gujarati world

છેલ્લાં બે અઠવાડિયાંથી સતત પ્રવાસ અને ચડત કામને લીધે વ્યસ્ત રહ્યો, એ દરમિયાન બર્નાડ કોહનની પોસ્ટનો વિવાદ વકર્યો. http://urvishkothari-gujarati.blogspot.com/2009/09/blog-post_11.html#comments હવે થોડી રાહત મળતાં, એ મુદ્દે થયેલી ગરમાગરમી અને ચર્ચાનાં ધોરણો વિશેની મારી અપેક્ષા વિશે થોડી વાત મૂકું છું.

નીરવભાઇએ લખેલી કમેન્ટનો મુખ્ય મુદ્દો હતોઃ એક્સપ્રેસ હાઇ વે પર ટુ વ્હીલર ન જવા દે/તેને દંડ કરે તે ‘અપાર્થીડ’ કહેવાય. નરેન્દ્રભાઇ (એનવી)એ ‘અપાર્થીડ’ શબ્દના પ્રયોગ સામે વાંધો વ્યક્ત કરતાં લખ્યું: એક્સપ્રેસ રસ્તા પર દ્વિચક્રી વાહનોની પ્રવેશબંધી સ્પષ્ટ શબ્દોમાં જાહેર કરવામાં આવે છે. બીજા દેશોમાં પણ આવું જ હોય છે અને એ દ્વિચક્રી વાહનચાલકોની સલામતી માટે છે.

આટલે સુધી ઠીક હતું.

નીરવભાઇએ ક્યાંય જ્ઞાતિની વાત કરી ન હતી. જોસેફભાઇને તેમણે દલિત લેખક તરીકે ઓળખાવ્યા, એ સાચું જ છે. દલિત સાહિત્યની વ્યાખ્યા છેઃ ‘દલિતો વિશે જે સાહિત્ય લખાય તે.’ ફક્ત હું જ નહીં, ચંદુભાઇ (મહેરિયા) જેવા મિત્રો પણ આ વ્યાખ્યા સ્વીકારે-અપનાવે છે. (આ જ વ્યાખ્યાને અનુસરીને અમે ‘દલિતશક્તિ’નો દલિત સાહિત્ય વિશેષાંક તૈયાર કર્યો હતો.) આ બાબતે જેમને વાંધો પડતો હોય, તેમણે દલિત સમસ્યા વિશે વધારે સમજણ કેળવવી રહી. સભાનતાપૂર્વક વધારે સંવેદનશીલ બનવું રહ્યું અથવા ‘જ્ઞાતિના ભેદભાવમાં માનતો નથી’ એવો દાવો છોડવો રહ્યો.

નીરવભાઇએ સામાન્ય નાગરિકના એક્સપ્રેસ હાઇ વેનો ઉપયોગ કરવાના અધિકારની વાત, અલબત્ત આત્યંતિક રીતે, મૂકી હતી. તેમની સાથે અસંમતિ હોઇ શકે, જેમ નરેન્દ્રભાઇએ વ્યક્ત કરી હતી. ઋતુલે વધારે સજ્જતાપૂર્વક અસંમતિ વ્યક્ત કરતાં લખ્યું કે આ પ્રકારનાં આયોજનોમાં સામાન્ય માણસનો વિચાર કરવાનો મુદ્દો સાચો અને વાજબી છે. નીરવભાઇ સાથે અસંમતિ વ્યક્ત કરતાં તેમણે એક્સપ્રેસ હાઇ વેનો ઉપયોગ કરતી એસ.ટી. બસનું ઉદાહરણ આપ્યું, જેના થકી કાર ન હોય એવા લોકો એક્સપ્રેસ હાઇ વેનો ઉપયોગ કરી શકે છે.

આને ચર્ચા કહેવાય. પરંતુ ચર્ચાના ઉત્સાહમાં બીજું શું થયું?

જય વસાવડાએ નીરવભાઇની વાતને ‘બ્લર્ડ વિઝન ઓફ દલિતોક્રસી’ અને ‘એબ્સર્ડ પીસ ઓફ રબીશ જન્ક’ તરીકે ગણાવી.એક્સપ્રેસ હાઇ વે વિશે એક જ લીટીમાં તેમણે કહી દીઘું કે એ સેફ્ટી, ઇકોનોમી, ટાઇમ અને સાયન્સનો મામલો છે. બસ! એ સિવાયના બધા અભિપ્રાયો હાસ્યાસ્પદ! આખી ચર્ચાને તેમણે ‘ક્રીસ્ટલ ક્લીયર ફેક્ટ વર્સીસ ફૂલીશનેસ’ સમકક્ષ ગણાવી - એ જાણવાની પરવા કર્યા વિના કે ઋતુલ જોશી ‘સેપ્ટ’ જેવી સંસ્થામાં અર્બન પ્લાનિંગ ભણાવે છે અને આ વિષયમાં બધા લોકો કરતાં તેમનો અભ્યાસ અને અધિકાર ઘણાં વધારે છે.

મૂળ મુદ્દો ચાતરીને 'દલિતોક્રસી' જેવું અગડમબગડમ લખવામાં છતી થઇ જતી માનસિકતાનો અંદાજ ભાઇ જય જેવા મિત્રોને રહેવો જોઇએ. તેમની પદ્ધતિથી મુગ્ધ ચાહકો કે સળી કરવા ખાતર સળી કરતા લોકોને દબાવી-દબડાવી શકાય, પણ સરખી અથવા ચડિયાતી બૌદ્ધિક ક્ષમતા ધરાવતા મિત્રો સાથે ચર્ચા ન થઇ શકે.

એક્સપ્રેસ હાઇ વે પર ટુ વ્હીલરના મુદ્દે મને આટલું સમજાયું

૧) એક્સપ્રેસ હાઇ વે પર ટુ વ્હીલરના પ્રવેશની મનાઇ હોય અને ત્યાં પ્રવેશીએ તો દંડ ભરવો જ પડે. તેના વિશે વિરોધ નોંધાવવો હોય તો દંડ ઉઘરાવનારા સામે નહીં, બીજાં યોગ્ય ઠેકાણાંએ નોંધાવવો જોઇએ.

૨) પરદેશમાં એ ફોર (કે વઘુ) વ્હીલર માટે હોય છે, માટે અહીં પણ એમ જ હોવું જરૂરી નથી.

૩) ચર્ચાના હાર્દમાં રહેલો મુદ્દો એ છે કે કોઇ પણ આયોજન કરતી વખતે સામાન્ય માણસની સુવિધાનો તેમાં સમાવેશ કરવાનો પ્રામાણિક પ્રયાસ થાય છે ખરો? કે કમેન્ટ્સમાં થયેલી દલીલો જેવી દલીલો આગળ ધરીને, વિચારવાના લાંબા રસ્તાને બદલે પરંપરાગત ટૂંકો રસ્તો અપનાવી લેવામાં આવે છે?

૪) ઉદાહરણ સાથે વાત કરૂં તો, એક્સપ્રેસ હાઇવે અત્યારે ત્રણ લેનનો છે. ભવિષ્યમાં ચાર લેનનો થાય એવી પણ વાત છે. એ રસ્તા પર, બીઆરટીએસના રૂટની જેમ, અડધો ફુટ-એક ફૂટની, દ્વિચક્રી વાહન ઓળંગી ન શકે એવી પાળી કરીને, દ્વિચક્રી વાહનો માટે અલગ લેન બનાવી શકાય?

