકાસણીમાં જતાં પહેલાં એપ, તેની કાર્યપદ્ધતિ અને એપધારક દ્વારા ત્યાં અપાનારી માહિતીનું શું થશે તે જાણી લઈએ. આ તમામ વિગતો એપમાં અપાયેલી ટર્મ્સ ઑફ સર્વિસ અને પ્રાઇવસી પોલિસીમાંથી લેવામાં આવી છે.

Share

પ્રિય કોરોના વાઇરસ,

મહાનુભાવોના નામ આગળ જેમ માનનીય, આદરણીય, વંદનીય, પરમશ્રદ્ધેય, માન્યવર વગેરે લખાય, એટલે તે બધા કંઈ આવા થઈ જતા નથી. ‘પ્રિય’ના મામલે તારે પણ એવું જ સમજવું. લાખોને હાણ પહોંચાડાનારા મહાનુભાવો માનનીય હોય, તો જ તું પ્રિય હોઈ શકે.

તારા વિશે પહેલી વાર સાંભળ્યું, ત્યારે જાણકારોએ કહ્યું હતું કે તારા નામનો અર્થ થાય છે તાજ (મુગટ). પણ ખરેખર તો તારું નામ તાજ નહીં, તારાજ હોવું જોઈતું હતું. કારણ કે, તેં ખાધુંપીધું કશું નહીં, ને આખી દુનિયા તારાજ કીધી. તારા નામમાં છૂપાયેલી ગૂઢ પ્રતીકાત્મકતા છાની રહે એવી નથી. દેશદુનિયાની ઘણી તારાજીઓ માટે કોરોના એટલે કે તાજની (સત્તાની) ખેંચતાણ કારણભૂત હોય છે. પણ હકીકત એ છે કે તારો આતંક શરૂ થયા પછી, બધી પ્રતીકાત્મકતાઓ ને બધું ચિંતન કોરાણે રહી જાય છે. (ગુજરાતનાં ચિંતનબાજ લેખકો-વાચકોની વાત જુદી છે.)

ભારતમાં આવ્યા પછી હજુ સુધી તને કોઈએ ‘તમે કેવા?’ એવો સવાલ પૂછ્યો કે નહીં? ગમે તે થાય, પણ આ સવાલ પૂછવામાંથી અમે ન જઈએ. આખરે સાંસ્કૃતિક પરંપરા જેવું કશું હોય કે નહીં? તારી તાકાત જોયા પછી તો રાજકારણમાં તારો કેવો વટ પડી ગયો હશે, તેની કલ્પના કરી શકાય છે. કેટલા બધા રાજકીય પક્ષો તારા ભયનો લાભ લેવા માટે ને તારા નામે મત ઉઘરાવવા માટે થનગનતા હશે?

તારી સ્ટાર વૅલ્યુનો કંઈ ખ્યાલ છે તને? તારાથી હજારમા ભાગની અસરકારકતા અને બીક ધરાવનારા લોકો માટે પણ રાજકીય પક્ષોમાં પડાપડી ચાલતી હોય છે. તારા આવતાં પહેલાં, જેનો પ્રભાવ હોય એવા દરેક નેતાને ભાજપમાં સામેલ કરવા માટે માનનીય ગૃહમંત્રી ઉત્સુક રહેતા હતા. જોકે, તને તો કોઈ આવું દબાણ કરે તો પણ શી રીતે? તારી સીડી બનાવીને તને બ્લૅકમેઇલ કરી શકાય નહીં, તને કરોડોની લાલચ કે ચક્કી-પિસિંગની ધમકી આપી શકાય નહીં, તને રાજ્યસભાનું સભ્યપદું, રાજ્યપાલપદું કે મંત્રીપદું પણ આપી શકાય નહીં.

તારું કામ ધર્મપ્રચારકો જેવું છે. પ્રસાર સિવાયની બીજી બધી વાત  (મૂલ્યો કે માનવતા પણ) તારા માટે ગૌણ છે. કેમ કરીને પોતાના સંઘને-પોતાની જમાતને વિસ્તારવાં એ જ જાણે કે એકમાત્ર લક્ષ્ય છે. કોઈ સમાજશાસ્ત્રીને વાઇરસપ્રસાર અને ધર્મપ્રસારનો તુલનાત્મક અભ્યાસ કરવાનું કહેવું પડશે.

સમાજની વાત પરથી યાદ આવ્યું : તારા ભયથી અમારા માનવસમાજની આખી સ્થિતિ કામચલાઉ ધોરણે બદલાઈ ગઈ છે. હજુ ઘણા નમૂનાઓ તારી સામેની આ લડાઈને વાઇરસ વિરુદ્ધ માનવજાતને બદલે કાળા વિ. ધોળા કે મુસલમાન વિ. હિંદુનાં ચોકઠાંની બહાર નીકળીને જોઈ શકતાં નથી.પણ હવે તેમના મનમાં—શરીરમાં  નહીં, મનમાં—રહેલા વાઇરસની કોઈ રસી નથી. આવાં લોકોને કમનસીબે ક્વૉરન્ટીનમાં રાખવાની ફરજ પાડી શકાતી નથી. એટલે તે સમાજમાં છૂટાં ફરતાં હોય છે અને ભેદભાવનો માનસિક ચેપ ફેલાવ્યા કરે છે.

