gujarati world

દારૂબંધીનો કાયદો ધરાવતા ગુજરાતમાં ડ્રિંક સામાન્ય રીતે બહુવચનમાં બોલાય છે અને તે અંગ્રેજી શબ્દ હોવા છતાં, તેનો અર્થ કોઈને સમજાવવો પડતો નથી. તે દર્શાવે છે કે દિલની વાત આવે ત્યારે ભાષાના કૃત્રિમ ભેદ ગૌણ થઈ જાય છે. 

અહીં જોકે, ડ્રિન્ક્સની નહીં, ડ્રિન્કની અને ડ્રિન્કની--તે પણ વેલ કમ ડ્રિન્કની--વાત કરવાની છે. સામાન્ય ગુજરાતી ઘરોમાં મહેમાનના સ્વાગત માટે છાશથી માંડીને ચા-કોફી-શરબત જેવા વિકલ્પ મોજૂદ રહેતા હતા. પરંતુ તેનું નામ ‘વેલ કમ ડ્રિન્ક’ નહીં, યજમાનસહજ વિવેક હતું. પછી વેલ કમ ડ્રિન્કનો યુગ આયો. હોટેલ-રિસોર્ટ-પાર્ટીઓ થકી ધીમેધીમે સામાન્ય વ્યવહારમાં આવ્યાં. એટલે પરંપરાગત વેલ કમ ડ્રિન્ક સાથે સંકળાયેલી નિરાંત જતી રહી. પરંપરાગત પીણાં આવેલા મહેમાનને બારણામાંથી જ પીવડાવી દેવામાં આવતાં ન હતાં. મહેમાન બેસે, પાણીબાણી પીએ, નવી જગ્યાએ સેટ થાય ત્યાર પછી તેમની સમક્ષ ચા-કોફી-શરબતનો વિવેક થતો હતો. 

તેની જગ્યાએ હોટેલો-રિસોર્ટોમાં પ્રવેશદ્વાર નજીક વહેંચાતાં વેલ કમ ડ્રિન્ક તો જાણે ચાતક વરસાદની રાહ જુએ તેમ પીનારની રાહ જોતાં એવાં લાગે છે. માણસ દાખલ થયો નથી કે તરત ટ્રે-સજ્જ ભાઈબહેનો ફટાફટ વેલ કમ ડ્રિન્કના પ્યાલા ફેરવવા માંડે છે. તેમને જોઈને લાગે કે કોઈ જરાય આઘુંપાછું થશે તો તેના મોઢામાં નાળચું મૂકીને પણ તેમાં વેલ કમ ડ્રિન્ક રેડી દેવામાં આવશે, જેથી લીસ્ટમાંથી એક મુદ્દા સામે ટીક માર્ક થઈ જાય. 

વાંક તેમનો પણ નથી. અમુક દિવસ અને અમુક રાતનાં પેકેજ ઠરાવીને આવતા મહેમાનોમાંથી કેટલાક પાસે એક લિસ્ટ હોય છે. તેમાંથી ભૂલેચૂલે એકાદ આઇટમ સામે ટીક ન થઈ તો પછી બૂમબરાડા ચાલુ. ‘પેકેજમાં તો તમે લખ્યું હતું કે ત્રીજા દિવસે સવારે નીકળતી વખતે પણ વેલ કમ ડ્રિન્ક આપવામાં આવશે’ અથવા ‘તમારી સાથે વાત થઈ ત્યારે તો નક્કી કર્યું હતું કે અમે ભલે બપોરે જમવાના ટાઇમે પહોંચીએ, પણ વેલ કમ ડ્રિન્ક તો આપવું જ પડશે.’ 

