Tuesday, November 19, 2024

ભૂખના ભેદભરમ

ભૂખ આમ તો હાસ્યનો નહીં, કરુણરસનો વિષય છે. છતાં, હાસ્ય અને કરુણ વચ્ચેનો નિકટનો સંબંધ ધ્યાનમાં રાખતાં, ભૂખ વિશે હળવાશથી વાત કરવામાં ખાસ વાંધો ન આવવો જોઈએ અને ભરેલા પેટે ભૂખ વિશે લખતાં કશી તકલીફ પણ ન પડવી જોઈએ. આમ પણ, ભૂખ અને ગરીબી વિશે થતાં લખાણોમાંથી મોટા ભાગનાં ભરેલા પેટે લખાયાં હોવાનો વણલખ્યો ધારો છે અને તે સમજી શકાય તેવો પણ છે. ભૂખ્યો થયેલો માણસ લખે કે ખાવાનું શોધે?

ભૂખ વિશે લખવું એ ખાવાના ખેલ નથી—શબ્દાર્થમાં તો નથી જ, ધ્વન્યાર્થમાં પણ નહીં. ભૂખ સ્ફોટક વિષય છે. હજુ સુધી ભૂખ વિશે કવિતા લખવા સામે ત્રાસવાદવિરોધી કાયદાની જોગવાઈઓ લાગુ પડી નથી. સરકારને કદાચ તેની જરૂર નહીં લાગતી હોય. તે જાણે છે કે હવેના ઘણાખરા કવિઓ અન્નના ભૂખ્યા ભલે ન હોય, પણ પ્રસિદ્ધિ, સરકારી માન્યતા, સમાજનાં કથિત ઉચ્ચ વર્તુળોમાં આવકાર જેવી બાબતોની ભૂખ ઓછી ખતરનાક નથી હોતી. તે સંતોષવા માટે મનના ખૂણે પડેલું ને મોટે ભાગે વણવપરાયેલું રહેતું સ્વમાન નામનું વાસણ વેચવું પડે તો તેમાં ખચકાટ શાનો?

છતાં, કોઈ અણસમજુ-અરાજકતાવાદી ભૂખ વિશે લખે તો તેને અર્બન નક્સલ, સામ્યવાદી, રાષ્ટ્રવિરોધી તરીકે સહેલાઈથી જાહેર કરી શકાય છે. બીજું બધું તો ઠીક, તેમને ગરીબવિરોધી પણ જાહેર કરવામાં વાંધો નથી. સાંભળવામાં તે ભલે વિચિત્ર કે અતાર્કિક લાગે, પણ સત્તાધીશોનાં પાળેલાં કે તેમની પાસે પળાવા ઉત્સુક બેપગાં પ્રાણીઓ કહી શકે છે, ભૂખની વાત કરવાથી ગરીબોની લાગણી દુભાય છે. ધર્મ અને રાષ્ટ્રવાદનાં ઇન્જેક્શન પર ટકાવી રાખેલા ગરીબો સમક્ષ ભૂખની વાત કરવી, એ રાષ્ટ્રદ્રોહથી ઓછું શી રીતે ગણાય?

આ જગતમાં ભરેલા પેટવાળા કરતાં ભૂખ્યા લોકોની સંખ્યા વધારે છે—આવું ગાંધીજીએ કહ્યું હતું કે નહીં અને યુવાલ નોઆ હરારી લખશે કે નહીં, તેની ખબર નથી, પણ ભૂખ એ જગતની સૌથી મોટી અને પાયાની સમસ્યાઓમાંની એક છે. તે હકીકત ભરપેટ જમીને, હાથ ધોઈને, નેપકિનથી હાથમોં લૂછતો માણસ પણ પહેલી તકે કબૂલશે અને તેમાં કશો વિરોધાભાસ નહીં ગણાય. જેમ યુદ્ધ વિશે લખવા માટે યુદ્ધ કરવું જરૂરી નથી, તેમ ભૂખ વિશે લખવા માટે ભૂખ્યા હોવું જરૂરી નથી. બલ્કે, સ્વસ્થતાપૂર્વક લખવા માટે તો ભૂખ્યા ન હોવું એ ઇચ્છનીય છે.

