gujarati world

Share

મેદાનમાં ઉડતું પતંગિયું પાંખો ફફડાવે, તેની સેંકડો કિલોમીટર દૂર આવેલા બીજા પ્રદેશના વાતાવરણ પર કશી અસર પડે? સામાન્ય બુદ્ધિ પ્રમાણે તેનો જવાબ હોયઃ અશક્ય. પરંતુ ‘બટરફ્‌લાય ઇફેક્ટ’/Butterfly Effect તરીકે ઓળખાતી થિયરીનો સાર કંઇક એવો જ છેઃ એક પરિબળમાં થતો મામૂલી ફેરફાર, તેની સાથે સીધી રીતે સંકળાયેલા ન હોય એવા બીજા પરિબળ પર મોટા પાયે અસર પાડી શકે છે. ‘બટરફ્‌લાય ઇફેક્ટ’ની થિયરી હવામાનશાસ્ત્રમાં વપરાય છે, પરંતુ દેખીતી રીતે ન સંકળાયેલી બે ચીજો વચ્ચેનો ગાઢ સંબંધ કેટલીક આઘુનિક શોધોના મામલે ‘બટરફ્‌લાય ઇફેક્ટ’ની યાદ અપાવે છે.

થોડા વખત પહેલાં ડીઝલના ભાવ વઘ્યા, ત્યારે રાબેતા મુજબ કકળાટ થયો. પરંતુ આ વખતે તેમાં એક વધારાનો મુદ્દો ઉમેરાયો. કેટલાંક અખબારોએ લખ્યું: ડીઝલના ભાવવધારાથી તમારા મોબાઇલના માસિક બિલમાં વધારો થઇ શકે છે.

ચીજવસ્તુઓના પરિવહન માટે વપરાતી ટ્રકો ડીઝલ વડે ચાલે છે એ સૌ જાણે છે. એ કારણથી ડીઝલના ભાવ વધતાં બાકીની ઘણી ચીજો મોંઘી થાય, એ સમજાય. પણ મોબાઇલના બિલને ડીઝલના ભાવ સાથે શી લેવાદેવા? અમુક વર્ગને બાદ કરતાં, બાકીના ઘણા માટે આ ‘બટરફ્‌લાય ઇફેક્ટ’ જેવો જ મામલો હતો. મોબાઇલ સેવા વિશે વિચારતી વખતે મનમાં દૂર દૂર સુધી ક્યાંય ડીઝલના ઘુમાડા દેખાતા નથી. કારણ કે, તે ઘણુંખરું આપણી નજર સામે થતા નથી. એટલે જ, ડીઝલ પરની સરકારી સબસીડીની વાત કરતી વખતે, વૈભવી ડીઝલકાર (યોગ્ય રીતે જ) ખટકો પેદા કરે છે, પણ મોબાઇલનાં ટાવર યાદ આવતાં નથી.

ભારતમાં મોબાઇલ-ક્રાંતિની સાથે તેનાં ટાવરની સંખ્યા ૩ લાખને આંબી ગઇ છે. તેમાંથી ૬૦ ટકા ટાવર, ટેલીકોમ રેગ્યુલેટરી ઓથોરિટી ઓફ ઇન્ડિયા (ટ્રાઇ/TRAI)ના અંદાજ પ્રમાણે, ડીઝલ સંચાલિત છે. કારણ કે એ ટાવર એવી જગ્યાએ આવેલાં છે, જ્યાં વીજળીનો પુરવઠો અનિયમિત હોય છે અથવા વીજળીની લાઇન પહોંચેલી નથી. વર્ષ ૨૦૧૦માં મોબાઇલ ટાવરો આશરે ૨ અબજ લીટર ડીઝલ ‘પી ગયાં’ અને ૫૩ લાખ ટન કાર્બન ડાયોક્સાઇડ પેદા કર્યો. આ વર્ષના જૂન મહિનામાં ટેલીકોમ મેન્યુફેક્ચરર્સ એસોસિએશન ઓફ ઇન્ડિયા (‘ટેમા’/TEMA) એ વડાપ્રધાનને એક પત્રમાં લખ્યું હતું કે મોબાઇલ ટાવર બઘું મળીને વર્ષે રૂ.૪,૩૦૦ કરોડની ડીઝલ સબસીડી જમી જાય છે. બીજા શબ્દોમાં, સરકાર ખોટ ખાઇને ડીઝલનો ભાવ ઓછો રાખે છે,તેને કારણે મોબાઇલ કંપનીઓને વર્ષે રૂ.૪,૩૦૦ કરોડનો ફાયદો થાય છે.

