Thursday, June 27, 2013
વરસાદમાં ન પલળવાનો આનંદ
આ લેખનું વૈકલ્પિક મથાળું ‘વરસાદમાં પલળવાનો ત્રાસ’ એવું હોઇ શકત. પણ ‘પોઝિટિવ થિંકિંગ’ના જમાનામાં થયું કે જરા ‘પોઝિટિવ’ મથાળું બનાવીએ. વાત તો એક જ છે : ચોમાસામાં પલળી જવાય ત્યારે કેવો ત્રાસ પડે છે અને વરસાદમાં પલળવામાંથી બચી જવાય ત્યારે કેવો આનંદ થાય છે.
સંસ્કૃત મહાકાવ્યોથી ફેસબુકનાં સ્ટેટસ સુધીની રેન્જમાં વરસાદનો એટલો મહિમા થયો છે કે તેમાં પલળવાથી ત્રાસ થાય છે, એવું ખોંખારીને કહી શકાય નહીં. લોકલાજનો ડર લાગે. અરસિકમાં ખપી જવાની અને રસિકોની ન્યાતમાંથી બહાર મુકાઇ જવાની બીક લાગે. ‘અરર, તમે કેવા માણસ છો? વરસાદમાં પલળવું નથી ગમતું?’ એવા હળવા ઉપાલંભથી માંડીને ‘ધીક્કાર છે એના જીવનને, જેને વરસાદમાં પલળવાની મોજ માણતાં ન આવડ્યું’ એવાં કડક મહેણાં સાંભળવાની તૈયારી રાખવી પડે. પરંતુ લોકલાજને નજરઅંદાજ કરતાં સમજાય કે કેવળ વરસાદમાં પલળવા-ન પલળવાના આધારે માણસની કિંમત નક્કી કરવાનું છત્રી કે રેઇનકોટ વેચનારા પૂરતું વાજબી ગણી શકાયઃ બધા લોકો વરસાદથી બચવા ઘરમાં-ઓફિસમાં બેસી રહે તો છત્રી-રેઇનકોટનો ધંધો અને એ કરનારાનાં ઘર શી રીતે ચાલે? પણ એ સિવાય બીજા વાંધકો- વાંધો પાડનારા-ની ચિંતા કરવાની ન હોય. કારણ કે એમનાં પ્રમાણપત્રોનું મૂલ્ય ઉઠી ગયેલી કંપનીના શેર સર્ટિફિકેટ કરતાં જરાય વધારે હોતું નથી.
વરસાદમાં પલળવાથી ત્રાસ અનુભવતા લોકોને કદી એવો સવાલ થતો નથી કે ‘વરસાદમાં પલળવામાં શી મઝા આવતી હશે?’ એ સમજી શકે છે કે ‘હોય. આખરે વરસાદ પણ ફુવારાનું વિસ્તૃત અને કુદરતી સ્વરૂપ છે. માણસને ક્યારેક ચાર દિવાલના બંધન ફગાવીને - અને વોટરપાર્કની ટિકિટ ખર્ચ્યા વિના-પણ નહાવાનું મન થાય. એમાં લોકોને મઝા આવી શકે.’ આમ, તે સામા પક્ષનું દૃષ્ટિબિંદુ સમજી શકે છે. પરંતુ વરસાદમાં પલળવાનો આનંદ લઇ શકતા મોટા ભાગના લોકો આટલા ઉદાર હોતા નથી. પોલીસ જે રીતે ચોરને જુએ કે ન્યાયાધીશ જેમ આરોપીને જુએ એવી રીતે વરસાદમાં ભીંજાનારા જીવો વરસાદથી બચીને રહેતા લોકો તરફ જુએ છેઃ એ નજરમાં સહાનુભૂતિ, અનુકંપા, દયા, તિરસ્કાર, તુચ્છકાર, અરેરાટી જેવી અનેક લાગણીઓનું મિશ્રણ થયેલું હોય છે. ‘માણસ જેવા માણસ થઇને વરસાદમાં ભીંજાવાથી ભાગો છો? તમને માણસ કેમ ગણવા? જાવ તમારું માણસ તરીકેનું લાયસન્સ રદ.’ એવો ઠપકો જાણે તેમની નજરમાંથી સતત વરસતો હોય છે. વરસતા વરસાદથી બચી શકતા લોકો એવા ઠપકાના અદૃશ્ય વરસાદથી બચી શકતા નથી.
