gujarati world

લૉક ડાઉનમાં આજુબાજુની દુનિયા બદલાય, તેની થોડી અસર અંદરની દુનિયા પર પણ થાય. સતત સક્રિય રાખે એવાં આનંદપ્રદ કામોની ખોટ ન હતી ને કામ વગરની છતાં ન-કામી ન કહેવાય એવી પ્રવૃત્તિઓની પણ ખોટ નહીં. છતાં, એકવિધતા ચાલુ થાય પછી તેને તોડવાની મહેનતને બદલે, તેને જામવા જ ન દેવી—એવું કંઈક મનમાં હતું. એટલે જનતા કરફ્યુની જાહેરાત પછીના સમયમાં વિચાર્યું કે કંઈક જુદું કરવું જોઈએ. 

આ ‘કંઈક જુદું’—ફિલ્મવાળા ને તેમના પછી કટારલેખકો જેને ‘કુછ હટકે’ કહે છે—તેની એક મોટી મુશ્કેલી છેઃ દુનિયાનાં ઘણાં પાપ ‘કુછ હટકે’- ‘કુછ અલગ’ના નામે જ થયાં છે. પુણ્ય કરવાની ક્ષમતા મર્યાદિત હોય ત્યારે નવાં પાપ ન ઉમેરવાં, એ પણ પુણ્ય જ ગણાય, એવી સમજ ઘણા વખતથી રહી છે. એટલે થોડું વિચાર્યું. એક આઇડીયા આવ્યો વીડિયો બનાવવાનો. પણ શાની?  થયું કે ગમતાં પુસ્તકોમાંથી કંઈક વાંચવું-મારાં ને બીજાંનાં પુસ્તકોમાંથી. પણ એમ કેટલું વંચાય? ને એટલી વારમાં વાત બને?

એટલે, હું જેમને બિનસત્તાવાર રીતે ‘મારાં સત્તાવાર સોશિયલ મીડિયા ગુરુ’ કહું છું તે, પરમ મિત્ર હેતલ દેસાઈને ફોન કર્યો.
***

હેતલ દેસાઈ સાથે સજોડે (દીપક સોલિયા) અને સ્વતંત્ર એમ બંને પ્રકારની મજબૂત દોસ્તી છે. દસેક વર્ષ પહેલાં ફેસબુક પર મને આગ્રહ કરીને તાણી લાવ્યો ભાઈ રોશન રાવલ (જે હાલ કેનેડા છે અને તસવીરોમાં અવનવી દાઢી સાથે જોવા મળે છે.) પણ ત્યાર પછી શરૂઆતમાં માર્ગદર્શન-સલાહસૂચન પાસેથી હેતલ મળતાં હતાં અને એ પણ અમારી વચ્ચે દર મિનિટે બે-ત્રણ વાર થતાં અટ્ટહાસ્યોની સરેરાશ સાથે.

ટ્વીટર પર હેતલ ઘણા વખતથી છે. એટલે તેમની પાસેથી થોડી પ્રેક્ટિકલ વિગતો અને ટીપ્સ ઉપરાંત ભયસ્થાનોની માહિતી મેળવી. અગાઉ એક વાર નલિન શાહના પુસ્તક નિમિત્તે ટ્વીટર થોડા દિવસ માટે વાપરી જોયું હતું. છતાં, કેટલીક બાબતો સમરસિયા-સમવાંધા ધરાવતા સિનિયર પાસેથી જાણીએ તો સારું પડે. બીજી, ભૌગોલિક રીતે હવે દૂર, પણ આત્મીયતાની રીતે અત્યંત નિકટની મિત્ર નિશા પરીખ પણ વર્ષોથી ટ્વીટર વાપરે છે. તેણે પણ ટ્વીટર-સંસારની ઉપયોગી અને કામ લાગે એવી ઘણી વાતો કરી.

એ વખતે, એટલે કે ૨૧ દિવસના પહેલા લૉક ડાઉન દરમિયાન, ફેસબુક અને યુટ્યુબ પર ગુજરાતી હાસ્યનાં પુસ્તકોમાંથી થોડું વાચન કરીને તેની વીડિયો મુકવાનું ચાલુ કર્યું. ત્યારે જ ટ્વીટર પર પણ એકાઉન્ટ ખોલ્યું. પહેલા દિવસે ટ્વીટરની સૃષ્ટિની હિંસકતા જોઈને થયું કે આવી દુનિયામાં શી રીતે રહેવાય? રાત્રે દીપક (સોલિયા) સાથે વાત થઈ ત્યારે મેં કહ્યું કે મહેમદાવાદનો માણસ જિંદગીમાં પહેલી વાર મુંબઈની પીક અવર્સની ભીડમાં આવી ચડે ત્યારે જેવું લાગે, એવું ફેસબુક પરથી ટ્વીટર પર આવીને લાગ્યું. દીપકે કહ્યું, વાત તો સાચી છે. અઠવાડિયું રહી જા. પછી એવું લાગે તો નીકળી જજે.
***