ખબર નથી, પણ એ વિશે મગજ ખુલ્લું રાખીને વિચારી તો શકાય જ!

દરેક ચર્ચામાં કે કમેન્ટ્સમાં એકબીજા વિશેના અભિપ્રાયો ફેંકવાને બદલે મૂળ મુદ્દા સાથે સંકળાયેલાં શક્ય એટલાં વઘુ પાસાંની-સંભાવનાઓની-દૃષ્ટિબિંદુઓની મુદ્દાસર ચર્ચા થાય એવો આ પ્રયાસ છે. એ દિશામાં સૌની સહભાગિતાની અપેક્ષા.

તા.ક. : કમેન્ટનો જવાબ કમેન્ટથી આપવાનો સામાન્ય ધારો મેં શરૂઆતથી જ રાખ્યો અને જાળવ્યો છે. આ વખતે ૨૫ કમેન્ટ વિશે કેટલીક મૂળભૂત અને એકંદરે બધી પોસ્ટને લાગુ પડે એવી વાત કરવાની હોવાથી, તે અલગ પોસ્ટ સ્વરૂપે મૂકી છે.

ગુજરાતમાં સ્વાઇન ફ્લુની સાથે એન્કાઉન્ટર-ફ્લુએ પણ ઉથલો માર્યો છે. શરદી થઇ હોય એવા બધા લોકો ‘ક્યાંક સ્વાઇન-ફ્લુ તો નહીં હોય ને!’ એવી શક્યતાથી ફફડે, તેમ એન્કાઉન્ટર સાથે કોઇ પણ રીતે સંકળાયેલા પોલીસદળમાં અત્યારે ફડકો પેઠો છે,‘ક્યાંક આપણું નામ પણ એકાદ જૂના એન્કાઉન્ટરમાં નહીં ખુલે ને!’ એક સમયે એન્કાઉન્ટર કરવા તલપાપડ બંકાઓ હવે ‘શિકારી ખુદ યહાં શિકાર હો ગયા’ની માફક, કાયદા-કાનૂનમાં એન્કાઉન્ટર ન થઇ જાય, એની ચિંતા કરે છે.

છતાં, હાઇવે પર થતાં એન્કાઉન્ટરને ગોકુળ-મથુરા-વૃંદાવન સુધી લઇ જનારા ચિંતાજનક ચિંતકોથી માંડીને ગુજરાતના ઘણા સી.એમ.- કોમન મેન-સામાન્ય માણસોને ખાતરી છે કે ક્યારેક એન્કાઉન્ટરનો જૂનો દબદબો પાછો આવશે. અત્યારે ભલે એન્કાઉન્ટર અને તેના કરનારાને ડફણાં પડતાં હોય, પણ ફરી એ લોકોને હીરોનો દરજ્જો પાછો મળશે. નકલી એન્કાઉન્ટરના આરોપસર જેલમાં પુરાયેલા ફરી હીરોની માફક પૂજાશે અને ફરી તેમની મુલાકાતો ભોળા ભાવકો સમક્ષ પીરસાશે.

કોઇ પણ ચીજનો આતંક વધી જાય તો તેનું એન્કાઉન્ટર કરી નાખવું, એ પદ્ધતિ સરકારને એવી માફક આવી ગઇ છે કે સ્વાઇન ફ્લુના પ્રતિકારની મિટિંગમાં પણ તેનો પડઘો પડ્યા વિના રહેતો નથી. એવી એક, ગાંધીનગરમાં નહીં ભરાયેલી, પણ ભરાઇ શકે એવી કાલ્પનિક મિટિંગનો અહેવાલઃ

અધિકારી ૧ મિત્રો, આજે આપણે સૌ કેમ ભેગા થયા છીએ એ તો તમે જાણો જ છો.

અધિકારી ૨ (મનમાં) હવે સાહેબનું જોઇને હાલતા ને ચાલતા બધા ‘મિત્રો...મિત્રો...’ બોલવા મંડી પડ્યા છે.

અધિકારી ૩ હા સાહેબ, એક અખબારે લખ્યું છે કે આપણા રાજ્યમાં સ્વાઇન ફ્લુથી થતો મૃત્યુઆંક સૌથી વધારે છે.

અધિકારી ૧ મિસ્ટર, આટલા વખતથી તમે સરકારમાં કામ કરો છો, પણ તમે કંઇ શીખ્યા નહીં. ‘મૃત્યઆંક સૌથી વધારે છે’ એવું અશુભ આપણે ન બોલીએ. આપણએ તો એમ કહેવાનું હોય કે ‘સ્વાઇન ફ્લુમાં પણ ગુજરાત નંબર વન રાજ્ય!’

અધિકારી ૪ સાહેબ, વચ્ચે એક સવાલ પૂછી લઊં? મેડ કાઉ ડીસીઝ વિશે મેં સાંભળ્યું હતું. હવે આ સ્વાઇન ફ્લુ આવ્યો છે. કાઉ (ગાય) અને સ્વાઇન (સુવ્વર)- સાહેબ, કહો ન કહો, પણ મને તો આખી વાતમાં સેક્યુલરિસ્ટોનું કાવતરૂં લાગે છે.

અધિકારી ૧ વેરી ગુડ. વેલ સેઇડ. (અધિકારી ૩ તરફ ફરીને) જોયું? આને કહેવાય વિચારશીલતા! મૌલિક ચિંતન ! મારે સાહેબને વાત કરવી પડશે.

અધિકારી ૪ (સહેજ દબાતા અવાજે) જરૂર કરજો, પણ મારા નામે કરજો.

અધિકારી ૧ તમે કંઇ કહ્યું?

અધિકારી ૪ ના રે સાહેબ. હું કંઇ બોલ્યો જ નથી. એ તો તમારા અંતરમાંથી અવાજ આવ્યો હશે.

અધિકારી ૨ આપણે વળી અંતરના અવાજ કેવા? સચિવાલયની સિક્યોરીટી એટલી ટાઇટ થઇ ગઇ છે કે અંતરનો અવાજ પણ અંદર લઇ જવા દેતા નથી. બહાર ગેટ પર જમા કરાવીને જવું પડે છે. ઘણી વાર તો વળતાં પાછો લઇ જવાનું પણ ભૂલી જવાય છે.

અધિકારી ૧ (સહેજ કડકાઇથી) આડીઅવળી વાતો બંધ કરીને આપણે મુદ્દાની વાત પર આવીએ. સ્વાઇન ફ્લુનું શું કરીશું?

અધિકારી ૩ આઇડીયા!

અધિકારી ૧ ના ભાઇ ના. આમાં મોબાઇલ કંપનીનું કામ નહીં. આવાં કામ એમને ન ફાવે.