વરસાદથી દૂર ભાગતા લોકોના હૃદયપરિવર્તન માટે વરસાદપ્રેમીઓનો ઉત્સાહ ભારે હોય છે. તેમાં સેવા-કરૂણાના દબાણથી ધર્માંતર કરાવતા મિશનરી અને તલવારની ધારે ધર્માંતર કરાવતા આક્રમણખોરના મિજાજનું સંયોજન થયેલું હોય છે. વરસાદથી બચીને ચાલનારા સાથે વરસાદપ્રેમીનો પહેલી વાર ભેટો થાય ત્યારે, ‘સુધરેલા’ લોકો આદિવાસીઓ તરફ જુએ એવી રીતે એ લોકો વરસાદથી ગભરાતા લોકો ભણી જુએ છે. ‘આ લોકોને પહેલી તકે આપણી સંસ્કૃતિમાં લાવી દેવા અને ‘માણસ’ બનાવી દેવા’- એવો ઉત્સાહ તેમનામાં છલકાય છે. એ લોકો વરસાદમાં ભીંજાવાની ક્રિયા કેટલી આનંદપ્રદ છે એનું બયાન આપે છે. બે-ચાર નબળીસબળી કવિતાઓ ફટકારીને વરસાદમાં પલળવાની ક્રિયાનું સાહિત્યિક માહત્મ્ય - અને પોતે એ માહત્મ્ય સમજી શકવા જેટલા ‘સુધરેલા’ છે એ- સિદ્ધ કરવા પ્રયાસ કરે છે. કવિતા આમજનતાને પ્રભાવિત કરવાનું સૌથી સહેલું હથિયાર છે એ સમજી ચૂકેલા ઘણા લોકો કવિતાનો વરસાદ અને વરસાદની કવિતા- એવા ઘાતક મિશ્રણથી પોતાનું કામ સિદ્ધ કરવા પ્રયાસ કરે છે.
વરસાદપ્રેમીઓ માને છે કે વરસાદ માણવો એ ‘ટેસ્ટ’નું કામ છે. કુદરતી વરસાદની મઝા ભજીયાં-દાળવડાં-શેકેલો મકાઇ જેવાં બાહ્ય અને કૃત્રિમ આલંબનો થકી કેવી રીતે અનેકગણી કરી શકાય છે, એનું રસઝરતું વર્ણન પણ એ લોકો હોંશથી કરે છે. આમ કરતી વખતે એ ભૂલી જાય છે કે વરસાદથી દૂર ભાગતા લોકોને વરસાદ સામે તત્ત્વતઃ અને ભજીયાં-દાળવડાં-મકાઇ સામે તો સમગ્રતઃ- કશો વાંધો હોતો નથી. બલ્કે, આ બઘું ઝાપટવા માટે તે વરસાદની પરાધીનતા કબૂલ રાખતા નથી. તેમનો ખરો વાંધો વરસાદમાં ભીંજાયેલા કબૂતર જેવા થઇ ગયા પછી પાછો કામ કરવાનો અથવા કામ માટે બહાર ફરવાનો હોય છે. પરંતુ આ સ્પષ્ટતા કરવાની તક તેમને ભાગ્યે જ મળે છે. બસ, ‘વરસાદ નથી ફાવતો’ એટલું સાંભળ્યું નથી કે વરસાદપ્રેમીઓ ગરજી ગરજીને વરસ્યા નથી.