જગતમાં અસમાનતા વકરે તેમ ભૂખની સમસ્યાના પણ બે ભાગ પડી જાય છેઃ બહુ વિશાળ સમુદાય એવો છે, જેમના માટે ભૂખ લાગવી—અને ન સંતોષાવી—એ સમસ્યા છે, જ્યારે બીજા મર્યાદિત વર્ગ માટે ભૂખ ન લાગવી, એ ડોક્ટરની સલાહ લેવી પડે તેવી ચિંતાજનક આરોગ્યલક્ષી બાબત છે અને આ વાત બીમારીને કારણે ખોરાક ન લઈ શકતા લોકોની નથી. જે બાકીના મામલે તંદુરસ્ત લાગે છે, તેમાંથી પણ કેટલાકને ચિંતા થાય છે કે ભૂખ લાગતી નથી. ભૂખ લાગે તે માટે શું કરવું?

ગુગલ પહેલાં પણ આરોગ્યલક્ષી સવાલ પૂછાય ત્યારે માથાં એટલાં જવાબો આવતા હતા. તેમાં હવે ઇન્ટરનેટ ભળ્યું. એટલે હવે, થોડી અતિશયોક્તિ કરીને કહી શકાય કે, આરોગ્યને લગતા સવાલોના માથાના વાળ એટલા જવાબ ખડકાય છે. તેની સરખામણીમાં, ભૂખ લાગે અને ખાવાની આર્થિક સગવડ ન હોય ત્યારે શું કરવું—એ વૈશ્વિક મામલો બની જાય છે. વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થામાં, સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં કે ઇન્ટરનેશનલ મોનિટરી ફંડ જેવી સંસ્થામાં તેના વિશે ચર્ચા ન થાય ત્યાં લગી, ગુગલમાં જોઈને તેના ઉકેલ કાઢવાનું શક્ય બનતું નથી. 

પર્યાવરણની ચિંતા કરનારા લોકોને હંમેશાં થાય છે કે સૂર્યની આટલી બધી ઊર્જા વેડફાવાને બદલે વાપરી શકાતી હોત તો કેટલી નિરાંત રહેત? એવી જ એક કલ્પના કરી શકાય કે, કાશ, ભૂખને જમા કરી શકાતી હોત. ના, ભૂખ્યાંજનોના જઠરાગ્નિ એટલે કે ભૂખમાંથી ખંડેરોને ભસ્મ કરવાની કલ્પના અત્યારે કરી શકાય એમ નથી. તમામ પ્રકારની ક્રાંતિઓ ભૂતકાળ બની ગઈ છે અને વર્તમાનકાળ ચંદ માલેતુજારોની રમતનું મેદાન બની ગયો છે ત્યારે, ભૂખ જમા કરી શકાતી હોત તો તેની બેન્કો સ્થાપી શકાત. પછી ગરીબીને કારણે ભૂખથી ટળવળતા લોકો તેમની ભૂખ બેન્કમાં જમા કરાવે અને તે ભૂખને અમીરીનાં દરદોને કારણે ભૂખના અભાવથી પીડાતા લોકોને ઊંચા વ્યાજે ધીરી શકાય. ગરીબોની લાચાર-મજબૂર અવસ્થાનો શક્ય એટલો ગેરલાભ લેવાની જરાય નવાઈ નથી, તો પછી તેમની ભૂખને પણ શા માટે એળે જવા દેવી? સ્પષ્ટતા કરવાની જરૂર છે કે ભૂખ-બેન્કમાં ભૂખ જમા કરાવનાર ગરીબોને અત્યારે બેન્કના સેવિંગ ખાતામાં મળે છે, એટલું મામૂલી વ્યાજ મળત અને તેમની જ ભૂખનું ધીરાણ અ-ભૂખથી પીડાતા લોકોને ઊંચા વ્યાજે થતું હોત?