પચીસેક વર્ષ પહેલાં દીપક મારા પહેલા ચીફ રીપોર્ટર હતા અને હું ટ્રેની રીપોર્ટર-કમ-સબ-એડિટર હતો, ત્યારે એક સાથીદારને અમારા સાહેબ સામે બહુ વાંધો પડી ગયો. તેમણે આકરા શબ્દોમાં વાંધો રજૂ કર્યો. હું તો સાવ નવો હતો. જોઈ રહ્યો. એ વખતે અમારા ક્યુબિકલમાં ભજવાયેલું દૃશ્ય યાદ રહી ગયું છે. દીપકે પેલા સાથીદારના આક્રોશને સંપૂર્ણ સમર્થન આપ્યું અને કહ્યું કે ‘ખરી વાત છે. આવી જગ્યાએ તો કંઈ કામ થતું હશે? અહીંથી તો રાજીનામું જ આપી દેવું જોઈએ. લાવ, હું તને રાજીનામું લખી આપું.’ એમ કહીને તેમણે કાગળ લીધો અને પોતાના હાથે રાજીનામું લખ્યું. પછી કકળાટ કરનાર પેલા સાથીદારને કહે, ‘લે કરી દે સહી.’ રાજીનામા પર સહી થઈ ગઈ. પછી? દીપકે શાંતિથી, ઠંડકથી એ સાથીદારને સમજાવીને તેમની આર્થિક જવાબદારીની અને એકંદર પરિસ્થિતિની વાત કરી અને યોગ્ય વિકલ્પની વ્યવસ્થા થાય ત્યાર પછી અચૂક નોકરી છોડવી એવી સમજ પાડી. આખરે, બધાં ઊભાં થયાં અને દીપકે રાજીનામું ડૂચો વાળીને ડસ્ટ બિનમાં નાખ્યું.

મારા ટ્વીટરના કિસ્સામાં પણ પ્રકારાંતરે કંઈક એવું જ થયું. દીપકે કહ્યું કે અઠવાડિયું રોકાઈ જા. દરમિયાન, પહેલા દિવસની હિંસકતાથી ભડક્યા પછી હું મનની શાંતિ સાથે રહી શકાય એ માટેની પદ્ધતિઓ વિચારતો અને અમલમાં મૂકતો ગયો..
*** 

હેતલની ટિપ્સ, નિશા સાથેની ગોષ્ઠિ અને મારી માનસિકતાને આધારે એટલું નક્કી ઠર્યું કે-

૧. હું ટ્વીટર પર વાહિયાત કે તકરારી લોકો સાથે સંવાદ સાધવા આવ્યો નથી. એટલે કોઈ પણ ફાલતુ દલીલોના કે ટીકાટીપ્પણીઓના જવાબ આપવા નહીં. કેમ કે તેમાં સંવાદની કશી અપેક્ષા કે શક્યતા હોતી નથી. એવી પ્રજાની સદંતર અવગણના કરવી. (આમ તો ઘણા સમયથી ફેસબુક પર પણ, ન સમજવાની પ્રતિજ્ઞાવાળાને સમજાવવાના પ્રયાસો બંધ કર્યા છે.)

૨. ટ્વીટર પર સામાન્ય ચલણ બહુ બધા જાણીતા લોકોને ફૉલો કરવાનું છે. ભાઈ તપને મને સદ્‌ભાવથી સૂચવ્યું પણ હતું ને તેના ફાયદા પણ છે. કારણ કે, એ લોકો જે લખે તે સીધું વાંચવા મળે. બીજાં પણ કારણ  હશે. છતાં મારી પોતાની રુચિ કહો કે પાચનશક્તિ કે સમયશક્તિ, એ બાબતમાં મર્યાદિત છે. એટલે મારે એટલા જ લોકોને ફૉલો કરવા જોઈએ, જેમની સ્પર્શેલી કે મુકેલી સામગ્રીના જથ્થાને હું જોઈ શકું. બાકી, મન થાય ત્યારે ફૉલો કર્યા વિના સીધું પણ વાંચી જ શકાય છે.