ભજીયાં-દાળવડાં-મકાઇના રસ્તે વરસાદને ચાહી ન શકનારા લોકો માટે બીજો રસ્તો અપનાવવામાં આવે છે. વરસાદમાં ભીંજાવાની ક્રિયા કેટલી રોમેન્ટિક છે એનાં વર્ણન અને તેમાં રહેલી શક્યતાઓ તેમની સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવે છે. કવિ નાનાલાલે ભીંજાયેલી કન્યાના શરીર પરથી જળબિંદુઓ નહીં, પણ તેનું કૌમાર્ય ટપકે છે એવી કલ્પના કરી હતી. આવાં હાથવગાં ઉદાહરણ આપીને વરસાદમાં પલળવાની ક્રિયાની કાવ્યાત્મકતા સિદ્ધ કરવાના પ્રયાસ થાય છે. પરંતુ વરસાદથી નાસતા ફરતા લોકો મગજ ઘરે મૂકી રાખતા નથી. તેમને એટલી તો ખબર પડે છે કે આવા કિસ્સામાં પલળનાર અને જોનાર કોણ, એની પર બહુ મોટો આધાર હોય છે. આપણે પલળીએ તો આપણા શરીર પરથી પડતાં ટીપાં જોઇને નાનાલાલ હોય કે અ-નાનાલાલ, કોઇને પણ એવું જ લાગે કે કૌમાર્ય નહીં, પરાણે પલળવાનું લાચાર્ય ટપકી રહ્યું છે.
કેવળ શાબ્દિક સમજાવટ અને લાલચથી કામ નહીં સરે એવું લાગતાં વરસાદપ્રેમીઓ બીજો તરીકો અપનાવે છે. ‘તમે વરસાદમાં કદી પલળ્યા છો ખરા? એક વાર પલળી તો જુઓ. એવી મઝા આવશે કે તમે યાદ કરશો.’ એ વખતે વરસાદથી બચનારના હોઠે શબ્દો આવતા આવતા અટકી જાય છે કે ‘સાચી વાત છે. ચાર વર્ષ પહેલાં ન છૂટકે પલળવું પડ્યું ત્યારે એવી હાલત થઇ હતી કે અડધે રસ્તેથી લીલા તોરણે પાછા ઘરે જવું પડ્યું ને ઓફિસમાં રજા મૂકવી પડી.’ અથવા ‘બે વર્ષ પહેલાં વરસાદમાં પલળ્યા પછી ઠંડી લાગીને છીંકાછીંક સાથે જે તાવ ચડ્યો હતો અને કળતર થતું હતું એ હજુ યાદ છે.’ આવી કોઇ દુર્ઘટના ઘટી ન હોય એવા લોકો ડીઝાસ્ટર મેનેજમેેન્ટને બદલે ડીઝાસ્ટર મિટિગેશનના ભાગરૂપે પણ વરસાદમાં પલળવાથી દૂર રહે છે.
વરસાદમાં પલળવાની મઝા નથી આવતી, એના ટેકામાં પણ દલીલો હોઇ શકે એ ઘણા વરસાદપ્રેમીઓથી સહન થતું નથી. ‘જે આપણી સાથે નથી તે આપણી સામે છે’- એવી વિચારધારાના યુગમાં ઘણા વરસાદપ્રેમીઓ ખુન્નસથી વિચારે છે, ‘વરસાદમાં પલળવાથી કતરાતા લોકોને તો પકડી પકડીને...ઝાપટાબંધ વરસતા વરસાદમાં અડધે રસ્તે રેઇનકોટ-છત્રી વિના અને ઓફિસનાં કપડાંમાં પરાણે પલળવાની ફરજ પાડવી જોઇએ.’ વરસાદથી બચનારા વૈચારિક રીતે આટલા હિંસક બની શકતા નથી. એમને કદી એવું થતું નથી કે ‘વરસાદમાં છાકટા થઇને પલળનારાને પકડી પકડીને વરંડાના તાર પર લટકાવીને ઉપર ક્લીપો મારી દેવી જોઇએ.’