માણસ સમજાવવાનો પ્રયાસ કરે કે ‘સાહેબ, તમે લોકો જમવાના સમયે જ પહોંચ્યા છો અને વેલ કમ ડ્રિન્કમાં અમે એપેટાઇઝર નથી આપતા. વેલ કમ ડ્રિન્ક પીને તમારું પેટ થોડું ભરાય તો તમને એવું લાગે કે અમે જમાડવામાં ચોરી કરીએ છીએ.’ પણ ‘આ બધા જોડે કેવી રીતે કામ થાય’ તે બાબતમાં પોતાને નિષ્ણાત ગણતા લોકો પીછેહઠ કરતા નથી. આવી જગ્યાએ હિંદી બોલવાના પ્રવાહમાં તણાઈને અને સાથોસાથ હિંદી ભાષાની શુદ્ધિને પણ પાણીમાં નાખીને તે કહે છે, ‘તુમ તુમારે વેલ કમ ડ્રિન્ક લાવ. મુઝે માલુમ હૈ. સાવ છોટી પ્યાલી આતી હૈ. હમારા કોઠા વીછળનેમેં કામ આયેગી.’ આવા સંવાદો પછી વેલ કમ ડ્રિન્ક પીતી વખતે તેમાં સંબંધિત ફળ કરતાં વધારે હકપ્રાપ્તિનો અને પેકેજવસૂલીનો સ્વાદ આવે છે. 

લગ્નનો જમણવાર હોય કે હોટેલ-રિસોર્ટનું પેકેજ, અનુભવી આયોજક તરત પૂછે છે,‘વેલ કમ ડ્રિન્કમેં ક્યા હૈ?’ આ સવાલ ઘણુંખરું ‘હે ભગવાન, આ દુનિયાનું શું થશે?’—એ પ્રકારનો હોય છે. એટલે કે, તે પૂછવા ખાતર જ પૂછાય છે. કારણ કે, સામેવાળો એવાં જુદાં જુદાં ફેન્સી ડ્રિન્કનાં નામ બોલવા માંડે છે કે જેમનાં નામ પરથી તેમનાં લક્ષણ અને સ્વાદની કલ્પના કરી શકાતી નથી. વચ્ચે વચ્ચે આવતાં ફળોનાં નામ પરિચિત લાગે છે, પણ તેની આગળપાછળની શબ્દઝાડીઓમાં તે ફળનામો ખોવાઈ જાય છે. 

હોટેલ-રિસોર્ટ કે કેટરિંગ કંપનીના અનુભવી સંચાલકો યજમાનને ક્ષોભજનક સ્થિતિમાંથી ઉગારવા માટે મોઘમ કહે છે, ‘ચિંતા ન કરશો, સારેબ. સરસ બે ઓપ્શન કરી દઈશું. તમારે જોવું નહીં પડે.’ પણ પોતાની જાણકારી સિદ્ધ કરવાની એકે તક ન ચૂકનારા નામો જાણવાનો આગ્રહ રાખે અને નામો સાંભળ્યા પછી તેમાં કશી પીચ ના પડે, એટલે સંચાલકો અનુકંપાભર્યું વિવેકી સ્મિત કરે છે. તેનો અર્થ થાયઃ ‘તમને પહેલેથી કહ્યું હતું કે અમે કરી લઈશું. પણ તમે મોટા સંજીવ કપૂર બનવા ગયા. તો લો, અટવાવ હવે.’

અટવાયેલો યજમાન ગુંચવાડામાંથી બહાર નીકળવાની કોશિશ કરતાં કહે છે,‘અભી જો લિસ્ટ તુમને બોલા, ઇસમેં ગ્વાવા-કીવી-પાઇનેપલ કોકટેઇલ નહીં આયા.’ સંચાલક ફરી અનુકંપાભર્યું સ્મિત કરે છે અને સમજાવે છે કે એવું કોકટેઇલ ન બને. તમારા કહેવાથી અમે બનાવી દઈએ. પછી તમે રૂપિયા આપીને છૂટા થઈ જાવ, પણ લોકો અમારી કિંમત કરે. આવાં વચનો પાછળ નહીં બોલાતું વાક્ય એવું કે સાહેબ, તમારી આબરૂ હોય કે ન હોય, અમારી તો છે. 