૩. ટ્વીટર મારા માટે મુખ્યત્વે ગુજરાત સિવાયના અપરિચિત લોકો સાથેના સંપર્કનું માધ્યમ છે. (ગુજરાતના મિત્રો સાથે ફેસબુક પર સંપર્ક છે જ.) એટલે ત્યાંનો વ્યવહાર હિંદી-અંગ્રેજીમાં જ રાખવો.

૪. ટ્વીટર પર હિંસક દલીલો અને ખેંચતાણનો પાર નથી. વિચારધારાના તાણી જાય એવા ધસમસતા પ્રવાહો છે. તેનાથી બચીને ચાલવાની કોશિશ કરવી.

૫. ટ્વીટર પર ક્યાં સુધી રહેવાશે, તેની ખબર નથી. એટલે તેને અજમાઈશી જ ગણવું.

***

ટ્વીટર પર છબછબિયાં ચાલતાં હતાં, ત્યાં જ ૨૧ દિવસનું પહેલું લૉક ડાઉન પૂરું થયું. એટલે ફેસબુક પરનો ગુજરાતી હાસ્યલેખનની વીડિયોનો સિલસિલો પણ અટક્યો. કેમ કે, તે ૨૧ દિવસ સુધી કરવાનું જ વિચાર્યું હતું. હવે? હેતલ સાથેની વાતચીતમાં મેં વીડિયો ચાલુ રાખવાની વાત કરીને કહ્યું કે હવે ટ્વીટર પર કંઈક કરીએ તો? હાસ્યવ્યંગની ટૂંકી વીડિયો મુકીએ તો? હેતલે કહ્યું કે હા, એ ફોર્મેટ બહુ સારું છે. તેમણે એવા બે-ત્રણ નમૂના પણ મોકલ્યા અને કહ્યું કે ટ્વીટર માટે એવી વીડિયો બહુ અનુકૂળ રહેશે.

 વ્યંગની વીડિયોનું શું સ્વરૂપ હશે, એ નક્કી ન હતું. પણ હાસ્યલેખનની જેમ મૌખિક હાસ્યમાં પણ કેટલીક બાબતો સ્પષ્ટ હતી. અંગ્રેજી-હિંદી સ્ટેન્ડ અપ કૉમેડીવાળા વિના કારણે, સ્ટાઇલના ભાગરૂપે ગાળો છાંટતા હોય છે. મને હંમેશાં થાય કે ભાઈ/બહેન, આપણે લોકોને ગાળો બોલીને હસાવવા પડે, તેનો શો અર્થ? જેમને આવડે છે એવા લોકો પણ વધારાના પંચ માટે ગાળોનો છૂટથી બલકે ધરાર ઉપયોગ કરે. એવો ધંધો ન થવો જોઈએ. બીજું, પત્નીની કે સ્ત્રીઓની રમૂજ માટે સદંતર નો એન્ટ્રી. 

ગંભીર ચહેરે મસ્તી કરવી એવો આછોપાતળો વિચાર હતો અને વ્યાજસ્તુતિ (વખાણના સ્વરૂપમાં છોલવી) એ મુખ્ય પદ્ધતિ. એટલે બહુ લાંબુ વિચાર્યા વિના, ફેસબુક પરની વીડિયો બંધ થઈ તેના બીજા જ દિવસથી ટ્વીટર પર, હિંદીમાં હાસ્ય-વ્યંગની વીડિયોનો અખતરો શરૂ કર્યો. શરૂઆતમાં ટ્વીટર પરની ઓળખાણ (ટ્વીટર-બાયો) થોડી ગંભીર હતી. વીડિયોની શરૂઆત પછી તે ટૂંકી ને ટચ કરી નાખીઃ ગુજરાતી રાઇટર-સેટાયરિસ્ટ એન્ડ ટેકિંગ ઇટ ઇઝી. ટૂંકમાં, પાર્ટી મઝા કરી રહી છે અને કોઈની બળતરાની કે કાંકરીચાળાને ગણકારવાની નથી.