સંસ્કૃત મહાકાવ્યોથી ફેસબુકનાં સ્ટેટસ સુધીની રેન્જમાં વરસાદનો એટલો મહિમા થયો છે કે તેમાં પલળવાથી ત્રાસ થાય છે, એવું ખોંખારીને કહી શકાય નહીં. લોકલાજનો ડર લાગે. અરસિકમાં ખપી જવાની અને રસિકોની ન્યાતમાંથી બહાર મુકાઇ જવાની બીક લાગે. ‘અરર, તમે કેવા માણસ છો? વરસાદમાં પલળવું નથી ગમતું?’ એવા હળવા ઉપાલંભથી માંડીને ‘ધીક્કાર છે એના જીવનને, જેને વરસાદમાં પલળવાની મોજ માણતાં ન આવડ્યું’ એવાં કડક મહેણાં સાંભળવાની તૈયારી રાખવી પડે. પરંતુ લોકલાજને નજરઅંદાજ કરતાં સમજાય કે કેવળ વરસાદમાં પલળવા-ન પલળવાના આધારે માણસની કિંમત નક્કી કરવાનું છત્રી કે રેઇનકોટ વેચનારા પૂરતું વાજબી ગણી શકાયઃ બધા લોકો વરસાદથી બચવા ઘરમાં-ઓફિસમાં બેસી રહે તો છત્રી-રેઇનકોટનો ધંધો અને એ કરનારાનાં ઘર શી રીતે ચાલે? પણ એ સિવાય બીજા વાંધકો- વાંધો પાડનારા-ની ચિંતા કરવાની ન હોય. કારણ કે એમનાં પ્રમાણપત્રોનું મૂલ્ય ઉઠી ગયેલી કંપનીના શેર સર્ટિફિકેટ કરતાં જરાય વધારે હોતું નથી.
વરસાદમાં પલળવાથી ત્રાસ અનુભવતા લોકોને કદી એવો સવાલ થતો નથી કે ‘વરસાદમાં પલળવામાં શી મઝા આવતી હશે?’ એ સમજી શકે છે કે ‘હોય. આખરે વરસાદ પણ ફુવારાનું વિસ્તૃત અને કુદરતી સ્વરૂપ છે. માણસને ક્યારેક ચાર દિવાલના બંધન ફગાવીને - અને વોટરપાર્કની ટિકિટ ખર્ચ્યા વિના-પણ નહાવાનું મન થાય. એમાં લોકોને મઝા આવી શકે.’ આમ, તે સામા પક્ષનું દૃષ્ટિબિંદુ સમજી શકે છે. પરંતુ વરસાદમાં પલળવાનો આનંદ લઇ શકતા મોટા ભાગના લોકો આટલા ઉદાર હોતા નથી. પોલીસ જે રીતે ચોરને જુએ કે ન્યાયાધીશ જેમ આરોપીને જુએ એવી રીતે વરસાદમાં ભીંજાનારા જીવો વરસાદથી બચીને રહેતા લોકો તરફ જુએ છેઃ એ નજરમાં સહાનુભૂતિ, અનુકંપા, દયા, તિરસ્કાર, તુચ્છકાર, અરેરાટી જેવી અનેક લાગણીઓનું મિશ્રણ થયેલું હોય છે. ‘માણસ જેવા માણસ થઇને વરસાદમાં ભીંજાવાથી ભાગો છો? તમને માણસ કેમ ગણવા? જાવ તમારું માણસ તરીકેનું લાયસન્સ રદ.’ એવો ઠપકો જાણે તેમની નજરમાંથી સતત વરસતો હોય છે. વરસતા વરસાદથી બચી શકતા લોકો એવા ઠપકાના અદૃશ્ય વરસાદથી બચી શકતા નથી.