બીજી વાત ઘરે રહેવાની છે. તારી બીકે લોકો બહાર નીકળતાં બંધ થયાં, એટલે પ્રકૃતિએ પોતાનું અસલી, રળિયામણું સ્વરૂપ દેખાડવાનું શરૂ કર્યું છે. માનવજાતે પ્રકૃતિના ચહેરા પર ધુમાડા ઠાલવીને તેને એવો બનાવી દીધો હતો કે ખુદ પ્રકૃતિ અરીસામાં જુએ તો છળી મરે. પણ માણસોને ઘરમાં પુરાવાનો વખત આવતાં પ્રકૃતિના ચહેરા પરની કુમાશ પાછી આવી છે. તારા બદલે કોઈ નેતા આવું કરવામાં નિમિત્ત બન્યા હોત તો તેમને શાંતિ માટેનું નૉબેલ પારિતોષિક મળી ગયું હોત. તારા કિસ્સામાં એ પારિતોષિક તને નહીં, પણ તને અંકુશમાં લેતી શોધ કરનારને મળશે એવું લાગે છે.

હમણાં સુધી વૈશ્વિક આતંકની વાત નીકળે, એટલે લોકો ISISને યાદ કરતાં હતાં. પણ તેં ISISનો એ દરજ્જો છીનવી લીધો. ગનીમત છે કે અમેરિકાએ તારા નામનું કોઈ ઇનામ-બિનામ કાઢ્યું નથી. જોકે, અમેરિકાના પ્રમુખ ટ્રમ્પે જે રીતે તારી ઉપેક્ષા કરીને તારો પ્રભાવ વધવા દીધો છે, એ જોતાં કોઈ ક્યાંક તેમના નામનું ઇનામ જાહેર ન કરી દે.

ઘણા લોકોને આતંક, ભય, પ્રભાવ, પ્રભુત્વ—આ બધા શબ્દો વચ્ચે ખાસ ફરક લાગતો નથી. તેમાંથી કોઈ તારું મંદિર બનાવીને બાધાઆખડીનો ધંધો ચાલુ કરી દે તો કહેવાય નહીં. અમુક દરગાહ પર માસ્ક ચઢાવવાથી કે અમુક દેરી પાસે આવેલા ઝાડ પર એપ્રન લટકાવવાથી તને વશમાં કરી શકાય છે, એવું કોઈ ચલાવે તો ચાલી પણ જાય. કારણ કે,અમારે ત્યાં કેટલાક વશ કરવા ને બાકીના વશ થવા માટે સદાકાળ ઉત્સુક હોય છે.

ખબર છે, આમ તો તને પત્ર લખવાનો કશો મતલબ નથી. પણ લોકશાહીમાં નાગરિકોને મતલબ ન હોય એવી ઘણી ચીજો કરવાની ને આશા રાખવાની ટેવ પડી જાય છે. જેમ કે, સરકાર પાસેથી સાચી માહિતીની આશા, આફત વખતે કોમવાદ ન ફેલાવવામાં આવે તેની આશા, વડા પ્રધાન પત્રકારપરિષદ ભરીને ખુલ્લાશથી સવાલના જવાબ આપે એવી આશા, ગૌરવના અફીણઘેનમાં લોકો વાસ્તવિકતા ભૂલી ન જાય એવી આશા...આ બધાની વચ્ચે, તને કાબૂમાં આણવાની આશા સૌથી વધારે વાસ્તવિક છે. આજે નહીં ને ગમે ત્યારે તને અંકુશમાં લાવી દઈશું. બાકીની આશાઓ વિશે આવું કહી શકાય તેમ નથી.

કોઈએ તને કદી મળવાનું ન થાય એવી આશા સાથે,
લિ. માનવજાતનો મિત્ર

Share

Monalisa, Leonardo da Vinci મોનાલિસા, લિઓનાર્દો દ વિન્ચી (નીચે, માસ્કધારી)

The Last Supper, Leonardo da Vinci ધ લાસ્ટ સપર, લિઓનાર્દો દ વિન્ચી (નીચે, તેની સોશિયલ ડિસ્ટન્સિંગ આવૃત્તિ)

The Creation of Adam, Michelangelo ધ ક્રીએશન ઑફ આદમ, માઇકલએન્જેલો (નીચે, 'ડોન્ટ ટચ' આવૃત્તિ)

Vincent Van Gogh, Self Portrait વિન્સેન્ટ વાન ગોગ, સેલ્ફ પોર્ટ્રેઇટ (નીચે બે કાર્ટૂન) ૧. કાન કપાયેેેેલો હોય તો માસ્ક કેમ પહેરવો ? ૨. તેના વિખ્યાત ચિત્ર 'સ્ટારી નાઇટ્સ'નો ટુકડો માસ્ક તરીકે

The Scream, Edvard Munch  ધ સ્ક્રીમ, એડવર્ડ મન્ચ (નીચે, લૉક ડાઉન આવૃત્તિ)