ભૂખ ખરેખર બહુ કિમતી ચીજ છે—ખાસ કરીને બીજાની ભૂખ. કારણ કે, કેવળ નેતાની સત્તાભૂખ સત્તાપરિવર્તન માટે પૂરતી નથી હોતી. બીજા લોકોની વાસ્તવિક ભૂખ સત્તાપલટાની પ્રક્રિયા માટે મહત્ત્વનું બળતણ બની શકે છે. પોતાની ભૂખ પણ હંમેશાં અળખામણી હોય એવું જરૂરી નથી. માણસને પોતાની ભૂખ વહાલી લાગી શકે છે, જો એ ભૂતકાળની હોય. ભૂતકાળમાં પોતે શી રીતે ભોજનમાં વધારે મરચું નાખીને, પાણીના પ્યાલા પર પ્યાલા ઢીંચીને પેટ ભર્યું હતું, તેની વાત ભરેલા પેટે કરવાથી મળતો સંતોષ બત્રીસ પકવાનના કે મલ્ટીકોર્સ ડીનરના સંતોષ કરતાં પણ ચડિયાતો હોય છે. 

Thursday, November 14, 2024

આ લેખ અસલી છે?

એક સમયે મુંબઈનું ઉલ્લાસનગર જાણીતી પરદેશી બ્રાન્ડના માલસામાનની નકલ કરવા માટે જાણીતું હતું. તેનો એ દરજ્જો ક્યારનો ભૂતકાળ બની ચૂક્યો છે. હવે વિકસિત ગુજરાતમાં નકલી પોલીસ અને નકલી સરકારી અફસરથી માંડીને નકલી જજ સુધીનું બધું જ હાજરાહજુર છે. તે ધ્યાનમાં રાખતાં આખું ગુજરાત એક અર્થમાં ઉલ્હાસનગર બની ગયું છે એવું કહેવામાં ઝાઝી અતિશયોક્તિ નહીં ગણાય. છતાં, કોઈ અસ્મિતાવાદીની લાગણી તેનાથી દુભાય તો તેમને ભલામણ છે કે તેમની અસ્મિતા સાચી છે કે ડુપ્લિકેટ, તે પણ જરા ચકાસી લેવું. નકલી રાષ્ટ્રવાદ, નકલી ધર્મવાદ, નકલી ગૌરવ—બધાની બોલબાલા હોય ત્યારે આંખ મીંચીને ભરોસો રાખવાને બદલે સાવધાન રહેવામાં સાર છે.

પહેલાં નકલી પોલીસ બનીને કે બહુ તો નકલી ઇન્કમટેક્સ ઓફિસર બનીને કરવામાં આવતી છેતરામણી કાર્યવાહીની નવાઈ ન હતી. જેમને પોલીસ સાથે પનારો ન પડતો હોય અને જેમણે પોલીસ ફક્ત ફિલ્મોમાં જ જોઈ હોય એવા લોકો માટે નકલી અને અસલી પોલીસ વચ્ચેનો તફાવત પાડવાનું અઘરું થઈ હોય છે. કહેવાય છે કે ચાર્લી ચેપ્લિનની નકલ કરવાની સ્પર્ધામાં ખુદ ચાર્લી ચેપ્લિને ગુપચુપ ભાગ લીધો ત્યારે તેમનો ત્રીજો-ચોથો નંબર આવ્યો હતો. આ દંતકથા હોય તો પણ તે માનવાજોગ છે અને એવું જ અસલી-નકલી પોલીસ માટે બની શકે. નકલી પોલીસ સરખી ચીવટ રાખે તો તે અસલી કરતાં પણ વધારે અસલી લાગે.