અધિકારી ૩ એમ નથી કહેતો સાહેબ. એક આઇડીયા છે. આપણે રાજ્યભરમાં મોટાં મોટાં હોર્ડંિગ ચીતરાવી દઇએ. તેમાં લખવાનું કે ‘સ્વાઇન ફ્લુ અને તેનો મૃત્યુ આંક ગુજરાતને બદનામ કરવાનું કાવતરૂં છે. જે કોઇ સ્વાઇન ફ્લુથી મૃત્યુ પામશે તેમને રાજ્યદ્રોહી ગણીને તેમની સામે તથા સ્વાઇન ફ્લુના જીવાણુ વિરૂદ્ધ રાજ્યદ્રોહની કલમો અંતર્ગત કાનૂની કાર્યવાહી કરવામાં આવશે. સ્વાઇન ફ્લુ, મુર્દાબાદ. આપણું ગુજરાત, ઝિંદાબાદ.’ બાજુમાં સાહેબનો બાવડું બતાવતો ફોટો અને નીચે સ્વાઇન ફ્લુના વિષાણુ તરફડતા હોય એવું કાર્ટૂન. કેવો આઇડીયા છે સાહેબ!

અધિકારી ૧ આઇડીયા ખોટો નથી. સાહેબને કદાચ ગમી જાય. પણ હજુ મને લાગે છે કે આપણે વિચાર કરવો જોઇએ. હજુ ચા-નાસ્તો પણ આવ્યો નથી.

અધિકારી ૪ સાહેબ, હું તો માનું છું કે સ્વાઇન ફ્લુના જંતુઓને આતંકવાદની જેમ ઉગતા જ ડામવા હોય તો...

અધિકારી ૧ તો શું?

અધિકારી ૪ તમે ગુસ્સે તો નહીં થાવ ને?

અધિકારી ૧ તમે આગળ નહીં બોલો તો ગુસ્સે થઇશ.

અધિકારી ૪ મારૂં માનો તો સ્વાઇન ફ્લુના જીવાણુઓનું એન્કાઉન્ટર કરાવવું જોઇએ. મારી જોડે એની આખી સ્ટોરી તૈયાર છે. મહારાષ્ટ્રના પૂના શહેરથી શસ્ત્રસજ્જ થયેલા અને પાકિસ્તાની પાસપોર્ટ ધરાવતા સ્વાઇન ફ્લુના જંતુઓ દરિયાકાંઠેથી ગુજરાતમાં પ્રવેશ્યા. તેમનો દેખાવ એવો હતો કે તેમની ઘાતકતા વિશે કોઇને શંકા ન પડે. એક વાર ગુજરાતમાં પેઠા પછી સ્થાનિક સહકારથી તે આગળ વઘ્યા અને છેક અમદાવાદ-ગાંધીનગરની સીમ સુધી આવી ગયા. આઇ.બી.નો રીપોર્ટ હતો કે ગુજરાતના વીવીઆઇપી મહાનુભાવોના માથે સુરક્ષાનો મોટો ખતરો તોળાઇ રહ્યો છે. આ એલર્ટથી પોલીસ દળ સાવધાન બની ગયાં હતાં. આવી જ રીતે સરખેજ-ગાંધીનગર હાઇ વે પર રાત્રે રોન લગાવતી એક ટુકડીને શંકાસ્પદ હાલતમાં કેટલાક વિષાણુઓ મળી આવ્યા. શંકાના આધારે પોલીસે પૂછપરછ કરતાં વિષાણુઓ પોલીસ પર સીધો હુમલો કર્યો. સ્વબચાવમાં પોલીસે કરેલા ગોળીબારમાં સ્વાઇન ફ્લુના વિષાણુઓનું સ્થળ પર મૃત્યુ થયું. એ વિષાણુઓનો ચેપ બીજે ન ફેલાય એ માટે પોલીસે કોઇ પણ પ્રકારની લાંબી વિધી કર્યા વિના તેમના મૃત શરીરનો નિકાલ કરી નાખ્યો છે. આમ, ગુજરાતને સ્વાઇન ફ્લુના વિષાણુઓથી મુક્તિ મળી ગઇ છે. કેવી લાગી સ્ટોરી, સાહેબ?

અધિકારી ૧ (દાંત ભીંસીને) સરસ. રામગોપાલ વર્માને આપી આવજો. એની પરથી ફિલ્મ બનાવી નાખશે. પણ એ તો કહો કે વાઇરસનું એન્કાઉન્ટર કેવી રીતે થાય?

અધિકારી ૨ એમાં શી મોટી વાત છે, સાહેબ! આખેઆખા માણસોનું આપણે ચપટીમાં એન્કાઉન્ટર કરી નાખીએ છીએ, તો આ ઝીણા વાઇરસને મસળી નાખતાં કેટલી વાર?

અધિકારી ૧ શ્શ્શ્...ખબરદાર ઝીણાનું નામ લીઘું છે તો...

અધિકારી ૨ સાહેબ, હું તો એમ કહેતો હતો કે આ ટચૂકડા વાઇરસની શી વિસાત? મને તો ખાતરી છે કે જસવંતસિંઘના પુસ્તકની જેમ સ્વાઇન ફ્લુના વાઇરસ પર પ્રતિબંધ જાહેર કરી દેવામાં આવે તો વાઇરસ પણ ફફડી જશે ને ગુજરાતનો ડંકો વાગી જશે.

(બરાબર એ જ વખતે ઘડિયાળમાં ડંકા પડે છે, એટલે એ ડંકા ગુજરાતના હોય એમ સૌ હરખાતા છૂટા પડે છે. )

સરેરાશ ભારતીય નેતાઓના શબ્દકોશમાં ‘સાદગી’ ભૂતકાળસૂચક શબ્દ છે. મંદીના જમાનામાં, ભારત જેવા ગરીબ દેશના બે પ્રધાનો- શશિ થરૂર અને એસ.એમ.કૃષ્ણ- ત્રણ-ત્રણ મહિનાથી ફાઇવ-સ્ટાર હોટેલમાં રહે છે, એ સમાચારથી સાદગી ફરી એક વાર ચર્ચાના કેન્દ્રમાં છે.

નેતાઓના સંદર્ભે ‘સાદગી’નો અર્થ છે ‘સાદગીનો અભાવ’. પક્ષ ગમે તે હોય, પણ સાદગીથી જીવન વ્યતીત કરતા નેતાઓ શોધવાનું કામ અશક્ય લાગે એટલું અઘરૂં છે. કોઇ લાલુ ગ્રામ્ય નેતાનો વેશ ધારણ કરીને આવે કે કોઇ શશિ થરૂર મહાનગરી પરિવેશમાં પેશ થાય, કોઇ જ્યોતિ બસુ જિંદગી આખી સામ્યવાદનો ધંધો કરે કે કોઇ અડવાણી હિંદુત્વની વાત કરે, એ બધાની જીવનશૈલીમાં સહજ અને અંતરમાંથી સ્ફુરેલી સાદગી માટે ભાગ્યે જ સ્થાન જોવા મળે છે.

એનો અર્થ એવો પણ નથી કે ભૂતકાળમાં સૌ સારૂં હતું અને હવે બઘું બગડી ગયું.