ખેતી અને પરિવહન માટે અપાતી ડીઝલ સબસીડીનો લાભ મોબાઇલ ટાવર લે તે બરાબર નથી, એમ કહીને ‘ટેમા’એ દરેક મોબાઇલ ટાવર દીઠ રૂ.૧૦ લાખનો કર વસૂલ કરી લેવો જોઇએ, એવું પણ સૂચન કર્યું. અલબત્ત, એક વાર રૂ.૧૦ લાખ ખંખેરી લીધા પછી સબસીડીના દુરુપયોગનો પ્રશ્ન હળવો બને, પણ પ્રદૂષણની સમસ્યા ઊભી રહે છે. તેના માટે સૌરશક્તિ સંચાલિત મોબાઇલ ટાવર સહિતના વિકલ્પ ધીમે ધીમે ઉભરી રહ્યા છે. એ દિશામાં ઝડપી પ્રગતિ નહીં થાય તો મોબાઇલ સેવા દ્વારા થતા પ્રદૂષણમાં હજુ અનેક ગણો વધારો થશે. કારણ કે આગામી પાંચ વર્ષમાં ભારતમાં આઠેક લાખ મોબાઇલ ટાવર ઊભાં થવાનો ‘ટેમા’નો અંદાજ છે.

નિર્ઘૂમ જણાતા મોબાઇલ ફોન અઢળક ડીઝલનો ઘુમાડો કરે છે, એવો જ કંઇક મામલો વર્ચ્યુઅલ (હવાઇ) ગણાતી ઇન્ટરનેટ સર્વિસનો છે. ગૂગલના સર્ચ બોક્સમાં એક શબ્દ લખીએ ને ઘડીભરમાં હજારો-લાખો સર્ચ રિઝલ્ટ્‌સની લાઇન થઇ જાય, ત્યારે આખી પ્રક્રિયા કેટલી નિર્દોષ અને આનંદદાયક લાગે છે? ફેસબુક પર ધડાધડ ફોટા કે સ્ટેટસ અપલોડ કરતી વખતે અને હજારોની સંખ્યામાં ‘ફ્રેન્ડ્‌સ’ બનાવતી વખતે એ કેટલું સસ્તું લાગે છે? જાણે ઘરના (કે ઓફિસના) કમ્પ્યુટર-ઇન્ટરનેટ સિવાય ક્યાંય વીજળી વપરાતી નથી. ઇન્ટરનેટ પરનો અઢળક અને માપ્યો મપાય નહીં એટલો ડેટા આખરે રહે છે ક્યાં? ‘વર્ચ્યુઅલ સ્પેસ’ તો એક પારિભાષિક શબ્દ છે, પણ આ ડેટા શું હવામાં તરે છે કે આપણે બે-ચાર કી દબાવીએ એ સાથે જ તેનો ખડકલો થઇ જાય?