જોકે, સરકારી તંત્ર કે ન્યાયતંત્રમાં નકલી પકડાઈ જવાની એક ખાનગી ચાવી છેઃ કાર્યક્ષમતા. યુનિફોર્મથી માંડીને બોલચાલની પરિભાષાની નકલ તો થઈ જાય, પણ સરકારી તંત્રની ટાઢકની નકલ કરવી સહેલી નથી. રીઢા નકલ કરનારા એ બાબતનું ધ્યાન રાખતા હોય છે કે તે ક્યાંક અવાસ્તવિક રીતે કાર્યક્ષમ દેખાઈ ન જાય. કેમ કે, તંત્રના અધિકારીને સટાસટ કામ કરતા જોઈને કોઈને પણ તે નકલી હોવાની શંકા જાય. અલબત્ત, એવી રીતે કામ કરનાર નકલી અધિકારી કામ કરવા માટે કમિશનની માગણી કરે, એટલે તેમના નકલી હોવા વિશેની શંકા ઘટી જાય ખરી.

નકલી ન્યાયાધીશને કામગીરીની ઝડપનો મુદ્દો કાર્યક્ષમતાનો મુદ્દો સૌથી વધારે નડવો જોઈએ. કારણ કે, ભારતનું ન્યાયતંત્ર અનેક કારણોસર તેની ધીમી ગતિ માટે નામીચું છે. એવા સમયે કોઈ નકલી જજ ધડાધડ ચુકાદા આપે કે લવાદી કરીને કેસોની પતાવટ કરવા માંડે તો શંકા ન જાય? છતાં, ગુજરાતાના નકલી જજનો કારોબાર ખાસ્સો ચાલ્યો. એટલું જ નહીં, મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશને તેના કેટલાક આદેશનો અમલ પણ કરી દીધો. કાનૂની કાર્યવાહીના વળપેચ જાણનારાને ખ્યાલ હશે કે તેમાં બાલની ખાલની પણ ખાલ કાઢવાનો મહિમા હોય છે. કોઈ દસ્તાવેજમાં નામની જોડણી કે નામમાં (સરકારી કર્મચારીથી થયેલી) ભૂલ સુધારાવવામાં બે-ચાર વર્ષ નીકળી જાય, તેમ છતાં કોઈ પણ ભારતીયને મરવામારવાના વિચાર ન આવે. તે આસ્થાવાદી હોય તો તેને એવો જ વિચાર આવે કે હશે, આપણે ક્યાં ઉતાવળ છે. 84 લાખ જન્મ લેવાના છે. એટલે તો હિંદીની અમર વ્યંગનવલકથા રાગ દરબારીમાં લેખક શ્રીલાલ શુક્લે લખ્યું હતું કે પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતની શોધ દીવાની અદાલતોમાં થઈ હશે.

સમાજશાસ્ત્રીઓ માટે અભ્યાસનો વિષય એ છે કે નકલીનો ધંધો ચીજવસ્તુઓથી પોલીસ અને અધિકારીઓ સુધી થઈને છેક ન્યાયાધીશ સુધી કેવી રીતે પહોંચી ગયો? અને આટલા મોટા પાયાની નકલ લાંબા સમય સુધી બેરોકટોક ચાલે એવું વાતાવરણ કોણે, કેવી રીતે ઊભું કર્યું? પરંતુ મોટે ભાગે સમાજશાસ્ત્રના પૂરા સમયના-પૂરો પગાર ધરાવતા અધ્યાપકોને બદલે, કામચલાઉ અધ્યાપકોથી જ કોલેજો ચાલતી હોય અને સીધાસાદા અભ્યાસનું પણ ઠેકાણું ન પડતું હોય, ત્યારે આવી બધી પળોજણ કોણ કરે?