ગાંધીયુગ પહેલાં

નેતાઓએ સાદગી રાખવી જોઇએ, એવો ખ્યાલ ભારતના રાજકારણમાં ગાંધીજી લાવ્યા એમ કહી શકાય. ત્યાર પહેલાંના નેતાઓ મોટે ભાગે સમાજના ઉપલા વર્ગમાંથી આવતા, વકીલ-બેરિસ્ટર અને અંગ્રેજી કેળવણી ધરાવતા હતા. મોટા ભાગના નેતાઓને મન રાજકારણ બૌદ્ધિક ટાઇમપાસની પ્રવૃત્તિ હતું.

ભારતીય સંસ્કૃતિના પ્રચલિત અર્થઘટન પ્રમાણે સાદગીથી જીવવાની જવાબદારી શિક્ષકો અને તપ કરનાર ઋષિઓની હતી. બાકીના લોકો પૂર્ણપણે સંસારસુખો ભોગવતા. ઓગણીસમી સદીમાં અને વીસમી સદીના આરંભ સુધી નેતાઓ પાસેથી સાદગીની અપેક્ષા પણ રાખવામાં આવતી ન હતી. નેતા પ્રજા કરતાં બધી બાબતમાં- ખર્ચની બાબતમાં પણ - ચાર આંગળ ઊંચો હોય એવો ખ્યાલ હતો. એ ખ્યાલ પાછળ વર્ષોથી ચાલ્યું આવતું રાજાશાહીનું મોડેલ પણ થોડુંઘણું કારણભૂત હશે. કારણ કે મોટા નેતામાં પ્રજાને અમુક અંશે રાજસી તત્ત્વોનાં દર્શન થતાં હતાં.

દક્ષિણ આફ્રિકા ગયેલા બેરિસ્ટર ગાંધી તેમાં અપવાદ ન હતા. પરંતુ ગાંધી ભારત આવ્યા ત્યારે બેરિસ્ટરની સત્તાવાર અને સત્તાસૂચક ઓળખ તજી ચૂક્યા હતા. ભારતભ્રમણ દરમિયાન ભારતની ગરીબી અને વાસ્તવિકતાના સંપર્કમાં આવેલા ગાંધીએ ‘દરિદ્રનારાયણ’ની વાત મૂકી અને સાદગી તેમ જ ગરીબીનો મહિમા કર્યો. જે દેશના લાખો લોકોને બે ટંક ભોજન કે તન ઢાંકવા માટે પૂરતું કપડું ન મળતું હોય, તેમનું પ્રતિનિધિત્વ થ્રી-પીસ સૂટ પહેરીને ન થઇ શકે, એવું ગાંધીને લાગ્યું. અગાઉ ટોલ્સ્ટોય અને રસ્કિનના વિચારોથી આકર્ષાઇને દક્ષિણ આફ્રિકામાં આશ્રમજીવનના પ્રયોગો કરી ચૂકેલા ગાંધીએ ભારતની કારમી વાસ્તવિકતાને પ્રતિબિંબિત કરવાના પ્રયાસરૂપે, એક દરિદ્ર ભારતીય જેવો પોશાક અપનાવ્યો.

ગાંધીની સાદગીનાં ત્રણ પરિમાણ

ફક્ત પોશાક જ નહીં, જીવનજરૂરી ઘણી બાબતોમાં કડક કરકસરથી કામ લીઘું. પેન્સીલનો ટુકડો સાવ નાનો થઇ જાય ત્યાં સુધી તેનો ઉપયોગ કરવાની જિદ અને એ ટુકડો કોઇ સાથીદારે ફેંકી દીધો ત્યારે ટુકડો ન મળે ત્યાં સુધી ચેન ન લેવાની એમની જીદ બહુ જાણીતાં છે. ગાંધીજી પર આવતા પત્રોમાંથી કવર ફાડીને તેની કોરી બાજુ એ પત્ર લખવા માટે ઉપયોગમાં લેતા હતા. જેલમાં લીમડાનું દાતણ કરે તો પણ એક દાતણ આગળનો કૂચાવાળો ભાગ કાપીને બીજા દિવસે ચલાવે. એમ દાતણ છેક સુકાઇ ન જાય ત્યાં સુધી વાપરે. બીજી તરફ, વહીવટી બાબતોમાં કે ચોક્સાઇમાં ખર્ચની પરવા કરતા ન હતા. સૂચનાઓ કે સલાહ આપવા માટે લાંબા તાર કરવામાં બાર-પંદર રૂપિયા ખર્ચવામાં તેમને સંકોચ ન થાય. એક વાર માર્ગ અકસ્માતને કારણે જાહેર કાર્યક્રમમાં સમયસર પહોંચાય એવી સંભાવના ઉભી થઇ ત્યારે બંગાળના પાર્વતીપુરથી ગોઆલંદો સુધી તેમણે સ્પેશ્યલ ટ્રેન કરી હતી, જેનું ભાડું રૂ.૧,૧૪૦ રૂ. ચૂકવવું પડ્યું. પરંતુ ગાંધીજીની દલીલ હતી,‘વાઇસરોયને આપેલો સમય હું જેટલી સખતાઇથી પાળું છું, તેટલી જ સખતાઇથી આપણા લોકોને આપેલો સમય પાળવો જોઇએ.’

ગાંધીજીની સાદગીની સાથોસાથ વ્યવહારૂતાની આ બન્ને બાજુઓ પ્રમાણમાં જાણીતી છે, પણ તેમની સાદગીનું એક ત્રીજું પરિમાણ હતું. તેમનો પ્રભાવ વઘ્યા પછી તેમની સાદગીનું ઘ્યાન રાખવા માટે અનુયાયીઓ ઘણી મહેનત કરતા હતા. સરોજિની નાયડુ જેવાં તો કહેતાં પણ ખરાં કે થર્ડ ક્લાસના ડબ્બામાં મુસાફરી કરીને સાદગીનો સંતોષ લેતા ગાંધીજીને ખબર નથી કે તેમની સાદગી ખરેખર કેટલી મોંઘી છે. સરોજિની નાયડુનો સંદર્ભ ગાંધીજીની સલામતી માટે રાખવી પડતી ચીવટ અને તેમાં થતા ખર્ચ અંગે હતો. ગાંધીજીના સેવક અને અંતેવાસી બ્રિજકૃષ્ણ ચાંદીવાલાએ નોંઘ્યું છે કે ૧૯૩૭માં લોર્ડ લિનલિથગોને મળ્યા પછી ગાંધીજી પાછા દિલ્હી સ્ટેશને જતા હતા ત્યારે તેમની મોટરના પૈડામાં પંક્ચર પડ્યું. પાછળ આવતા એક અંગ્રેજે પોતાની મોટરમાં તેમને બેસાડી લીધા. ત્યારથી ગાંધીજી જ્યાં જતા ત્યાં ઘણુંખરૂં તેમની મોટરની સાથે એક વધારાની મોટર રાખવામાં આવતી હતી. દિલ્હીમાં એ વખતે ભંગી કોલોની તરીકે ઓળખાતા દલિત મહોલ્લામાં ગાંધીજી રહેવા આવે તે પહેલાં કેવી ખર્ચાળ તૈયારીઓ થઇ હતી, તેનો ચિતાર અમેરિકન પત્રકાર-લેખિકા માર્ગારેટ બોર્ક-વ્હાઇટે પોતાના પુસ્તકમાં આપ્યો છે.