વેલ કમ ડ્રિન્કના બિનપરંપરાગત, અવળચંડા રંગ તેની મહત્તામાં ઉમેરો કરે છે. અમુક રંગનાં કપડાં ન જ પહેરું, એવો અણગમાજનિત નિશ્ચય ધરાવતા લોકોની ઘણી વાર કસોટી થઈ જાય છે. કારણ કે, જેવા ભડક રંગનાં કપડાંથી દે દૂર રહે છે, એવા જ ભડક રંગ ધરાવતાં પીણાં વેલ કમ ડ્રિન્ક તરીકે તેમને પીરસાય છે—અને ત્યાં એવું તો કહી શકાય નહીં કે ‘મેરે શર્ટ કે મેચિંગ કા વેલ કમ ડ્રિન્ક લે આઓ.’ વેલ કમ ડ્રિન્ક નક્કી કરતી વખતે પણ, તેના નામ પરથી ગુણનો ખ્યાલ ન આવતો હોય એવા સંજોગોમાં હોટેલ સંચાલકોએ અને કેટેરરોએ રંગની કંપનીઓની માફક રંગોનું એક શેડ કાર્ડ રાખવું જોઈએ. યજમાન તેના પ્રસંગ માટે વેલ કમ ડ્રિન્ક નક્કી કરવા આવે, ત્યારે તેને શેડ કાર્ડ જ ધરી દેવાનું. તે કલર જોઈને પસંદગી કરી લે. 

પણ કેટલાંક વેલ કમ ડ્રિન્કના રંગ એવા હોય છે કે તે આવકારવાને બદલે ભાગી છૂટવા પ્રેરતા હોય એવું લાગે.

ભૂખ આમ તો હાસ્યનો નહીં, કરુણરસનો વિષય છે. છતાં, હાસ્ય અને કરુણ વચ્ચેનો નિકટનો સંબંધ ધ્યાનમાં રાખતાં, ભૂખ વિશે હળવાશથી વાત કરવામાં ખાસ વાંધો ન આવવો જોઈએ અને ભરેલા પેટે ભૂખ વિશે લખતાં કશી તકલીફ પણ ન પડવી જોઈએ. આમ પણ, ભૂખ અને ગરીબી વિશે થતાં લખાણોમાંથી મોટા ભાગનાં ભરેલા પેટે લખાયાં હોવાનો વણલખ્યો ધારો છે અને તે સમજી શકાય તેવો પણ છે. ભૂખ્યો થયેલો માણસ લખે કે ખાવાનું શોધે?

ભૂખ વિશે લખવું એ ખાવાના ખેલ નથી—શબ્દાર્થમાં તો નથી જ, ધ્વન્યાર્થમાં પણ નહીં. ભૂખ સ્ફોટક વિષય છે. હજુ સુધી ભૂખ વિશે કવિતા લખવા સામે ત્રાસવાદવિરોધી કાયદાની જોગવાઈઓ લાગુ પડી નથી. સરકારને કદાચ તેની જરૂર નહીં લાગતી હોય. તે જાણે છે કે હવેના ઘણાખરા કવિઓ અન્નના ભૂખ્યા ભલે ન હોય, પણ પ્રસિદ્ધિ, સરકારી માન્યતા, સમાજનાં કથિત ઉચ્ચ વર્તુળોમાં આવકાર જેવી બાબતોની ભૂખ ઓછી ખતરનાક નથી હોતી. તે સંતોષવા માટે મનના ખૂણે પડેલું ને મોટે ભાગે વણવપરાયેલું રહેતું સ્વમાન નામનું વાસણ વેચવું પડે તો તેમાં ખચકાટ શાનો?