વરસાદથી દૂર ભાગતા લોકોના હૃદયપરિવર્તન માટે વરસાદપ્રેમીઓનો ઉત્સાહ ભારે હોય છે. તેમાં સેવા-કરૂણાના દબાણથી ધર્માંતર કરાવતા મિશનરી અને તલવારની ધારે ધર્માંતર કરાવતા આક્રમણખોરના મિજાજનું સંયોજન થયેલું હોય છે. વરસાદથી બચીને ચાલનારા સાથે વરસાદપ્રેમીનો પહેલી વાર ભેટો થાય ત્યારે, ‘સુધરેલા’ લોકો આદિવાસીઓ તરફ જુએ એવી રીતે એ લોકો વરસાદથી ગભરાતા લોકો ભણી જુએ છે. ‘આ લોકોને પહેલી તકે આપણી સંસ્કૃતિમાં લાવી દેવા અને ‘માણસ’ બનાવી દેવા’- એવો ઉત્સાહ તેમનામાં છલકાય છે. એ લોકો વરસાદમાં ભીંજાવાની ક્રિયા કેટલી આનંદપ્રદ છે એનું બયાન આપે છે. બે-ચાર નબળીસબળી કવિતાઓ ફટકારીને વરસાદમાં પલળવાની ક્રિયાનું સાહિત્યિક માહત્મ્ય - અને પોતે એ માહત્મ્ય સમજી શકવા જેટલા ‘સુધરેલા’ છે એ- સિદ્ધ કરવા પ્રયાસ કરે છે. કવિતા આમજનતાને પ્રભાવિત કરવાનું સૌથી સહેલું હથિયાર છે એ સમજી ચૂકેલા ઘણા લોકો કવિતાનો વરસાદ અને વરસાદની કવિતા- એવા ઘાતક મિશ્રણથી પોતાનું કામ સિદ્ધ કરવા પ્રયાસ કરે છે.
વરસાદપ્રેમીઓ માને છે કે વરસાદ માણવો એ ‘ટેસ્ટ’નું કામ છે. કુદરતી વરસાદની મઝા ભજીયાં-દાળવડાં-શેકેલો મકાઇ જેવાં બાહ્ય અને કૃત્રિમ આલંબનો થકી કેવી રીતે અનેકગણી કરી શકાય છે, એનું રસઝરતું વર્ણન પણ એ લોકો હોંશથી કરે છે. આમ કરતી વખતે એ ભૂલી જાય છે કે વરસાદથી દૂર ભાગતા લોકોને વરસાદ સામે તત્ત્વતઃ અને ભજીયાં-દાળવડાં-મકાઇ સામે તો સમગ્રતઃ- કશો વાંધો હોતો નથી. બલ્કે, આ બઘું ઝાપટવા માટે તે વરસાદની પરાધીનતા કબૂલ રાખતા નથી. તેમનો ખરો વાંધો વરસાદમાં ભીંજાયેલા કબૂતર જેવા થઇ ગયા પછી પાછો કામ કરવાનો અથવા કામ માટે બહાર ફરવાનો હોય છે. પરંતુ આ સ્પષ્ટતા કરવાની તક તેમને ભાગ્યે જ મળે છે. બસ, ‘વરસાદ નથી ફાવતો’ એટલું સાંભળ્યું નથી કે વરસાદપ્રેમીઓ ગરજી ગરજીને વરસ્યા નથી.
ભજીયાં-દાળવડાં-મકાઇના રસ્તે વરસાદને ચાહી ન શકનારા લોકો માટે બીજો રસ્તો અપનાવવામાં આવે છે. વરસાદમાં ભીંજાવાની ક્રિયા કેટલી રોમેન્ટિક છે એનાં વર્ણન અને તેમાં રહેલી શક્યતાઓ તેમની સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવે છે. કવિ નાનાલાલે ભીંજાયેલી કન્યાના શરીર પરથી જળબિંદુઓ નહીં, પણ તેનું કૌમાર્ય ટપકે છે એવી કલ્પના કરી હતી. આવાં હાથવગાં ઉદાહરણ આપીને વરસાદમાં પલળવાની ક્રિયાની કાવ્યાત્મકતા સિદ્ધ કરવાના પ્રયાસ થાય છે. પરંતુ વરસાદથી નાસતા ફરતા લોકો મગજ ઘરે મૂકી રાખતા નથી. તેમને એટલી તો ખબર પડે છે કે આવા કિસ્સામાં પલળનાર અને જોનાર કોણ, એની પર બહુ મોટો આધાર હોય છે. આપણે પલળીએ તો આપણા શરીર પરથી પડતાં ટીપાં જોઇને નાનાલાલ હોય કે અ-નાનાલાલ, કોઇને પણ એવું જ લાગે કે કૌમાર્ય નહીં, પરાણે પલળવાનું લાચાર્ય ટપકી રહ્યું છે.