આ ત્રીજા પરિમાણ છતાં સાદગી અને ગાંધીજી એકબીજાથી અભિન્ન રહ્યાં. આઝાદી મળ્યા પછી રાજવહીવટમાં વધેલા ખર્ચ વિશે તેમણે બ્રિજકૃષ્ણ ચાંદીવાલા સમક્ષ ટીપ્પણી કરી હતી,‘જેમની પાસે લાખો ખરચવાના નહોતા તેમને કરોડો ખરચવા મળી ગયા પછી શું થાય?’

ગાંધીવાદીઓની સાદગીઃ પ્રકૃતિ અને વિકૃતિ

ગાંધીના પગલે ભારતના જાહેર જીવનમાં સાદગીનો આખો સંપ્રદાય ઉભો થયો. સાચા દિલની સાદગીથી લઇને નિર્માલ્ય, અહંકારથી છલકાતી અથવા દંભનીતરતી સાદગી સુધીની છાયાઓ ગાંધીવાદીઓ સાથે સંકળાઇ. સાદગીની બાબતમાં ગાંધીજીની હરોળમાં મૂકી શકાય એવાં જૂજ નામમાં સરદાર પટેલ અને રવિશંકર મહારાજને ગણી શકાય. સરદાર પરંપરાગત અર્થમાં ‘ગાંધીવાદી’ ન હતા. તે કદી આશ્રમમાં ન રહ્યા કે ગાંધીટોપી પણ ન પહેરી. બેરિસ્ટર વલ્લભભાઇનું પૂર્વજીવન વૈભવી હતું, પણ ગાંધીના સંસર્ગમાં આવ્યા પછી તેમણે સાદગીને કાયમી જીવનમૂલ્ય તરીકે સ્થાન આપ્યું. આખી જિંદગી તેમણે મણિબહેને કાંતેલી ખાદીનાં વસ્ત્રો પહેર્યાં. કોંગ્રેસના લાખો રૂપિયાનો વહીવટ કર્યા છતાં કદી મોજશોખમાં મહાલ્યા નહીં. ૧૯૪૬માં પહેલી વાર વચગાળાની સરકારમાં મંત્રી બન્યા પછી ઓફિસે જતી વખતે સરદારને મણિબહેને ઘડિયાળ-પેન લેવાનું યાદ કરાવ્યું, ત્યારે સરદારનો જવાબ હતો,‘ઘડિયાળ તો ત્યાં હશે જ ને જે સહી કરાવવા આવશે તેની પાસે પેન પણ હશે.’

અમેરિકાથી પાછો ફરેલો પૌત્ર વિપીન ભેટમાં મળેલો રેશમી ખાદીનો તાકો લઇને સરદારને બતાવવા ગયો, ત્યારે સરદારે તેને કહ્યું હતું,‘તું દસ રૂપિયે વાર ખાદી પહેરશે?શાના ઉપર? બાપકમાઇ ઉપર? કમા પહેલાં!’ પોતે દેશના નાયબ વડાપ્રધાન હતા, એ હકીકત પોતાના વારસદારો માટે વિશેષાધિકારનો મુદ્દો ન બને તેની સરદારે સતત કાળજી રાખી. સંતાનો ભવિષ્ય માટે દલ્લો કે સલામતી છોડીને જવાના મોહમાંથી પણ તે મુક્ત રહી શક્યા. તેમના અંતકાળ વિશે મણિબહેને નોંઘ્યું છે,‘છેલ્લી ઘડી સુધી અર્ધજાગ્રત અવસ્થામાં પણ મારૂં નહીં દેશનું સ્નેહરટણ- હૈદરાબાદ, કાશ્મીરનું રટણ કરતા રહ્યા. મને ફિકર રહ્યા કરતી કે કંઇ મારી ચિંતા ન કરે. પણ તેમને એટલો વિશ્વાસ હતો કે વખત આવ્યે છોકરી વાસણ માંજીને પણ સ્વમાનથી દિવસો કાઢે એમ છે. ’

સરદારના સાથી અને સ્વામી આનંદ જેવાએ જેમને પુણ્યશ્વ્લોક ગણાવ્યા હતા, તે રવિશંકર મહારાજ પણ નિર્ભાર સાદગીનો મૂર્તિમંત નમૂનો હતા. તેમનાં ૯૦ વર્ષ નિમિત્તે પ્રગટ થયેલા ગ્રંથમાં પિંડવળનાં કાંતાબહેન-હરવિલાસબહેને કરેલી નોંધ પ્રમાણે, જિંદગીનાં પચીસ વર્ષ તે ફક્ત એક ટંક જમ્યા. તેમાં દસ વર્ષ ફક્ત દાળચોખાની ખીચડી. સાથે શાક કે દૂધ-દહીં પણ નહીં. પચાસેક વર્ષ ખાંડ અને મધ વિના ચલાવ્યું. માથામાં કદી તેલ નાખ્યું નહીં. આખા વર્ષમાં પોતે ૮૦ વાર ખાદી કાંતે. તેમાંથી પોતાના માટે ૧૩ વાર રાખીને બાકીની મિત્રોને આપી દે. તેમની ધોતી દોઢ વર્ષ અને બંડી-ટોપી બે-અઢી વર્ષ ચાલે.

સરદાર અને મહારાજની શુદ્ધ સાદગી સામે ગાંધીવાદીઓના એવા કિસ્સા પણ જાણ્યા છે, જેમાં કોઇ ભાવિકે ભૂલથી તેમનાં જૂતાં પોલિશ કર્યાં હોય તો ગાંધીવાદી મહાનુભાવ પોલિશ કરેલાં જૂતાં પર મુઠ્ઠી ભરીને ઘૂળ ઠાલવી દે અને પોતાની હિંસક સાદગીથી સામેવાળાને આતંકિત કરી નાખે. ગાંધીના નામે સાદગીની દુહાઇ આપતા અને દંભ પોષતા લોકો એ ન સમજી શક્યા કે સાદગી સ્વતંત્રપણે બહુ મોટું મૂલ્ય નથી. સાદગી સાથે સમાજની સેવા કરવાની સાચી ભાવના અને ગાંધી જેને દરિદ્રનારાયણ કહેતા હતા તેમની સાથે તાદાત્મ્ય અનુભવવાની, તેમના અન્યાય સામે લડવાની તાકાત હોય તો જ એ સાદગી શોભી ઉઠે છે. બાકી, બીજી બધી રીતે નબળા લોકોની સાદગીનું મૂલ્ય અનૈચ્છિક અવિવાહીતોના બ્રહ્મચર્ય કરતાં વધારે નથી.

અરીસા સામે ઉભા રહીને...