ગાડી ચાલુ થઈ. આકાર પટેલ, રામચંદ્ર ગુહા, સલિલ ત્રિપાઠી જેવા કેટલાક સાથે ટ્વીટર-જોગીઓ સાથેના ઑફ લાઇન પરિચયને કારણે, તેમના દ્વારા થતા મારી વીડિયોના રીટ્વીટને કારણે, એ ગાડીને થોડો વેગ મળતો રહ્યો. પણ વચ્ચે વચ્ચે કેટલીક હનુમાનકૂદકાની ક્ષણો આવી અને તેમાંની પહેલી તો બહુ ઝડપથી. ત્રીજી જ વીડિયો સ્વરા ભાસ્કર અને બબિતા ફોગાટ વચ્ચેની બબાલ અંગે હતી. વીડિયો મૂકી ને એકાદ કલાક પછી જોયું તો નૉટિફિકેશનના આંકડા બગડેલા મીટરની ઝડપે ફરવા લાગ્યા હતા. મને થયું કે આ વળી શું હશે? શાંતિથી જોતાં સમજાયું કે 'લિસન અમાયા' ફિલ્મથી ગમતી બનેલી અભિનેત્રી સ્વરા ભાસ્કરે એ વીડિયો શૅર કરી હતી. એટલે નૉટિફિકેશનનો કાંટો ગાડીને બદલે જેટની ગતિએ ફરતો હતો.

ત્યાર પછી સો વીડિયો સુધીની સફરમાં કેટલાક મઝાના નવા પરિચય થયા. ફક્ત વીડિયોના કારણે-તેનાથી પ્રસન્ન થઈને આનંદ વ્યક્ત  કરનારા-ઇન બોક્સમાં મેસેજ કરીને લાગણી વ્યક્ત કરનારા મળ્યા. 'બિઝનેસવર્લ્ડ'ના એક સમયના તંત્રી- Early Indiansના લેખક  ટૉની જોસેફ અને હિંદી 'જનસત્તા'ના તંત્રી ઓમ થાનવી જેવા વરિષ્ઠોથી માંડીને  ઘણાએ મારી વ્યંગ-વીડિયોને પસંદ કરી અને પ્રોત્સાહન આપ્યું. મને જેમની અભિવ્યક્તિ ગમતી હોય, એવા લોકો ફૉલો કરતા થયા એટલે લાગ્યું કે દિશા તો બરાબર લાગે છે. કોઈ પણ તબક્કે અને કોઈ પણ ઉંમરે, સાવ નવી જગ્યાએ, સાવ અજાણ્યા લોકો તરફથી, બીજી કોઈ ગણતરી કે અપેક્ષા વગર, કેવળ કામની કદરના શબ્દો સાંભળવા મળે, તેની મઝા હોય છે. એ ફુલાઈને ફાળકો થવા  કે હવામાં ઉડવા માટે નહીં, પણ ગુણવત્તાની કદર તરીકે મીઠા લાગે છે. આવું કામ ચાલુ રાખવાનો ઉત્સાહ જળવાઈ રહે, એટલા આનંદ અને એટલી ‘કીક’ માટે પણ તે બહુ ગુણકારી નીવડે છે. 

પત્રકારત્વની શિસ્તની તાલિમને લીધે, એક પણ દિવસ ખાડો પાડ્યા વિના સતત ૧૦૦ દિવસ સુધી સાંપ્રત વિષયો પર દોઢ-બે-સવા બે મિનીટની વીડિયો બનાવવાનું શક્ય થયું અને એક પણ દિવસ મનથી વેઠ ઉતાર્યા વિના. વીડિયોમાં અવાજના કે એવા ટેકનિકલ પ્રશ્નો થોડા હતા અને હજુ તે પ્રોફેશનલ કક્ષાની નથી.  પણ એ જાણીને આનંદ થયો કે 'સોફ્ટવેર' મજબૂત હોય તો 'હાર્ડવેર'ની અમુક હદની મર્યાદાઓ લોકો નજરઅંદાજ પણ કરી શકે છે.
***

દીપકે કહેલું અઠવાડિયું તો ક્યારનું પૂરું થઈ ગયું. રોજની એક લેખે સો વીડિયો એટલે તો ત્રણ મહિના ઉપરનો સમય થયો. આ સિલસિલો ક્યાં સુધી ચાલશે અને ક્યાં લઈ જશે એની ખબર નથી. કારણ કે તે કશી અપેક્ષાથી શરૂ કર્યો ન હતો. હાસ્યવ્યંગનું બોલવાનું અને તે પણ હિંદીમાં કેવુંક ફાવે છે, એ જોવાનો હેતુ હતો. હા, મામલો મુખ્યત્વે બોલવાનો જ છે. વિષય પૂરતા કેટલાક મુદ્દા કે ક્યારેક થોડી લાઇનો નોંધવાની થાય. પણ પછી તો કેમેરા સામે સુઝે તે ખરું. એડિટિંગની સુવિધા હોય એટલે ચિંતા નહીં. 