કેવળ શાબ્દિક સમજાવટ અને લાલચથી કામ નહીં સરે એવું લાગતાં વરસાદપ્રેમીઓ બીજો તરીકો અપનાવે છે. ‘તમે વરસાદમાં કદી પલળ્યા છો ખરા? એક વાર પલળી તો જુઓ. એવી મઝા આવશે કે તમે યાદ કરશો.’ એ વખતે વરસાદથી બચનારના હોઠે શબ્દો આવતા આવતા અટકી જાય છે કે ‘સાચી વાત છે. ચાર વર્ષ પહેલાં ન છૂટકે પલળવું પડ્યું ત્યારે એવી હાલત થઇ હતી કે અડધે રસ્તેથી લીલા તોરણે પાછા ઘરે જવું પડ્યું ને ઓફિસમાં રજા મૂકવી પડી.’ અથવા ‘બે વર્ષ પહેલાં વરસાદમાં પલળ્યા પછી ઠંડી લાગીને છીંકાછીંક સાથે જે તાવ ચડ્યો હતો અને કળતર થતું હતું એ હજુ યાદ છે.’ આવી કોઇ દુર્ઘટના ઘટી ન હોય એવા લોકો ડીઝાસ્ટર મેનેજમેેન્ટને બદલે ડીઝાસ્ટર મિટિગેશનના ભાગરૂપે પણ વરસાદમાં પલળવાથી દૂર રહે છે.
વરસાદમાં પલળવાની મઝા નથી આવતી, એના ટેકામાં પણ દલીલો હોઇ શકે એ ઘણા વરસાદપ્રેમીઓથી સહન થતું નથી. ‘જે આપણી સાથે નથી તે આપણી સામે છે’- એવી વિચારધારાના યુગમાં ઘણા વરસાદપ્રેમીઓ ખુન્નસથી વિચારે છે, ‘વરસાદમાં પલળવાથી કતરાતા લોકોને તો પકડી પકડીને...ઝાપટાબંધ વરસતા વરસાદમાં અડધે રસ્તે રેઇનકોટ-છત્રી વિના અને ઓફિસનાં કપડાંમાં પરાણે પલળવાની ફરજ પાડવી જોઇએ.’ વરસાદથી બચનારા વૈચારિક રીતે આટલા હિંસક બની શકતા નથી. એમને કદી એવું થતું નથી કે ‘વરસાદમાં છાકટા થઇને પલળનારાને પકડી પકડીને વરંડાના તાર પર લટકાવીને ઉપર ક્લીપો મારી દેવી જોઇએ.’
Subscribe to:
Post Comments (Atom)
‘જે આપણી સાથે નથી તે આપણી સામે છે’- એવી વિચારધારાના યુગમાં. we must think someone may have neutral approach.
ReplyDeleteOh, I love this piece. It's a complete reflection of my 'rain' sensibility. I have been damned on more than occasion because without the advent of the rains the umbrella becomes my appendage of sorts and you won't find me without it ever, so what if the day is nice and bright and sunny. Very simply, I never want to get caught by the mischievous rain god up there who has the uncanny talent of coming down upon you just the day you have forgotten to bring your protective gear along. With age though, I have started caring less and less of what people think of my behaviour and well, that brazenness suits me just fine. There is nothing I hate more than getting wet in the rains. So thank you Urvish. :)
ReplyDelete