જાહેર જીવનમાં સાદગી અને ભપકાની વાત નીકળે, એટલે નેતાઓના માથે માછલાં ધોવાની સૌને મઝા પડે છે. નેતાઓની ટીકા એક હદ સુધી બરાબર છે, પણ કવિઓ જેને ‘ખૂની ભપકો’ કહે છે, એ કરવામાં પ્રજા તરીકે આપણે પણ બહુ પાછળ રહેતા નથી. આ દેશમાં ફક્ત નેતાઓ જ પ્રજાના પૈસા વેડફે છે અથવા નેતાઓ વેડફે એટલા રૂપિયા જ પ્રજાના છે એવું માની લેવાની જરૂર નથી. બાકીના માલેતુજારો રૂપિયા ક્યાંથી પેદા કરે છે? તેમના રૂપિયા ઝાડ પર તો ઉગતા નથી. છેવટે આ સમાજમાંથી જ તે સમૃદ્ધ બને છે. તો પછી નેતાઓની જેમ માલેતુજારોના ભપકાનો પણ સામાજિક હિસાબકિતાબ શા માટે ન થવો જોઇએ? તેમણે સમાજને શું આપ્યું અને પોતાનો વટ પાડવા માટે કેટલા રૂપિયા વેડફી નાખ્યા, તે શા માટે ન ચર્ચાવું જોઇએ? અને ઉજવણીના નામે પાંચસો-હજાર રૂપિયાની ડીશ રાખીને લગ્નસમારંભોમાં કરોડો રૂપિયા ખર્ચનારા લોકોનાં ગુણગાન ગાવાને બદલે, નેતાઓની માફક તેમની પણ ટીકા શા માટે ન થવી જોઇએ?

એટલા માટે કે એ લોકો આપણામાંના એક છે? અથવા આપણે પણ એમના જેટલા રૂપિયાવાળા હોઇએ તો એવું જ કરીએ?

‘કમીને’ વિશે આ બ્લોગ પર ઘણી ચર્ચા થઇ.

http://urvishkothari-gujarati.blogspot.com/2009/08/blog-post_20.html

અભિપ્રાયોની પટાબાજીની સાથોસાથ ઠેકાણાસરની ચર્ચા આગળ વધારવાના સિલસિલામાં મિત્ર જયેશ અઘ્યારૂએ એક લિન્ક મોકલી છે.

થોડાં વર્ષ પહેલાં ઝી ટીવી પર આવતી સિરીયલ ‘ગુબ્બારે’માં દરેક હપ્તો જુદા જુદા ડાયરેક્ટર કરતા હતા. તેમાં વિશાલ ભારદ્વાજે ‘ઢેનટેણેન’ નામનો હપ્તો અને એ જ શબ્દોવાળું એક ગીત બનાવ્યું હતુ અને તેને પિક્ચરાઇઝ પણ કર્યું હતું. એ ગીતની લિન્ક જોઇને મઝા પડી. અભિનેતાઓમાં શર્મન જોશી ઓળખાય છે. બીજા વિશેની અને આ હપ્તા વિશેની વઘુ માહિતી આવકાર્ય છે.

ખાસ તો, એ ગીતમાં સંગીતકાર વિશાલ ભારદ્વાજની છાપ બરાબર દેખાય છે. આ ગીત સાંભળીને ક્યાંક ક્યાંક ‘છોડ આયે હમ વો ગલીયાં’, ‘ચપ્પા ચપ્પા ચરખા ચલે’ ને ‘ગોલી માર ભેજેમેં’ યાદ આવે. બે કે વઘુ પુરૂષ અવાજવાળાં ગીતોની એક મઝા હોય છે. આ ગીતમાં એ મઝા પણ છે.

http://www.youtube.com/watch?v=TRrL5YpeAxQ

આ અઠવાડિયે ફ્રેન્ચ આર્કિટેક્ટ બર્નાર્ડ કોહન/Bernard Kohn ને ઇન્ટરવ્યુ માટે મળવાનું થયું. મિત્ર ઋતુલ જોશીની મદદથી તેમનો સંપર્ક થયા પછી કોહને ઇ-મેઇલ, ફોન દ્વારા ચોક્સાઇપૂર્વક જવાબો આપીને મુલાકાત ગોઠવી. ‘સમય અને સ્થળ નક્કી કરવા માટે તમને સવારે ફોન કરીશ’ એવું ૭૮ વર્ષના, કોહનની કક્ષાના આર્કિટેક્ટ ઇ-મેઇલમાં લખે અને બીજે દિવસે સવારે આઠ પણ ન વાગ્યા હોય ત્યાં એમનો ફોન આવી જાય. આ મઝા હોય છે કોહન જેવા માણસોને મળતાં પહેલાંની.

કમલ મંગળદાસના મહેમાન કોહને પહેલાં કમલભાઇના મંગળબાગ બંગલે મળવાનું કહ્યું હતું. પછી ‘ગ્રીનહાઉસ’ રેસ્ટોરાંમાં મળવાનું નક્કી થયું. સાથે ઝવેરીલાલ મહેતા પણ હતા. (વો કહાની ફિર કભી!)

કોહને પહેલેથી મેઇલમાં અને ફોન પર સ્પષ્ટતા કરી દીધી હતી કે ‘હું સાબરમતી રીવરફ્રન્ટ વિશે નહીં બોલું.’ કલાકેકની વાતચીત દરમિયાન કોહન તેમના ફ્રેન્ચ ભાષામાં ચાલતા લેપટોપમાંથી થોડા ચાર્ટ, થોડા ફોટોગ્રાફ્સ બતાવતા ગયા અને ખાસ્સી અનૌપચારિક વાતો થઇ. એમણે કહ્યું કે બીજા ઘણા દેશોમાં પણ વિકાસના નામે આ જ ગતિ છે. ‘ઇટ્સ નોટ લોસ્ટ બેટલ, પણ વી આર વન ઇન ટેન.’ એ વખતે મને પ્રકાશભાઇના પ્રિય શબ્દ ‘અણુમતિ’નું અંગ્રેજી ન સૂઝ્યું. (એટમિક માઇનરિટી?)

ગુજરાત સમાચાર (7-9-9)માં પ્રગટ થયેલો અહેવાલ અહીં મૂકું છું.

***

૭૮ વર્ષના ફ્રેન્ચ આર્કિટેક્ટ બર્નાર્ડ કૉહન અમદાવાદ સાથે ચાર દાયકાનો નાતો ધરાવે છે. ૧૯૬૨માં તેમણે બાલકૃષ્ણ દોશી અને ડો.આર.એન.વકીલ સાથે મળીને ‘સેપ્ટ’- સેન્ટર ફોર પ્લાનિંગ એન્ડ ટેકનોલોજીની શરૂઆત કરી હતી. ત્યારથી સતત અમદાવાદ આવતા રહેલા કૉહન અનોખા આર્કિટેક્ટ-પ્લાનર છે. અમદાવાદ સાથે તેમનો નાતો એવો છે કે તેમના બે સંતાનનો જન્મ અમદાવાદમાં થયો હતો. કૉહન હસીને કહે છે,‘મારાં બે સંતાન અમદાવાદી છે.’ એક પુત્રીનું નામ તેમણે રાધિકા પાડ્યું છે.