‘વર્ચ્યુઅલ સ્પેસ’ એ  મોબાઇલના સ્પેક્ટ્રમ જેવી કોઇ હવાઇ કે કુદરતી ચીજ નથી. આઇ.ટી.ક્ષેત્ર સાથે સાથે સંકળાયેલા લોકો જાણે છે તેમ, દરેક વેબસાઇટનો ડેટા સર્વરમાં સંઘરાયેલો હોય છે. ડેસ્કટોપ કમ્પ્યુટરના સીપીયુની મોટી આવૃત્તિ જેવાં સર્વર વાસ્તવિક જગ્યા રોકે છે અને વીજળી પણ ખાય છે. અલબત્ત, ઇન્ટરનેટ વાપરનારા મોટા ભાગના લોકો આ હકીકતથી અથવા તેની ગંભીરતાથી અજાણ હોય છે. પરંતુ પ્રતિષ્ઠિત અખબાર ‘ધ ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ’માં આ મહિને પ્રગટ થયેલા વિસ્તૃત અહેવાલોએ ઇન્ટરનેટ દ્વારા થતા વીજળીના અધધ ઉપયોગનો મુદ્દો ચર્ચાના કેન્દ્રમાં લાવી મૂક્યો છે.

ફેસબુક, ગુગલ,  ટ્‌વીટર, યાહુ, એમેઝોન જેવી વેબસાઇટોને પોતાની સર્વિસની ત્વરિતતા, ઝડપ અને સતત થતી ડેટાની આપ-લેને પહોંચી વળવા માટે મસમોટાં ડેટા સેન્ટર નિભાવવાં પડે છે. તેમાં સર્વરની સંખ્યા એટલી મોટી હોય છે કે તેમના માટે ‘સર્વર રૂમ’ નહીં, પણ ‘સર્વર ફાર્મ’ જેવો શબ્દપ્રયોગ વપરાય છે.

Facebook/ ફેસબુકનું એક ડેટા સેન્ટરઃ બહારથી...

 અમેરિકાનાં ૭૦ ડેટા સેન્ટરમાં ૨૦ હજાર સર્વરના એક વર્ષના અભ્યાસને અંતે ‘ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ’/ New york Timesમાં પ્રગટ થયેલા અહેવાલથી ખળભળાટ મચ્યો છે. આઇટી ક્ષેત્રમાં ઊર્જાનો વેડફાટ થતો નથી અને તેનાથી પર્યાવરણને કશું નુકસાન થતું નથી, એવી પ્રચલિત છબીનું અહેવાલમાં સદંતર શીર્ષાસન થઇ જાય છે. તમામ ડેટાસેન્ટર ચોવીસે કલાક, જરૂરી હોય કે ન હોય, પણ ગમે ત્યારે જરૂર ઊભી થાય તો તેને પહોંચી વળવા માટે, પૂરેપૂરી ક્ષમતા પર ચાલતાં હોય છે. પરંતુ ચોવીસે કલાક તેમની બધી ક્ષમતા વપરાતી નથી. બલ્કે, મોટા ભાગની ક્ષમતા ખાલી પડી રહે છે. પરિણામ એ આવે છે કે, ‘ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ’ના અહેવાલ પ્રમાણે, ડેટા સેન્ટરમાં વપરાતી વીજળીમાંથી ૯૦ ટકાનો સદંતર બગાડ થાય છે. કારણ કે તેના થકી ‘એટેન્શન’ની સ્થિતિમાં રહેતાં સર્વર ખરેખર વપરાતાં જ નથી.

...અને અંદરથી

આટલો બગાડ ઓછો હોય તેમ, વીજળીનો પુરવઠો ખોરવાય તેને પહોંચી વળવા જનરેટરની વ્યવસ્થા પણ રાખવામાં આવે છે. (‘એક ટિકીટ ખોવાઇ જાય તો બીજી. ને એ પણ ખોવાઇ જાય તો પાસ કઢાવેલો જ છે’ એવી રમૂજ યાદ આવે છે?) ‘ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ’ના અંદાજ પ્રમાણે, વિશ્વભરનાં ડેટા સેન્ટર વર્ષે ૩૦ અબજ વોટ વીજળી વાપરે છે, જે અણુશક્તિથી ચાલતાં ૩૦ વીજમથકોના કુલ ઉત્પાદન જેટલો આંકડો થયો. તેમાં ૨૫ થી ૩૩  ટકા જેટલો હિસ્સો ફક્ત અમેરિકાનાં ડેટા સેન્ટરમાં વપરાય છે. સર્વરોની હારમાળા ધરાવતું એક જ ડેટા સેન્ટર મઘ્યમ કદના એક શહેરને પૂરી પડે એટલી વીજળી ખાઇ જાય છે, એ હકીકત સામાન્ય લોકોને જ નહીં, આઇ.ટી. ક્ષેત્રના લોકોને પણ બે ઘડી વિચારતા કરી મૂકે એવી છે.