છતાં, કોઈ અણસમજુ-અરાજકતાવાદી ભૂખ વિશે લખે તો તેને અર્બન નક્સલ, સામ્યવાદી, રાષ્ટ્રવિરોધી તરીકે સહેલાઈથી જાહેર કરી શકાય છે. બીજું બધું તો ઠીક, તેમને ગરીબવિરોધી પણ જાહેર કરવામાં વાંધો નથી. સાંભળવામાં તે ભલે વિચિત્ર કે અતાર્કિક લાગે, પણ સત્તાધીશોનાં પાળેલાં કે તેમની પાસે પળાવા ઉત્સુક બેપગાં પ્રાણીઓ કહી શકે છે, ‘ભૂખની વાત કરવાથી ગરીબોની લાગણી દુભાય છે. ’ ધર્મ અને રાષ્ટ્રવાદનાં ઇન્જેક્શન પર ટકાવી રાખેલા ગરીબો સમક્ષ ભૂખની વાત કરવી, એ રાષ્ટ્રદ્રોહથી ઓછું શી રીતે ગણાય?

આ જગતમાં ભરેલા પેટવાળા કરતાં ભૂખ્યા લોકોની સંખ્યા વધારે છે—આવું ગાંધીજીએ કહ્યું હતું કે નહીં અને યુવાલ નોઆ હરારી લખશે કે નહીં, તેની ખબર નથી, પણ ભૂખ એ જગતની સૌથી મોટી અને પાયાની સમસ્યાઓમાંની એક છે. તે હકીકત ભરપેટ જમીને, હાથ ધોઈને, નેપકિનથી હાથમોં લૂછતો માણસ પણ પહેલી તકે કબૂલશે અને તેમાં કશો વિરોધાભાસ નહીં ગણાય. જેમ યુદ્ધ વિશે લખવા માટે યુદ્ધ કરવું જરૂરી નથી, તેમ ભૂખ વિશે લખવા માટે ભૂખ્યા હોવું જરૂરી નથી. બલ્કે, સ્વસ્થતાપૂર્વક લખવા માટે તો ભૂખ્યા ન હોવું એ ઇચ્છનીય છે.

જગતમાં અસમાનતા વકરે તેમ ભૂખની સમસ્યાના પણ બે ભાગ પડી જાય છેઃ બહુ વિશાળ સમુદાય એવો છે, જેમના માટે ભૂખ લાગવી—અને ન સંતોષાવી—એ સમસ્યા છે, જ્યારે બીજા મર્યાદિત વર્ગ માટે ભૂખ ન લાગવી, એ ડોક્ટરની સલાહ લેવી પડે તેવી ચિંતાજનક આરોગ્યલક્ષી બાબત છે અને આ વાત બીમારીને કારણે ખોરાક ન લઈ શકતા લોકોની નથી. જે બાકીના મામલે તંદુરસ્ત લાગે છે, તેમાંથી પણ કેટલાકને ચિંતા થાય છે કે ભૂખ લાગતી નથી. ભૂખ લાગે તે માટે શું કરવું?

ગુગલ પહેલાં પણ આરોગ્યલક્ષી સવાલ પૂછાય ત્યારે માથાં એટલાં જવાબો આવતા હતા. તેમાં હવે ઇન્ટરનેટ ભળ્યું. એટલે હવે, થોડી અતિશયોક્તિ કરીને કહી શકાય કે, આરોગ્યને લગતા સવાલોના માથાના વાળ એટલા જવાબ ખડકાય છે. તેની સરખામણીમાં, ભૂખ લાગે અને ખાવાની આર્થિક સગવડ ન હોય ત્યારે શું કરવું—એ વૈશ્વિક મામલો બની જાય છે. વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થામાં, સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં કે ઇન્ટરનેશનલ મોનિટરી ફંડ જેવી સંસ્થામાં તેના વિશે ચર્ચા ન થાય ત્યાં લગી, ગુગલમાં જોઈને તેના ઉકેલ કાઢવાનું શક્ય બનતું નથી. 