Guernica, Pablo Picasso ગ્વર્નિકા, પાબ્લો પિકાસો (નીચે, માસ્ક આવૃત્તિ, નામ છે કોરોનિકા)

American Gothic, Grant Wood અમેરિકન ગોથિક, ગ્રાન્ટ વૂડ (નીચે, લૉક ડાઉન આવૃૃૃૃૃૃત્તિ)

Share

લૉક ડાઉનમાં જેમને બે ટંકના ભોજનની ચિંતા નથી અને જેમના (કેટલાક કિસ્સામાં ફોનમાલિક કરતાં વધારે) સ્માર્ટ એવા ફોન ઇન્ટરનેટ કનેક્શન સહિત ચાલે છે, તેમની એક પ્રિય પ્રવૃત્તિ છેઃ કૉન્ફરન્સ કૉલ. યારોદોસ્તો-સગાંસ્નેહીઓના ઝુંડને એક કૉલ પર ભેગું કરવું અને પછી એકાદ કલાક સુધી વાતો કરવી.

કૉન્ફરન્સિંગ એટલે કે એક સાથે અનેક લોકો સાથે તેમનાં મુખારવિંદ ઉર્ફે થોબડાં દેખાય એ રીતે વાત કરવાનું પહેલાંના જમાનામાં ફક્ત વિલનોને પોસાતું હતું. બલ્કે, એ તેમની વિલનગીરીને ઘૂંટી આપનારી બાબત બની રહેતી. એક સાથે અનેક સાગરિતો સાથે વાત કરતા બૉસને જોઈને થતું, ’આ તો ભારે પહોંચેલ જણ છે.’ હવે ટૅક્નોલોજી સામાન્ય બની છે કે વિલનગીરી, તેની સમાજશાસ્ત્રીય ચર્ચામાં ન પડીએ, તો પણ એટલું નક્કી છે કે ઠેર ઠેર, ખાસ કરીનેલ લૉક ડાઉન દરમિયાન, કૉન્ફરન્સ કૉલની મહેફિલો જામવા માંડી છે.

પહેલી વાર આ પ્રમાણે આઠ-દસ સ્નેહીઓ કે સ્કૂલમિત્રો (કોઈ સરકારી યોજનાનું નામ હોય એવું લાગે છે?) સાથે વાત કરવાનું નક્કી થાય ત્યારે કંઈક ઉત્તેજનાનો માહોલ હોય છે. અગાઉ રૂબરૂ થતી આ પ્રકારની બેઠકો અને એ જમાનો યાદ આવી જતાં, મનમાં અતીતરાગ છેડાય છે. ‘જબ રાત હૈ ઐસી મતવાલી તો સુબહકા આલમ ક્યા હોગા’ની જેમ, વિચારમાત્રથી આટલી મઝા આવે છે, તો ખરેખર ફોન પર ભેગા થઈને કેટલી મઝા આવશે, એવું લાગે છે.

આખરે એ સમય આવે છે, જ્યારે મોબાઇલના સ્ક્રીન પર એક પછી એક ચોકઠાં ચહેરા સાથે પ્રગટ થવા લાગે છે. સામાન્ય સંજોગોમાં સંતોષકારક રીતે મોટો લાગતો (અને ‘મેં તો ખાસ મોટો સ્ક્રીન જોઈને જ ફોન લીધો હતો’ એવું કહેવાની તક આપતો) મોબાઇલનો સ્ક્રીન નાનો પડવા માંડે છે. એક પછી એક મિત્રો ઉમેરાતા જાય, તેમ નાનાં ચોકઠાંમાં તેમના ચહેરા કે તેના અંશ દેખાય છે. અંશ એટલા માટે કે ઘણી વાર મોબાઇલ સ્ક્રીન સામે બરાબર ગોઠવાતાં પહેલાં આમતેમ થવું પડે છે, નજીક-દૂર થવું પડે છે. તે વખતે બાકીના લોકોને અચાનક ગોઠવાઈ રહેલા જણના નાકનો કે કાનનો ક્લોઝ-અપ દેખાઈ શકે છે. ક્યારેક હાથનો પંજો અચાનક સસ્પેન્સ થ્રિલરની અદામાં એકદમ મોટો થઈને સામે આવતો લાગે છે. પછી ખ્યાલ આવે છે કે એ તો મોબાઇલમાં કંઈક ફેરફાર કરવા માટે લંબાયેલો હાથ છે.

ફક્ત દૃશ્યો જ નહીં, ઘણાં ચોકઠાંમાં લાઇટિંગ અને એન્ગલ પણ હોરર ફિલ્મની યાદ તાજી કરાવે એવાં હોય છે. સામાન્ય સ્થિતિમાં અચ્છાભલા દેખાતા લોકો મોબાઇલને ચહેરાની સામે રાખવાને બદલે ઉપર કે નીચે રાખે, એટલે અંતર્ગોળ-બહિર્ગોળ અરીસામાં દેખાતા રમુજી ચહેરા જેવો દેખાવ નીપજે છે. પણ ફોન પર વીડિયો કોલ કરનારા ચહેરાના ઠઠ્ઠાચિત્ર-કરણથી ટેવાયેલા હોય છે અને પોતાનો ચહેરો પણ એવો જ દેખાતો હશે એ સમજતા હોય છે. એટલે એ વિશે કશી ટિપ્પણી કે રમુજ થતાં નથી.