જૂઠાણાને વૈકલ્પિક સત્ય કે વૈકલ્પિક તથ્ય તરીકે ઓળખાવવાના જમાનામાં આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિને હજુ સુધી સ્ટાર્ટ અપ કલ્ચર સાથે કેમ સાંકળવામાં આવી નથી, તેની નવાઈ લાગે છે. ચોતરફ બેકારીની બૂમો પડી રહી છે, સરકારી નોકરીઓમાં લાખો લોકો ઉમટી પડે છે, પરીક્ષાનાં પેપર ફૂટી જાય છે, ઊચ્ચ અભ્યાસની ડિગ્રી ધરાવનારા પણ ચોથા વર્ગના કર્મચારીની જગ્યા માટે અરજી કરે છે—અને પસંદગી પામતા નથી, ત્યારે કેટલાક ખાંખતીયા સ્વાવલંબનના માર્ગે આગળ વધે અને તે રસ્તે ચાલવા જતાં કાયદાની થોડી કલમો આમતેમ થાય તો થાય—આવો મિજાજ હજુ સુધી કોઈ કથિત રાષ્ટ્રવાદીઓ પાસેથી સાંભળવા મળ્યો નથી. બાકી, અમિત શાહથી માંડીને ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ સુધીના નેતાઓની તમામ હરકતોનો ઉત્સાહભેર બચાવ કરી જાણતા લોકો માટે એ જરાય અઘરું કે અસંભવિત નથી.

નકલોના બારમાસી વરસાદ પછી હવે સમય એવો આવ્યો છે કે નકલથી સાવધાનનું પાટિયું મારીને બેઠેલા જણ પર પહેલી શંકા જાય અને શંકાશીલ મનમાં એવા પણ વિચાર આવે કે ફલાણો નકલી જજ, ઢીકણો નકલી સરકારી અફસર કે અમુકતમુક નકલી પોલીસ અફસર પકડાઈ ગયો, ત્યારે આપણને ખબર પડી. તે પહેલાં તો લોકો તેમને અસલી જ માનતા હતા. તો પછી અસલી-નકલી વચ્ચેનો તાત્ત્વિક ભેદ ક્યાંક પકડાઈ જવા અને ન પકડાવા પૂરતો જ મર્યાદિત તો નથી ને? ખબર છે કે એવું ન હોય. છતાં, પકડાતાં પહેલાં નકલીઓ જે આસાનીથી તેમની કામગીરી ચલાવતા હોય છે, તે જોઈને ભલભલાનો આત્મવિશ્વાસ ડગી શકે તેમ છે

બ્રહ્મ સત્ય, જગત મિથ્યાનો વ્યાપક અર્થ આવો તો નહીં થતો હોય ને?

Sunday, November 10, 2024

ટ્રમ્પ 2.0 પછી થોડો વિચાર

 મિડીયા અને ખાસ તો સોશિયલ મિડીયાએ, આપણને શું સ્પર્શે અને શું નહીં, તેનો હવાલો ઘણી હદે લઈ લીધો છે. તેના કારણે નેરેટીવ બનાવવાનું--અને ખાસ તો, યાદ રાખવા જેવું ભૂલાવી દેવાનું કામ અભૂતપૂર્વ રીતે સહેલું બની ગયું છે.