પર્યાવરણની ચિંતા કરનારા લોકોને હંમેશાં થાય છે કે સૂર્યની આટલી બધી ઊર્જા વેડફાવાને બદલે વાપરી શકાતી હોત તો કેટલી નિરાંત રહેત? એવી જ એક કલ્પના કરી શકાય કે, કાશ, ભૂખને જમા કરી શકાતી હોત. ના, ભૂખ્યાંજનોના જઠરાગ્નિ એટલે કે ભૂખમાંથી ખંડેરોને ભસ્મ કરવાની કલ્પના અત્યારે કરી શકાય એમ નથી. તમામ પ્રકારની ક્રાંતિઓ ભૂતકાળ બની ગઈ છે અને વર્તમાનકાળ ચંદ માલેતુજારોની રમતનું મેદાન બની ગયો છે ત્યારે, ભૂખ જમા કરી શકાતી હોત તો તેની બેન્કો સ્થાપી શકાત. પછી ગરીબીને કારણે ભૂખથી ટળવળતા લોકો તેમની ભૂખ બેન્કમાં જમા કરાવે અને તે ભૂખને અમીરીનાં દરદોને કારણે ભૂખના અભાવથી પીડાતા લોકોને ઊંચા વ્યાજે ધીરી શકાય. ગરીબોની લાચાર-મજબૂર અવસ્થાનો શક્ય એટલો ગેરલાભ લેવાની જરાય નવાઈ નથી, તો પછી તેમની ભૂખને પણ શા માટે એળે જવા દેવી? સ્પષ્ટતા કરવાની જરૂર છે કે ભૂખ-બેન્કમાં ભૂખ જમા કરાવનાર ગરીબોને અત્યારે બેન્કના સેવિંગ ખાતામાં મળે છે, એટલું મામૂલી વ્યાજ મળત અને તેમની જ ભૂખનું ધીરાણ અ-ભૂખથી પીડાતા લોકોને ઊંચા વ્યાજે થતું હોત?

ભૂખ ખરેખર બહુ કિમતી ચીજ છે—ખાસ કરીને બીજાની ભૂખ. કારણ કે, કેવળ નેતાની સત્તાભૂખ સત્તાપરિવર્તન માટે પૂરતી નથી હોતી. બીજા લોકોની વાસ્તવિક ભૂખ સત્તાપલટાની પ્રક્રિયા માટે મહત્ત્વનું બળતણ બની શકે છે. પોતાની ભૂખ પણ હંમેશાં અળખામણી હોય એવું જરૂરી નથી. માણસને પોતાની ભૂખ વહાલી લાગી શકે છે, જો એ ભૂતકાળની હોય. ભૂતકાળમાં પોતે શી રીતે ભોજનમાં વધારે મરચું નાખીને, પાણીના પ્યાલા પર પ્યાલા ઢીંચીને પેટ ભર્યું હતું, તેની વાત ભરેલા પેટે કરવાથી મળતો સંતોષ બત્રીસ પકવાનના કે મલ્ટીકોર્સ ડીનરના સંતોષ કરતાં પણ ચડિયાતો હોય છે. 

એક સમયે મુંબઈનું ઉલ્લાસનગર જાણીતી પરદેશી બ્રાન્ડના માલસામાનની નકલ કરવા માટે જાણીતું હતું. તેનો એ દરજ્જો ક્યારનો ભૂતકાળ બની ચૂક્યો છે. હવે વિકસિત ગુજરાતમાં નકલી પોલીસ અને નકલી સરકારી અફસરથી માંડીને નકલી જજ સુધીનું બધું જ હાજરાહજુર છે. તે ધ્યાનમાં રાખતાં આખું ગુજરાત એક અર્થમાં ઉલ્હાસનગર બની ગયું છે એવું કહેવામાં ઝાઝી અતિશયોક્તિ નહીં ગણાય. છતાં, કોઈ અસ્મિતાવાદીની લાગણી તેનાથી દુભાય તો તેમને ભલામણ છે કે તેમની અસ્મિતા સાચી છે કે ડુપ્લિકેટ, તે પણ જરા ચકાસી લેવું. નકલી રાષ્ટ્રવાદ, નકલી ધર્મવાદ, નકલી ગૌરવ—બધાની બોલબાલા હોય ત્યારે આંખ મીંચીને ભરોસો રાખવાને બદલે સાવધાન રહેવામાં સાર છે.