વિડીયો કૉલિંગ નવું શરૂ થયું ત્યારે ગુગલે તેની હૅન્ગ આઉટ સેવા માટે એવું સૂત્ર રાખેલું કે આ બટન ક્લિક કરો અને વાળ ઓળીને આવી જાવ. પણ એ વખતે કૉન્ફરન્સિંગનો ખ્યાલ ઔપચારિક મિટિંગ માટે વધારે હતો. ઓટલાપરિષદની અવેજીમાં કૉન્ફરન્સ વીડિયો કૉલમાં તો હવે વાળ ઓળવાની જરૂર પણ નથી હોતી ને ખાસ અર્થ પણ નથી હોતો. કેમ કે, મોબાઇલના પડદે ઉપસેલી પાંચ-સાત-દસ બારીઓમાં દેખાનારાં બહેન છે કે ભાઈ, એટલી ખબર પડે તો પણ સંતોષ થઈ જાય છે. કોઈના મેક-અપ ને ઘરેણાંનું મૂલ્યાંકન કે તુલનાત્મક અધ્યયન કરવા ઉત્સુક મહિલાઓ માટે સામુહિક વીડિયો કૉલ નકામા છે.

સામુહિક મિલનની ભારતીય પરંપરાને આગળ વધારતાં, સામુહિક વીડિયો કૉલમાં પણ શરૂઆતની દસ-પંદર મિનિટ બધાંને ભેગાં કરવામાં જતી રહે છે. કોઈનું ઇન્ટરનેટ કનેક્શન આવ-જા કરે છે. કોણ આવ્યું ને કોણ બાકી છે, એ વસતી ગણતરીમાં પણ વખત જાય છે. કારણ કે ફોનમાં પ્રગટેલાં ચોકઠાંની જગ્યા સતત બદલાતી રહે છે. એટલે દરેક ચોકઠા માટે વારે ઘડીએ ‘અભી અભી યહીં થા, કીધર ગયા જી..’ થાય છે. ‘ફલાણાભાઈ કે ઢીંકણાબહેન હજુ કેમ નથી આવ્યાં? એ નહીં આવે ને આપણે શરૂ કરી દઈશું, તો પછી એમને ખરાબ નહીં લાગે?’ એવા વ્યવહારુ સવાલ ઊઠે છે.

પછી યાદ આવે છે કે એક મિનિટ, અહીં બધાંએ ભેગાં થઈને એવું તો કશું કરવાનું જ નથી કે જેથી કોઈને રહી ગયાની લાગણી થાય. એટલે બધાં ધીમે ધીમે અંદરોઅંદર વાતો શરૂ કરવાની કોશિશ કરે છે. શરૂઆત તો એકબીજાના અભિવાદનથી થાય, પણ એકસાથે પાંચ-સાત લોકો એકબીજાનું અભિવાદન કે ‘ઓહો, તમે આવી ગયા?’ અથવા ‘કેમનું છે?’ એવું પૂછે, ત્યારે કોઈને કશું સ્પષ્ટ સંભળાતું ન હોય. એમાં પાછું ઇન્ટરનેટ કનેક્શન વચ્ચે ઢીલું પડે એટલે ચોકઠાંમાં દેખાતા ચહેરા ચોંટી જાય. અવાજ મંગળ ગ્રહ પરથી આવતો હોય એ રીતે ટુકડામાં આવે.

આવા માહોલમાં કોઈ પણ પ્રકારનો અર્થસભર તો ઠીક, આનંદસભર વાર્તાલાપ કરવાનું પણ બહુ શક્ય નથી,  એ સમજાય ત્યાં સુધીમાં એકાદ કલાક વીતી ચૂક્યો હોય છે અને બધાં સર્વાનુમતે ‘બહુ મઝા આવી’ એવું જાહેર કરી ચૂક્યાં હોય છે.

Share

 (લૉક ડાઉન જાહેર થતાં પહેલાં લખેલો અને ગુજરાત મિત્રની કોલમમાં છપાયેલો લેખ)

સરકારે ફરજિયાત રીતે ઓફિસો બંધ કરાવી, તેના પહેલાંથી સ્થિતિની ગંભીરતા સમજીને લોકો ઘરે રહેવા માંડ્યા હતા--એવા આશ્વાસન સાથે કે 'એમાં શું? જેવું અહીં કામ કરીએ છીએ, એવું ઘરે રહીને કામ કરીશું.’ આશ્વાસન તે આપતા હતા ઓફિસમાં બોસને, પણ એવું લાગતું હતું, જાણે તે પોતાની જાતને કહી રહ્યા છે.