પરંતુ વાત અમદાવાદના ‘વિકાસ’ની આવે એટલે કૉહનના ખુશખુશાલ ચહેરા પર ચિંતા અને અસુખ છવાઇ જાય છે. કાંકરિયા તળાવની ફરતે દીવાલો ઉભી કરવાના નિર્ણયનો તેમણે ખુલીને વિરોધ કર્યો હતો. એટલું જ નહીં, કાંકરિયા અને વસ્ત્રાપુર જેવાં તળાવોથી આમજનતાને વંચિત રાખતા આયોજનની તેમણે ‘સોશ્યલ એન્ડ ઇકોનોમિક અપાર્થીડ’ (રંગભેદની કક્ષાના સામાજિક-આર્થિક ભેદભાવ) જેવા કડક શબ્દોમાં ટીકા કરી હતી. ‘પબ્લિક સ્પેસ’ને- જાહેર જગ્યાઓનું મહત્ત્વ સમજાવતાં તે એક જ વાક્યમાં કહે છે,‘પબ્લીક સ્પેસ ઇઝ સ્પેસ ઓફ ડેમોક્રસી’ (જાહેર જગ્યાઓ લોકશાહીનાં સ્થાનકો છે). પબ્લીક સ્પેસથી માંડીને આઘુનિક પ્લાનિંગની બાબતમાં તેમને નવા અમદાવાદ કરતાં પોળો અનેક ગણી ચડિયાતી લાગે છે.

દુનિયા જોઇ ચૂકેલા કૉહન કહે છે, ‘મુઠ્ઠીભર અમીરોને નહીં, પણ સામાન્ય નાગરીકોને ઘ્યાનમાં રાખીને પ્લાનિંગ થવું જોઇએ. કમનસીબે એવું થતું નથી.’ અમદાવાદના સંદર્ભમાં ઉદાહરણો ટાંકતાં કૉહ્ન કહે છે,‘પંચવટી પાંચ રસ્તા- કોમર્સ છ રસ્તા જેવી જગ્યાએ મારી ઊંમરનો માણસ પગપાળો જતો હોય તો એ ચાલે ક્યાં? અને રસ્તો ક્રોસ કેવી રીતે કરે? સીદી સૈયદની જાળીથી રસ્તાની સામી બાજુએ જવું હોય તો પણ મને અઘરૂં પડે છે. આ બધી બાબતનો પ્લાનિંગમાં વિચાર જ થતો નથી કે ચાલનારા માણસોનું શું થશે?’

‘એક બહુમાળી મકાન બાંધવા કરતાં પ૦ વૃક્ષો વાવવાનું હું વધારે પસંદ કરૂં.’ એવું કહેનારા કૉહન ગાંધીનગરના ‘ગિફ્ટ’ સીટીમાં ૬૦ માળનું ગ્લાસહાઉસ બનાવવાની વાતથી આઘાત પામી ગયા હતા. તેમણે કહ્યું,‘આ દેશમાં આવાં તોતિંગ ગ્લાસ હાઉસ ચાલે નહીં. એટલે હું કહું છું કે ‘ઇટ્સ અ ગિફ્ટ ઓફ પોઇઝન.’ (આ ‘ગિફ્ટ’ નહીં, ઝેરીલી ‘ગિફ્ટ’- સોગાદ છે.)

બહુચર્ચીત સાબરમતી રીવરફ્રન્ટ પ્રોજેક્ટ વિશે કંઇ કહેવાને બદલે બર્નાર્ડ કૉહન સાબરમતી નદીના ૪૦૦ કિલોમીટરના સમગ્ર કાંઠા પર વધારે ભાર મૂકે છે. કૉહન કહે છે, ‘ન્યૂયોર્ક હોય, પેરિસ હોય કે અમદાવાદ, શહેરોની એક તકલીફ હોય છે. એમની દૃષ્ટિ સંકુચિત- ફક્ત પોતાના પૂરતી હોય છે. હું સાબરમતી નદી વિશે વિચારૂં ત્યારે ફક્ત અમદાવાદના નદીકાંઠાની વાત કરતો નથી. નદીની શરૂઆતથી ખંભાતના અખાત સુધીના આખા પટ્ટામાં આવતાં ગામ, વસ્તી અને તેની પર્યાવરણ પ્રણાલી/ઇકોલોજીને ઘ્યાનમાં રાખું છું.’

શહેરોનું પ્લાનિંગ ફક્ત સરકારો કે આર્કિટેક્ટ-પ્લાનરોનો ઇજારો નથી, એવું માનતા બર્નાર્ડ કૉહને ગયા વર્ષે ‘સેપ્ટ’માં સાબરમતી નદીના ૪૦૦ કિલોમીટરના સમગ્ર પટ વિશે એક પરિસંવાદમાં ભાગ લીધો હતો. તેમાં નદીના પટની આસપાસનાં વૃક્ષો, રોજબરોજના જીવનમાં નદી સાથે સંકળાયેલા લોકો, જમીનનું ધોવાણ કે ખારાશ ઉભરી આવવા જેવી સમસ્યાઓ- આ દરેકે દરેક બાબતો અંગેના ચાર્ટ ગુજરાતીમાં તૈયાર કરવામાં આવ્યા. અમદાવાદના રવિવારી બજારમાં એ ચાર્ટ મૂકવામાં આવ્યા, ત્યારે સામાન્ય લોકોએ પણ નદીને લગતા આયોજનની વિગતોમાં ઊંડો રસ લીધો હતો. કૉહન માને છે ક પ્લાનિંગ, એન્જિનિયરિંગ, આર્કિટેક્ચર જેવાં વિવિધ ક્ષેત્રોની સંસ્થાઓએ સાથે મળીને નવાં આયોજન અંગે વિચાર કરવો જોઇએ.

ચાળીસ વર્ષથી અમદાવાદ સાથે સંકળાયેલા કૉહનને વર્તમાન અમદાવાદમાં શાની ખોટ સાલે છે? ખાસ્સું વિચાર્યા પછી એ કહે છે,‘૧૯૬૭-૬૮માં શહેરની ફરતે જે લીલોતરી (ગ્રીનબેલ્ટ) હતી એની!’

સામાન્ય લોકોને કેન્દ્રમાં રાખીને નવાં આયોજન કરવાની વાત વઘુ પડતી આદર્શવાદી નથી? એવો સવાલ કૉહનને વારંવાર પૂછાય છે. ૧૯૧૫માં ભારત આવેલા પ્લાનર, સંશોધક અને પોતાના ગુરૂ પેટ્રીક ગેડીસ તથા ગાંધીજીને યાદ કરતાં બર્નાર્ડ કૉહન કહે છે,‘હા, એ આદર્શ છે, પણ એ આદર્શ વગરના વગરના ભારતની કોઇ હસ્તી નથી.’

(બે અઠવાડિયાં પહેલાં, જસવંતસિંઘના પુસ્તક પર પ્રતિબંધના મુદ્દે સરદાર પટેલનો કાલ્પનિક ઇન્ટરવ્યુ લખ્યો હતો. એ લેખની પૂર્વભૂમિકા બાજુએ રાખીને, ફક્ત ઇન્ટરવ્યુ અહીં મૂક્યો છે.)

સ્વર્ગસ્થનાં ‘ક્વોટ’ લેવાની કોઇ તરકીબ નથી. એ નીકળે તો છાપાં-ચેનલવાળા એમને મૃત્યુ પછી પણ જંપવા ન દે. તેમની સાથે વાત કરવાની એક રીત છેઃ મનમાં એ વ્યક્તિનું ઘ્યાન ધરતાં જ એ ‘લગે રહો મુન્નાભાઇ’ના ગાંધીજીની જેમ, નજર સામે દેખાવા લાગશે. એક પત્રકારે ‘લગે રહો...’ પદ્ધતિથી વાતો કરવા માટે સરદારનું ઘ્યાન ધર્યું કે તરત સરદાર હાજર! સામે બેસીને રેંટિયો કાંતતા હતા. પત્રકારે વાતચીત શરૂ કરી.