આરંભે શૂરા થઈને રહી ન જવાય, એ માટે પહેલેથી એક ઠેકાણે વિષયો ને મુદ્દા નોંધવાનું શરૂ કરેલું. લેસન ગણો કે લખાણ ગણો, જે ગણો તે આ. મનમાં લેસન થયું હોય. કી વર્ડ જેવું થોડું હોય. પંચલાઇનોમાંથી કેટલીક લખેલી હોય. તેની પર નજર ફેરવીને કેમેરા સામે બેસી જઈએ એટલે થોડા રીટેક સાથે કાચું રેકોર્ડિંગ પૂરું. ઘણી વાર ડાયરી પણ સાથે જ હોય. ડાયરીની નોંધનો પણ એક નમૂનો, કોઈ મહાન સિદ્ધિના મેમેન્ટો તરીકે નહીં, પણ એક જુદા કામની પ્રક્રિયાના મિત્રો સાથેના શૅરિંગ તરીકે. 

(નોંધઃ મારા અક્ષર આનાથી ઘણા સારા છે, પણ આ નોંધતી વખતે સારા અક્ષરે નહીં, ફક્ત નોંધી લેવાનો ખ્યાલ હોય છે. એટલે અમુક સમય પછી આપોઆપ ડીલીટ થઈ જતા મેસેજની જેમ, આ લખાણોની મારી જ નોંધ મને નહીં ઉકલે એવી પૂરી સંભાવના:-)

વીડિયો શરૂ કરતી વખતે તે કેવળ આનંદ અને મસ્તી માટેનો ઉપક્રમ હતો. માત્ર એટલું જ વિચાર્યું હતું કે તેને સાવ અંતરિયાળ છોડી ન દેવો. એટલે, થોડા દિવસ પહેલાં એક ગુજરાતી ટીવી ચેનલમાંથી એક મિત્રના રેફરન્સથી ફોન આવ્યો અને તેમણે વીડિયો વિશે આનંદ વ્યક્ત કરીને તેમની ચેનલ પર ‘આવું કંઈક’ કરવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી, ત્યારે મઝા તો આવી. પણ મારે તેમને ચેતવવા પડ્યા હતા કે ભાઈ, બીજી વાત તો પછી, સાહેબલોકોની આવી ને આટલી છોલપટ્ટી તમારી સંસ્થાને અનુકૂળ આવશે કે નહીં, એ પહેલાં વિચારી જોજો. 

ટ્વીટર પર હું જેમને ફૉલો કરું છું એવા એક પ્રખ્યાત હાસ્ય-વ્યંગવાળા હેન્ડલે ઇન બોક્સમાં બહુ ભાવથી સંદેશો મોકલીને કહ્યું કે તમારી સામગ્રી બહુ સારી છે ને તે બહુ વધારે પ્રસારની અધિકારી છે. પણ તે ધીરગંભીર છે. અહીં બધું ઉછાંછળું વધારે ચાલે છે. તમે થોડુંક એવું કરી શકો તો આ જ સામગ્રી બહુ વધારે પ્રસરે. તેમની લાગણી બદલ અને મને સામેથી લખવાની તસ્દી લીધી, એ બદલ તેમનો ખરેખરો આભાર માનીને લખ્યું કે તમારી વાત સાચી છે, પણ મને જેમાં મારાપણું ગુમાવ્યા વિના આનંદ આવે, તે જ કરવું ફાવે છે.

ક્યારેક એવી ઇચ્છા થતી હતી કે ફેસબુક પર એ વીડિયો મુકું. બે-ચાર વાર લિન્ક મુકી પણ ખરી. એક તરફ લાગતું હતું કે ફેસબુકના કેટલાક મિત્રોને તેમાં આનંદ આવશે. બીજી બાજુ એવું લાગતું હતું કે ટ્વીટર પરની કેટલીક ચર્ચા કે અમુક મુદ્દા ફેસબુક પર કદાચ અજાણ્યા કે અપરિચિત લાગે. એટલે હવે એવો વિચાર થાય છે (નક્કી નથી) કે ફેસબુક પર અલગ પેજ બનાવીને ત્યાં ફક્ત આ હિંદી વીડિયો જ મૂકવી. તેમાં થોડો વહીવટ વધે છે, એટલે થોડી કીડીઓ ચડે છે. પણ જોઈએ.

સમાપન તરીકે, જે નિમિત્તે આ લખાયું તે સોમી વીડિયોની લિન્ક અને કેટલાક રીટ્વીટ-કમેન્ટના નમૂના— ટ્વીટર પર ગેરહાજર અને મારા ત્યાંના સંસારમાં રસ ધરાવતા પ્રેમી મિત્રોના લાભાર્થે.