ઘરનાં એવાં ઘણાં કામ હોય છે જે ઓફિસે લઈ જઈ શકાય, પણ ઓફિસનાં એવાં થોડાં કામ હોય છે જે ઘરે લાવી શકાય. હકીકત એ છે કે ઓફિસનું કામ ઘરે લાવ્યા પછી પણ, ઓફિસનું વાતાવરણ ઘરે લાવી શકાતું નથી. ભેળસેળીયું ખાવાની ટેવ પડી ગયા પછી જેમ ચોખ્ખું ખાવાથી બીમાર પડી શકાય, તેમ ઓફિસના વાતાવરણમાં કામ કર્યા પછી, ઘરની ઓફિસ પોલિટિક્સ વગરની અને બોસવિહોણી, બિનઝેરી આબોહવામાં કામ કરવાનું સહેલું નથી હોતું.  કમલહસનની મૂક ફિલ્મ ‘પુષ્પક’માં હીરોને જેમ ફાઇવ સ્ટાર હોટેલની શાંતિથી અકળામણ થતાં, ઘોંઘાટની કેસેટ વગાડીને સૂવું પડે છે, તેમ ઘરે કામ કરવા માટે બોસના ઘાંટાનાં રેકોર્ડિંગ રાખવાં પડે તો નવાઈ નહીં.

ઘરે કામ કરવાનો વિચાર ઘણા ખરા લોકો માટે આનંદદાયક હોય છે, પણ મોટા ભાગના સુવિચારોની જેમ તેને આચરણમાં મૂકતી વખતે શું થઈ શકે,  તેની ઝલક આપતું, 'વર્ક ફ્રોમ હોમ'કર્મચારીની રોજનીશીનું એક પાનું.
***
વર્ક ફ્રોમ હોમનો હજુ પહેલો જ દિવસ છે. એટલે સવારે શાંતિથી ઉઠ્યો. આમ પણ આખો દિવસ કામ જ કરવાનું છે ને. શી ઉતાવળ છે?

શાંતિથી છાપાં વાંચતાં વાંચતાં ચા પીધી. છાપાંમાં કશુંક વિચિત્ર ને જુદું લાગ્યું. ખાસ્સો વિચાર કર્યા પછી ખ્યાલ આવ્યો કે છાપામાં જાહેરાતો ઓછી હોવાને કારણે સમાચારો બહુ વધારે લાગે છે.  અત્યાર સુધી જાહેરખબરોની વચ્ચે વચ્ચે સમાચાર વાંચવાની ટેવ એવી પડી ગઈ છે કે છાપામાં સમાચાર વધારે હોય, એ પણ સમાચાર લાગે.

છાપાંમાં ખાસ કશો ઢંગધડો હોતો નથી ને સમાચાર તો આગલા દિવસથી જાણી લીધા હતા. પણ મગજની નહીં, પેટની તંદુરસ્તી માટે છાપાં વાંચવાં પડે છે. પેટને હજુ ઓનલાઇનની ટેવ નથી પડી. શક્ય છે કે આ બાબતે ઉત્ક્રાંતિ થવામાં હજુ બે-ત્રણ પેઢી જેટલો સમય નીકળી જાય.

છાપાં વાંચ્યા પછી થયું કે જે કારણસર ઘરેથી કામ કરવું પડે છે, એ સમસ્યા વિશે થોડી તાજી માહિતી મેળવી લેવી જોઈએ. એ પણ ફરજનો ભાગ ગણાય. એટલે ટીવી ચાલુ કર્યું ને મોબાઇલ પર ફેસબુક-ટ્વિટર ખોલ્યું. થોડા વખત પછી જમવાની બૂમ પડી ત્યારે ખબર પડી કે સાડા બાર થઈ ગયા. ઇરાદો તો એવો હતો કે સવારે બે કલાક સળંગ કામ થઈ જશે, તો બપોરે થોડી મિનીટ વામકુક્ષિ કરી લઈશું. પણ હવે તો ફટાફટ નહાવાનું પતાવવાનો આદેશ થયો.

પ્રાતઃક્રિયામાં બપોર પડી અને પછી જમવા બેઠાં. શાંતિથી વાતો કરતાં કરતાં જમ્યાં. કારણ કે હજુ તો અડધો દિવસ પડ્યો હતો કામ માટે. અને રાત તો ખરી જ. ઘરે સાંજે છ પછી પણ કામ ખેંચતાં કોણ રોકે છે?  જમી પરવારતાં બે-અઢી જેવું થયું. પછી થયું કે સાધારણ સુસ્તી જેવું લાગે છે. એકાદ પાવર-નૅપ (ભરપૂર તાજગી આપતી થોડી મિનીટની ઉંઘ) લઈ લઈએ તો પછી સડસડાટ કામની ગાડી દોડવા માંડશે. ઓફિસમાં પણ ઘણી વાર એવું કરતો હોઉં છું. આંખ મીંચીને, ખુરશી પર માથું ઢાળીને દસેક મિનીટની મસ્ત ઉંઘ ખેંચી લઈએ, પછી કામ કરવાની ઝડપ ને તાજગી એવાં થઈ જાય છે, જાણે સવાર પડી. '

પણ ઘરે શા માટે ખુરશીમાં માથું ઢાળીને સૂવું? પથારીમાં જ સહેજ આડા પડખે થઈ લઉં, એવું વિચાર્યું. ઘરનાં લોકોએ પણ આવી જ સલાહ આપી. મને થયું કે તેમની લાગણીને પણ ક્યારેક માન આપવું જોઈએ.