પહેલાં નકલી પોલીસ બનીને કે બહુ તો નકલી ઇન્કમટેક્સ ઓફિસર બનીને કરવામાં આવતી છેતરામણી કાર્યવાહીની નવાઈ ન હતી. જેમને પોલીસ સાથે પનારો ન પડતો હોય અને જેમણે પોલીસ ફક્ત ફિલ્મોમાં જ જોઈ હોય એવા લોકો માટે નકલી અને અસલી પોલીસ વચ્ચેનો તફાવત પાડવાનું અઘરું થઈ હોય છે. કહેવાય છે કે ચાર્લી ચેપ્લિનની નકલ કરવાની સ્પર્ધામાં ખુદ ચાર્લી ચેપ્લિને ગુપચુપ ભાગ લીધો ત્યારે તેમનો ત્રીજો-ચોથો નંબર આવ્યો હતો. આ દંતકથા હોય તો પણ તે માનવાજોગ છે અને એવું જ અસલી-નકલી પોલીસ માટે બની શકે. નકલી પોલીસ સરખી ચીવટ રાખે તો તે અસલી કરતાં પણ વધારે અસલી લાગે.

જોકે, સરકારી તંત્ર કે ન્યાયતંત્રમાં નકલી પકડાઈ જવાની એક ખાનગી ચાવી છેઃ કાર્યક્ષમતા. યુનિફોર્મથી માંડીને બોલચાલની પરિભાષાની નકલ તો થઈ જાય, પણ સરકારી તંત્રની ‘ટાઢક’ની નકલ કરવી સહેલી નથી. રીઢા નકલ કરનારા એ બાબતનું ધ્યાન રાખતા હોય છે કે તે ક્યાંક અવાસ્તવિક રીતે કાર્યક્ષમ દેખાઈ ન જાય. કેમ કે, તંત્રના અધિકારીને સટાસટ કામ કરતા જોઈને કોઈને પણ તે નકલી હોવાની શંકા જાય. અલબત્ત, એવી રીતે કામ કરનાર નકલી અધિકારી કામ કરવા માટે કમિશનની માગણી કરે, એટલે તેમના નકલી હોવા વિશેની શંકા ઘટી જાય ખરી.

નકલી ન્યાયાધીશને કામગીરીની ઝડપનો મુદ્દો કાર્યક્ષમતાનો મુદ્દો સૌથી વધારે નડવો જોઈએ. કારણ કે, ભારતનું ન્યાયતંત્ર અનેક કારણોસર તેની ધીમી ગતિ માટે નામીચું છે. એવા સમયે કોઈ નકલી જજ ધડાધડ ચુકાદા આપે કે લવાદી કરીને કેસોની પતાવટ કરવા માંડે તો શંકા ન જાય? છતાં, ગુજરાતાના નકલી જજનો કારોબાર ખાસ્સો ચાલ્યો. એટલું જ નહીં, મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશને તેના કેટલાક આદેશનો અમલ પણ કરી દીધો. કાનૂની કાર્યવાહીના વળપેચ જાણનારાને ખ્યાલ હશે કે તેમાં બાલની ખાલની પણ ખાલ કાઢવાનો મહિમા હોય છે. કોઈ દસ્તાવેજમાં નામની જોડણી કે નામમાં (સરકારી કર્મચારીથી થયેલી) ભૂલ સુધારાવવામાં બે-ચાર વર્ષ નીકળી જાય, તેમ છતાં કોઈ પણ ભારતીયને મરવામારવાના વિચાર ન આવે. તે આસ્થાવાદી હોય તો તેને એવો જ વિચાર આવે કે ‘હશે, આપણે ક્યાં ઉતાવળ છે. 84 લાખ જન્મ લેવાના છે.’ એટલે તો હિંદીની અમર વ્યંગનવલકથા ‘રાગ દરબારી’માં લેખક શ્રીલાલ શુક્લે લખ્યું હતું કે પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતની શોધ દીવાની અદાલતોમાં થઈ હશે.