પત્રકારઃ નમસ્તે સરદારસાહેબ.

સરદારઃ નમસ્તે ભાઇ નમસ્તે. કેમ છે મારૂં ભારત?

પત્રકારઃ અમુક દુભાયા, અમુક દબાયા, અમુક મરાયા, અમુક હાંકી કઢાયા, પણ એકંદરે સ્થિતિ કાબૂમાં.

સરદારઃ ભાઇ, તમે પહેલાં ગૃહ મંત્રાલયનું રીપોર્ટંિગ કરતા હતા?

પત્રકારઃ કહેવું પડે, સાહેબ. આટલાં વર્ષ પછી પણ આઇ.બી.માં તમારા કોન્ટેક્ટ એવા ને એવા છે.

સરદારઃ પત્રકારોની અક્કલમાં પણ ખાસ ફેર પડ્યો હોય એવું લાગતું નથી. એ બઘું તો ઠીક છે. બોલો, શું હતું?

પત્રકારઃ જસવંતસિંઘ વિશે તમારૂં શું કહેવું છે?

સરદારઃ મેં તો એના રજવાડાનું ક્યારનું વિલીનીકરણ કરી નાખ્યું. હવે જે કહેવાનું હશે તે એને જ હશે.

પત્રકારઃ હું ભાજપના જસવંતસિંઘની વાત કરૂં છું. તમારા વિશે ગમે તેમ લખ્યું છે...

સરદારઃ એમાં ખરાબ કોનું દેખાયું? એનું કે મારૂં? બાપુ વિશે આપણા લોકોએ ઓછું ખરાબ લખ્યું છે? પણ એનાથી બાપુને કશો ફરક પડ્યો?

પત્રકારઃ ધીમેથી બોલો, સાહેબ. અમારા મુખ્ય મંત્રીએ તો આ પુસ્તક પર પ્રતિબંધ મૂકી દીધો છે. તમે એ પ્રતિબંધની વિરૂદ્ધમાં બોલશો તો રાજદ્રોહ થશે. તમારું અપમાન કરવા બદલ તમારી વિરૂદ્ધ પણ કાર્યવાહી થઇ શકે છે. અમારા સાહેબ બહુ કડક છે.

સરદારઃ તારા કડક સાહેબને મારા અપમાનથી આટલી બધી તકલીફ થાય છે, તો બાપુ વિશે આડુંઅવળું લખાય ત્યારે કેમ કંઇ થતું નથી? બાપુ ગુજરાતના પુત્ર નથી?

પત્રકારઃ બરાબર છે. પણ બાપુ તો કોંગ્રેસી ગણાય ને...

સરદારઃ તે હું ક્યારથી ભાજપમાં જોડાયો અલ્યા? હું છેવટ સુધી કોંગ્રેસમાં જ હતો ને! એ ખરૂં કે ત્યારની કોંગ્રેસને આજની કોંગ્રેસ સાથે કશી લેવાદેવા નથી.

પત્રકારઃ (ગુંચવાઇને) સાહેબની લીલા અકળ છે.

સરદારઃ મને એ કહે. તમારા સાહેબ કયા ઉપનામે ઓળખાતા હતા?

પત્રકારઃ (સહેજ શરમાઇને) છોટે સરદાર.

સરદારઃ (અંગુઠા અને પહેલી આંગળીથી ટચુકડાનો સંકેત કરીને) છોટે એટલે કેટલા છોટે? આટલા? (હસીને) અને હું કોણ છું?

પત્રકારઃ અસલી સરદાર...ના, ના. તમે અસલી તો પછી સાહેબ કંઇ નકલી? ના, એવું ના કહેવાય. તમે બડે સરદાર, બસ!

સરદારઃ અલ્યા, ‘બસ’ એટલે શું?

પત્રકારઃ (મૂંઝાઇને) એટલે કે..તમે મોટા. તમે વડીલ. તમે પહેલા સરદાર. ઘડવૈયા. ભારતના નાયબ વડાપ્રધાન...(મનોમન) બડે સરદાર ભારતના નાયબ વડાપ્રધાન તો છોટે સરદાર...ના, મને ત્રિરાશી નથી આવડતી. ના, હું રાજદ્રોહનો ગુનો નહીં કરૂં.

સરદારઃ શાના વિચારે ચડી ગયો?

પત્રકારઃ એમ તો અડવાણીજી પણ ‘લોહપુરૂષ’ તરીકે ઓળખાતા હતા.

સરદારઃ પછી શું થયું? કાટ ચડ્યો?

પત્રકારઃ એ બધી વાતમાં નથી પડવું સાહેબ. તમે એ કહો કે આ પ્રતિબંધ વિશે તમારી શી પ્રતિક્રિયા છે?

સરદારઃ મને પ્રતિબંધના સમાચાર જાણીને બહુ આનંદ થયો. ઉપર ગુજરાતના બીજા નેતાઓ છે એ પણ રાજી થયા.

પત્રકારઃ શું વાત કરો છો! આ તો સાહેબને ખાસ કહેવું પડશે!

સરદારઃ અમને બધાને ગુજરાતીઓના અંગ્રેજી વિશે ચિંતા રહેતી હતી. જસવંતસિંઘનું પુસ્તક અંગ્રેજીમાં છે. છસો પાનાંના પુસ્તકમાં મારા વિશે માંડ છ-આઠ ઠેકાણે ઉલ્લેખ છે. આવાં દળદાર અંગ્રેજી પુસ્તકો ઝીણવટથી વાંચનારો વર્ગ ગુજરાતમાં આટલો વધી ગયો છે તેની અમને કલ્પના જ નહીં. પુસ્તક પર પ્રતિબંધના સમાચાર આવ્યા ત્યારે જ અમને અહેસાસ થયો. કાલે જ ઝીણા આવ્યા હતા. દુઃખી થઇને કહેતા હતા કે પેલા જસવંતસિંઘે મારાં વખાણ કર્યાં છે, પણ અંગ્રેજીમાં! મારા પાકિસ્તાનમાં અંગ્રેજી વાંચશે કેટલા?

સરદારઃ મેં હોંશથી ઝીણાને કહ્યું કે ઝીણાસાહેબ, જસવંતસિંઘે ક્યાંક મારી ટીકા કરી છે, પણ મારા ગુજરાતમાં વાંચશે કેટલા! હવે તમારા સાહેબે પુસ્તક પર પ્રતિબંધ મૂક્યો એટલે લોકો ગમે ત્યાંથી શોધીને આખું પુસ્તક નહીં તો છેવટે મારી ટીકા તો વાંચી જ લેશે. અંગ્રેજી નહીં આવડતું હોય એવા લોકો બીજા પાસેથી જાણી લેશે કે જસવંતે મારા માટે શું લખ્યું છે!

પત્રકારઃ આને કહેવાય અસરકારક મેનેજમેન્ટ!

આટલું બોલીને પત્રકાર સામે જુએ છે, તો સરદાર અદૃશ્ય.