આડો પડ્યો. કડક ઉંઘ આવી. આંખ ખુલી. સારું લાગતું હતું. મને થયું, ‘વાહ, ઇસીકો કહેતે હૈ પાવર-નેપકા જાદુ’. પછી ઘડિયાળ પર નજર પડી. એ તો સાડા ચારનો સમય બતાવતું હતું. હવે ચા પીવી પડે. કારણ કે સળંગ કામ ખેંચવાનું છે.

ચા-નાસ્તો કરવાં બેઠાં, એમાં કોરોનાની વાત નીકળી. એટલે વાત લંબાઈ ગઈ. પછી થયું કે દિવસની અપડેટ જાણી લઉં, જેથી જાગ્રત નાગરિક તરીકે ફરજ બજાવી શકાય. એમ કરતાં છ-સવા છ થઈ ગયા. મને થયું કે સાંજ પડી છે, તો અંધારું થતાં પહેલાં ચાલવાની કસરત કરી લઉં. ઘરની બહાર તો નીકળવાનું ન હતું. એટલે સોસાયટીના કમ્પાઉન્ડમાં થોડું ચાલ્યો. ઘરે આવ્યો ત્યારે સાત થયા હતા, પણ અંધારું એવું હતું જાણે બહુ મોડું થઈ ગયું હોય. ઘરે સાંજના ભોજનની તૈયારી ચાલતી હતી. મને લાગ્યું કે કામ કરવા બેસીશ ને જમવાની બૂમ પડશે. ઘરવાળાં શાંતિથી કામ કરવા નહીં દે. એટલે જમતાં સુધી ટીવી જોયું.

જમી પરવારવામાં નવ થઈ ગયા. આટલે મોડેથી માહોલ બનતો ન હતો. ટીવી પર પિક્ચર ચાલતું હતું. મને થયું કે નકામું ખેંચાઈ મરવાની જરૂર નથી. એક દહાડો આમ કે તેમ. કાલથી જ કામ શરૂ કરીશું.
***
(બીજો દિવસ)
મામુલી ફેરફાર સાથે, ગઈ કાલ પ્રમાણે.

Share

Share

Share

કોવિડ-૧૯ નિમિત્તે ૨૧ દિવસના પહેલા લૉક ડાઉનનો આરંભ થયો, ત્યારે વિચાર આવ્યો કેે આખો દિવસ ઘરમાં અને વ્યસ્ત રહેવાની જરાય નવાઈ નથી. પણ રોજિંદી પ્રવૃત્તિઓ ઉપરાંત થોડું જુદું કંઈક કરી જોઈએ. વિચારતાં લાગ્યું કે થોડા મારા અને થોડા બીજાના હાસ્યલેખોના અંશ વાંચવા. રેકોર્ડિંગ ને પ્રાથમિક એડિટિંગની થોડી જફા થાય તો પણ કરવી.

વિચારો તો ઘણા આવે ને જાય. વિચારોનો અમલ કરતાં પહેલા પણ વિચાર કરવો પડે. નસીબજોગે દરેક ક્ષેત્રમાં પુખ્ત અને સાચી સલાહ આપનારાં પ્રેમી મિત્રો છે, જેમની સાથે અવઢવના મુદ્દા વિશે વાત થઈ શકે અને સાચો અભિપ્રાય મળવાની ખાતરી હોય. રોજના રેકોર્ડિંગના વિચારમાં મેં પરમ મિત્રો હેતલ દેસાઈ (મુંબઈ) અને નિશા પરીખ-સંઘવી (મૅલબૉર્ન) સાથે વાત કરી, પહેલું રેકોર્ડિંગ મોકલ્યું. બંનેએ કહ્યું કે કરવા જેવું છે. વાંધો નહીં આવે. એટલે રોજનું રેકોર્ડિંગ શરૂ કર્યું. શરૂઆતમાં હતું કે આંતરેદિવસે મારો અને બીજાનો લેખ વાંચીશ. પણ પછી ક્રમ એવો ગોઠવાયો કે અઠવાડિયામાં એક દિવસ મારા લેખનો અંશ અને બાકીના દિવસ બીજા લેખકો. થોડાં રેકોર્ડિંગ પછી મિત્ર આરતી નાયર સાથે ચર્ચા થઈ.

પહેલા દિવસથી નક્કી કર્યું હતું કે લૉક ડાઉનના એકવીસ દિવસ પૂરા કરવા.એથી ઓછા નહીં. એથી વધારે નહીં. એ પ્રમાણે ૨૧ દિવસમાં ત્રણ વાર મારા લખાણમાંથી વાંચ્યું. તેમાં સામેલ થયેલા બીજા લેખકો વિનોદ ભટ્ટ (બે લેખ),  રમણભાઈ નીલકંઠ, વિદ્યાગૌરી નીલકંઠ, તંત્રીનો ભાઈ મંત્રી, જ્યોતીન્દ્ર દવે, ચં.ચી.મહેતા, ગગનવિહારી મહેતા, મીનુ હો. નરીમાન, ચુનીલાલ મડિયા, મુનિકુમાર પંડ્યા, બકુલ ત્રિપાઠી, તારક મહેતા, રતિલાલ બોરીસાગર, હરીશ નાયક ઉપરાંત સ્વામી આનંદે આલેખેલું જેઠીસ્વામીનું પાત્ર અને રજનીકુમાર પંડ્યાના સંગ્રહ શબ્દઠઠ્ઠામાંથી એક લેખ.