સમાજશાસ્ત્રીઓ માટે અભ્યાસનો વિષય એ છે કે નકલીનો ધંધો ચીજવસ્તુઓથી પોલીસ અને અધિકારીઓ સુધી થઈને છેક ન્યાયાધીશ સુધી કેવી રીતે પહોંચી ગયો? અને આટલા મોટા પાયાની નકલ લાંબા સમય સુધી બેરોકટોક ચાલે એવું વાતાવરણ કોણે, કેવી રીતે ઊભું કર્યું? પરંતુ મોટે ભાગે સમાજશાસ્ત્રના પૂરા સમયના-પૂરો પગાર ધરાવતા અધ્યાપકોને બદલે, કામચલાઉ અધ્યાપકોથી જ કોલેજો ચાલતી હોય અને સીધાસાદા અભ્યાસનું પણ ઠેકાણું ન પડતું હોય, ત્યારે આવી બધી પળોજણ કોણ કરે?

જૂઠાણાને ‘વૈકલ્પિક સત્ય’ કે ‘વૈકલ્પિક તથ્ય’ તરીકે ઓળખાવવાના જમાનામાં આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિને હજુ સુધી સ્ટાર્ટ અપ કલ્ચર સાથે કેમ સાંકળવામાં આવી નથી, તેની નવાઈ લાગે છે. ચોતરફ બેકારીની બૂમો પડી રહી છે, સરકારી નોકરીઓમાં લાખો લોકો ઉમટી પડે છે, પરીક્ષાનાં પેપર ફૂટી જાય છે, ઊચ્ચ અભ્યાસની ડિગ્રી ધરાવનારા પણ ચોથા વર્ગના કર્મચારીની જગ્યા માટે અરજી કરે છે—અને પસંદગી પામતા નથી, ત્યારે કેટલાક ખાંખતીયા સ્વાવલંબનના માર્ગે આગળ વધે અને તે રસ્તે ચાલવા જતાં કાયદાની થોડી કલમો આમતેમ થાય તો થાય—આવો મિજાજ હજુ સુધી કોઈ કથિત રાષ્ટ્રવાદીઓ પાસેથી સાંભળવા મળ્યો નથી. બાકી, અમિત શાહથી માંડીને ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ સુધીના નેતાઓની તમામ હરકતોનો ઉત્સાહભેર બચાવ કરી જાણતા લોકો માટે એ જરાય અઘરું કે અસંભવિત નથી.

નકલોના બારમાસી વરસાદ પછી હવે સમય એવો આવ્યો છે કે ‘નકલથી સાવધાન’નું પાટિયું મારીને બેઠેલા જણ પર પહેલી શંકા જાય અને શંકાશીલ મનમાં એવા પણ વિચાર આવે કે ફલાણો નકલી જજ, ઢીકણો નકલી સરકારી અફસર કે અમુકતમુક નકલી પોલીસ અફસર પકડાઈ ગયો, ત્યારે આપણને ખબર પડી. તે પહેલાં તો લોકો તેમને અસલી જ માનતા હતા. તો પછી અસલી-નકલી વચ્ચેનો તાત્ત્વિક ભેદ ક્યાંક પકડાઈ જવા અને ન પકડાવા પૂરતો જ મર્યાદિત તો નથી ને? ખબર છે કે એવું ન હોય. છતાં, પકડાતાં પહેલાં નકલીઓ જે આસાનીથી તેમની કામગીરી ચલાવતા હોય છે, તે જોઈને ભલભલાનો આત્મવિશ્વાસ ડગી શકે તેમ છે

‘બ્રહ્મ સત્ય, જગત મિથ્યા’નો વ્યાપક અર્થ આવો તો નહીં થતો હોય ને?

 મિડીયા અને ખાસ તો સોશિયલ મિડીયાએ, આપણને શું સ્પર્શે અને શું નહીં, તેનો હવાલો ઘણી હદે લઈ લીધો છે. તેના કારણે નેરેટીવ બનાવવાનું--અને ખાસ તો, યાદ રાખવા જેવું ભૂલાવી દેવાનું કામ અભૂતપૂર્વ રીતે સહેલું બની ગયું છે.