કેટલાક અભ્યાસીઓ ‘ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ’ દ્વારા પ્રકાશમાં લવાયેલી વિગતોને આઇ.ટી. ઇન્ડસ્ટ્રીનું ‘ડર્ટી સિક્રેટ’ (વરવું રહસ્ય) ગણાવે છે, તો કેટલાકે ‘ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ’ના અહેવાલ પર અતિશયોક્તિનો અને પ્રમાણભાન ચૂકવાનો આરોપ મૂક્યો છે. ડેટા સેન્ટરમાં થતો વીજળીનો વપરાશ- અને બગાડ સુદ્ધાં- તેની સામે મળતી સુવિધાની સામે વસૂલ છે, એવી દલીલ પણ થઇ છે. આ ચર્ચા હજુ લાંબી ચાલશે. કારણ કે તેનો ટૂંકમાં નીવેડો આવે એમ નથી.

ઇન્ટરનેટને ‘બટરફ્‌લાય ઇફેક્ટ’ સાથે નાળસંબંધ છે, એમ કહેવામાં પણ ખોટું નથી. તેનો જન્મ આખી દુનિયાને જોડવા કે માહિતીના મુક્ત આદાનપ્રદાન માટે બિલકુલ થયો ન હતો. બે મહાસત્તા (એટલે કે અણુસત્તા) રશિયા-અમેરિકા વચ્ચે અણુયુદ્ધનાં વાદળ ઘેરાતાં હતાં, ત્યારે અમેરિકાના સંરક્ષણ વિભાગને થયું કે મિસાઇલ-અણુબોમ્બ જેવી સામગ્રીનું સમગ્ર સંચાલન પેન્ટાગોનનાં કમ્પ્યુટર કરે છે. તેની પર અણુબોમ્બ ઝીંકાય તો? અમેરિકાની સંરક્ષણ વ્યવસ્થા ખોરવાઇ ન જાય એ માટે જુદાં જુદાં ભૌગોલિક સ્થળોએ આવેલાં કમ્પ્યુટર એકબીજા સાથે જોડાયેલાં હોવાં જોઇએ. એવું હોય તો અણુહુમલા પછી પણ અમેરિકાની કમાન્ડ એન્ડ કન્ટ્રોલ સીસ્ટમને કશો વાંધો ન આવે. આ ખ્યાલ મનમાં રાખીને અમેરિકાના સંરક્ષણ વિભાગની ‘એડવાન્સ રીસર્ચ પ્રોજેક્ટ્‌સ એજન્સી’ (‘આર્પા’/ARPA)એ ‘આર્પાનેટ’/ARPANETની રચના કરી. પહેલાં ચાર યુનિવર્સિટીનાં કમ્પ્યુટરને ફોન લાઇનથી જોડવામાં આવ્યાં. તેમની વચ્ચે ડેટાની આપ-લેના સફળ પ્રયોગ પછી સમય જતાં લશ્કરી ‘આર્પાનેટ’ જનસામાન્યના ઉપયોગમાં આવતું ‘ઇન્ટરનેટ’ બન્યું.

કાર્યકારણનો- કૉઝ એન્ડ ઇફેક્ટનો- સંબંધ હંમેશાં લાગે એટલો સીધો કે સાદો હોતો નથી. હવે પછી પતંગિયું ક્યાં પાંખ ફફડાવશે અને ક્યાંનું હવામાન બદલાશે, એ રહસ્ય જ રહે છે.