એ બધાં રેકોર્ડિંગ ફેસબુક પર #Lockdown_Reading  હેશટૅગથી તો છે જ. ઉપરાંત ત્રણ પોસ્ટમાં થઈને એ તમામની  યુટ્યુબની લિન્ક આપું છું. જ્યારે જેટલો રસ અને સમય હોય, તેે પ્રમાણે સાંભળવા ને મઝા કરવા માટે.

Share

સામાન્ય રીતે બીજા કોઈની પોસ્ટ પર પ્રતિક્રિયા આપતો નથી, પરંતુ ગઈ કાલે કેટલાક મિત્રોએ એક પોસ્ટ વિશે જાણ કરી. તેમાં લખ્યું હતું કે વડાપ્રધાને કરેલો દીવડા સળગાવવાનો અનુરોધ કેટલોો વૈૈૈૈૈૈૈજ્ઞાનિક છે અને તેમની આ વાત પાછળ કેવું ગહન વિજ્ઞાન છુપાયેલું છે.

મિત્રોએ ખાસ આગ્રહપૂર્વક એમ પણ કહ્યું કે આ લખનાર ક્વોલિફાઇડ ડોક્ટર છે. એ ભાઈએ એવી પણ અપીલ કરી હતી કે 'કોઈ વ્યક્તિ જ્યારે દેશ માટે પોલીટીકલ સાયન્સમાંથી બહાર આવીને પ્રેક્ટીકલ સાયન્સમાં પ્રવેશે, ત્યારે એ વ્યક્તિને સમગ્ર દેશે સપોર્ટ કરવો જોઈએ.' અને લખ્યું હતું કે 'આ વિષય પર હું તમારી સાથે કલાકો લાંબી ચર્ચા કરવા તૈયાર છું.'

મામલો વિજ્ઞાનનો અને ખાસ તો જાહેર હિતનો હોવાથી, વ્યક્તિને બાજુએ રાખીને મુદ્દાની ચર્ચા કરીએ. (એ ભાઈએ લખેલા મુદ્દા લાલ રંગમાં છે) પણ મુદ્દામાં જતાં પહેલાં એક સામાન્ય સ્પષ્ટતા કરી લઉં કે મહેરબાની કરીને ભણેલા માણસો અંધશ્રદ્ધા ન ફેલાવે એવું માની લેવું નહીં. ભણતર સૂચવે છે કે એ વ્યક્તિ એ અભ્યાસમાં સારી રીતે પાસ થવા જેટલી બુદ્ધિશક્તિ ધરાવે છે. પરંતુ  જેમ ઘરમાં રૂપિયા હોવા અને તેને સારા કામ માટે વાપરવા, એ બે સાવ જુદી બાબતો છે, તેવું સમજ વિશેનું પણ સમજવું.

એકસાથે અસંખ્ય દીવાઓ પ્રગટે છે કે મીણબત્તીઓ સળગે છે ત્યારે વાતાવરણમાં અચાનક બે ફેરફારો થાય છે. એક તો એ કે વાતાવરણનું તાપમાન અચાનક વધી જાય છે... 
– ઘરમાં દીવા પ્રગટાવવાથી વાતાવરણનું તાપમાન વધી જાય, આ વાત દેખીતી રીતે તર્કસંગત લાગતી નથી. દીવાના અજવાળાનાં બે પાસાં હોય છેઃ પ્રકાશ અને તાપમાન.  દીવાની ગરમીથી વાતાવરણનું તાપમાન તો પછીની વાત છે, ઘરનું તાપમાન કેટલું વધે છે એનો પ્રયોગ તમે જાતે કરી શકો છો.

દલીલ ખાતર આપણે માની લઈએ કે એક ઘરમાં એક સાથે છ દીવા સળગે છે. તો તેનાથી ઘરનું તાપમાન વધે છે? આ નક્કી કરવા માટે રીસર્ચ પેપર વાંચવાની જરૂર નથી. છ દીવાની હારમાળાથી દસેક ફૂટ દૂર બેસીને તમે જાતે નક્કી કરી શકો છો કે તાપમાન વધ્યાનો અહેસાસ થયો? બીજી વધારે સાદી રીત છેઃ એક દીવાની સાવ નજીક રહો અને પછી ધીમે ધીમે દૂર થતા જાવ. તેનો પ્રકાશ નહીં, પણ ગરમાવો (તાપમાન) ક્યાં સુધી અનુભવાય છે તે જુઓ.

- બીજી યાદ રાખવાની હકીકત એ છે કે સૌ પોતપોતાના ઘરમાં દીવા પ્રગટાવે તો તેની અસર અત્યંત સ્થાનિક હોય, સામુહિક નહીં. એટલે કે, દીવા સળગતા હોય તેની આસપાસનો હિસ્સો થોડો ગરમ થાય, પણ વાતાવરણના તાપમાન પર તેની અસર ન પડે. વાયુઓ વાતાવરણમાં ભળી શકે, પણ તાપમાનનો વધારો દૂર સુધી ગતિ કરી શકે નહીં.

- ત્રીજો અને સૌથી અગત્યનો મુદ્દોઃ ધારો કે વાતાવરણનું તાપમાન બીજી કોઈ રીતે વધારવામાં આવે તો પણ, તેની વાઇરસના ફેલાવા પર શી અસર? વધારે ગરમી પડવાથી વાઇરસનો ફેલાવો કે તેની અસર અટકી જવાનાં નથી, એ વૈજ્ઞાનિક રીતે જાહેર થઈ ચૂકેલી હકીકત છે.

વનસ્પતિમાં થયેલા પ્રયોગોને આધારે (કારણકે વાઈરસનું ઇન્ફેક્શન પ્લાન્ટ્સમાં પણ થતું હોય છે) એ વાત ઓલમોસ્ટ સાબિત થઈ ચુકી છે કે કાર્બન મોનોક્સાઈડ અને કાર્બન ડાયોક્સાઈડનું અચાનક પ્રમાણ વધવાથી વાતાવરણમાં રહેલા વાઈરસ કે અન્ય કોઈપણ જીવાણું નાશ પામે છે.  ફક્ત એટલું જ નહીં, તેઓ કોષમાં રહેલા વાઈરસના રેપ્લીકેશન એટલે કે વિભાજન દર ઉપર પણ બ્રેક મારી શકે છે.

- પહેલી વાત તો એ કે આ ઓલમોસ્ટ સાબિત થવું એટલે શું?

- બીજું, કોરોના વાઇરસ વાતાવરણમાં વસવાટ કરતા નથી. એવું નથી કે તે વાઇરસ વાતાવરણમાં તરતા હોય, બહાર નીકળતા દરેક લોકોને લાગતા હોય અને વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયોક્સાઇડ-કાર્બન મોનોક્સાઇડ ભળે તેનાથી બધા વાઇરસ મરી જાય. (અને એ પણ એક રાત દીવો સળગાવવાથી? પણ એ તો વળી જુદી જ વાત છે.)

વાઇરસ જુદી જુદી સપાટી પર જુદા જુદા સમય સુધી રહેતા હોય છે. એ કિસ્સામાં પણ વાતાવરણમાં (એટલે કે ઉપર હવામાં)  ભળેલા કાર્બન ડાયોક્સાઇડ-કાર્બન મોનોક્સાઇડ વાયુથી ટેબલની સપાટી પર રહી ગયેલા વાઇરસને કશી અસર ન થાય. દલીલ ખાતર એવું કહેવામાં આવે કે હવામાં થોડો સમય તો વાઇરસ હોય છે, તો પણ એ હવા જમીની સ્તરની હોય--વાયુઓ જ્યાં ભળે તે વાતાવરણ નહીં.

- ત્રીજું, વાતાવરણમાં ભળેલા વાયુઓ કોષમાં વાઇરસના વિભાજનના દર ઉપર શી રીતે બ્રેક મારી શકે? આ વાત જરાય તર્કસંગત લાગતી નથી અને આનો પુરાવો હોય તો તે વિશે ડોક્ટરે તાત્કાલિક વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થાને કે પછી વડાપ્રધાનને જાણ કરવી જોઈએ, જેથી રોજ વિમાનો દ્વારા કાર્બન ડાયોક્સાઇડ-કાર્બન મોનોક્સાઇડનો છંટકાવ કરવાની વ્યવસ્થા ગોઠવી શકાય.

આવી મહત્ત્વની બાબત જાણ્યા પછી વડાપ્રધાને વચ્ચે આટલો બધો સમય કેમ જવા દીધો નેે વાતાવરણમાં આ વાયુઓ ફેલાવવાનું કામ લોકો પર કેમ છોડ્યું, એવો સવાલ નહીં પૂછીએ, બસ?
***
અંધશ્રદ્ધા ફેલાવવી એ તો ખોટું જ છે, પણ વિજ્ઞાનના અને વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસોના હવાલા આપીને અંધશ્રદ્ધા ફેલાવવી એ ઊંચા દરજ્જાની કુસેવા છે. ગળચટ્ટા શબ્દો વાપરવાથી જૂઠાણું વૈજ્ઞાનિક સચ્ચાઈ થઈ જતું નથી. ખાસ કરીને, આવા વખતમાં જ્યારે વૈજ્ઞાનિક સમજૂતીની આવશ્યકતા હોય ત્યારે ક્વોલિફાઇડ ડોક્ટર કોઈ પણ કારણસર આવાં જૂઠાણાં ફેલાવે તે સામાજિક હિતની દૃષ્ટિએ ભયંકર ગણાય. 

Share