ટીવી ચેનલો અને આઇટી સેલ ગોબેલ્સને પણ ચાર વસ્તુ શીખવાડી શકે એ સપાટીએ પહોંચી ગયાં છે. આ પ્લેગ રાજકીય હારજીતથી પર બની ગયો છે, તેનું ઉત્તમ ઉદાહરણ પહેલી મુદત પછી ટ્રમ્પની હાર થયા છતાં, આ પરિબળોનું જોર ઘટ્યું નહીં, બલ્કે વધ્યું, તે છે.
ટ્રમ્પ કે મોદી કે એવા પ્રકારના શાસકો જીતે તેમાં વિપક્ષોનો વાંક હોય જ છે. તેમના પક્ષે ગાફેલિયતથી માંડીને કુશાસન જેવા પ્રશ્નો હોય છે. ભારતમાં કોંગ્રેસ કે અમેરિકામાં ડેમોક્રેટો પોતાને ડીફોલ્ટ સેટિંગ ગણીને, મતદારોને ટેકન ફોર ગ્રાન્ટેડ ગણીને ચાલે તેમાં પણ થાપ ખાય છે (એવી માન્યતા કે 'લોકો મોદી/ટ્રમ્પથી કંટાળીને ક્યાં જશે? આપણે ગમે તેટલા લઘરા હોઈએ, તો પણ આપણને જ મત આપશે ને?')
પરંતુ ટ્રમ્પ કે મોદી પ્રકારના નેતાઓ જીતી જાય એટલે, બાકીનાં બધાં પરિબળોની સંપૂર્ણ અવગણના કરીને, તેમણે કેટલું ઝેર ફેલાવ્યું હતું, કેવા કેવા કાંડ કર્યા હતા, શાસનના નામે કેવા ભયંકર ધબડકા વાળ્યા હતા--એ બધું ભૂલાવી દેવામાં આવે છે અને 'લોકોએ તેમને ચૂંટ્યા એટલે તે નવેસરથી પુણ્યશાળી' એવો નેરેટીવ ઊભો કરવામાં આવે છે.
સામાન્ય સમજ પ્રમાણે એવું બનવું જોઈએ કે ટ્રમ્પ કે મોદીને મત આપનાર લોકો તેમની જીત પછી, એ નેતાઓને પણ અઘરા સવાલ પૂછે, અમુક અંશે માપમાં રાખે અને કહે કે તમને તમારા કાંડ માટે કે ઝેર માટે નથી ચૂંટ્યા, સામેવાળાના કુશાસનને કારણે ચૂંટ્યા છે. મતલબ, તમે પણ સખણા રહેજો...
પરંતુ એવું બનતું નથી. કારણ કે, આ પ્રકારના નેતાઓને મત આપનારા લોકોમાં, વિપક્ષી કુશાસનની કંટાળેલા લોકો ઓછા અને તેમના ઝેરના બંધાણીઓનો મોટો જથ્થો હોય છે. એ જથ્થો જળવાઈ રહે અને આઘોપાછો ન થાય એટલા માટે, તેમના લાભાર્થે સતત ઝેર-જૂઠાણાં-કોન્સ્પીરસી થિયરી ઠલવાતાં જ રહે છે. બીજા લોકોને તે ભલે ભયંકર કે હાસ્યાસ્પદ લાગે છે, પણ પેલા બંધાણીઓને તે બધું તેમના નેતા સાથે બાંધી રાખે છે.
સૂત્રો ભલે ગમે તે ચાલતાં હોય, હકીકત એ છે કે તેમણે તે નેતાને સુશાસન માટે- તેની અપેક્ષાએ મત નથી આપ્યા. (આગળ કહ્યું તેમ, કેટલાકે અગાઉના કુશાસનથી કંટાળીને મત આપ્યા છે, પણ બંધાણીઓને) તેમની કુંઠાઓ સંતોષાતી રહે અને કાલ્પનિક દુશ્મનોને કાલ્પનિક મહાત અપાતી રહે, એમાં જ તેમને ઘણીખરી કીક આવી જાય છે. એટલે, એવી રીતે ચૂંટાયેલા નેતાઓ હેડલાઇન મેનેજમેન્ટ અને આઇટી સેલના મેનેજમેન્ટમાં જ રાચે છે.
મોદીના કિસ્સામાં વેપનગ્રેડની આત્મમુગ્ધતા વધારાનું પરિબળ છે. એ આત્મમુગ્ધતા પોષવા માટે તે નોટબંધીથી માંડીને વંદે ભારત સુધીનું કંઈ પણ કરી શકે છે અને ચેનલો તથા આઇટી સેલા આવાં પગલાંના ગુણદોષની સ્વતંત્ર ચર્ચા શક્ય ન બને તેનું ધ્યાન રાખે છે.
એક સમય એવો હતો કે 'વ્યક્તિનું નામ લીધા વિના મુદ્દાની ટીકા કરો'--એવું કહેવાતું હતું, પરંતુ ટ્રમ્પ કે મોદી પ્રકારના શાસકો અને તેમણે અપનાવેલાં સોશિયલ મિડીયા ને ચેનલો જેવાં હથિયાર એ શક્ય બનવા દેતાં નથી. તમે મોદીનો મ પાડ્યા વગર પણ માત્ર ને માત્ર નોટબંધીની તાર્કિક ટીકા કરો, એટલે તમને મોદીના--અને દેશના--વિરોધી જાહેર કરી દેવામાં આવે.
આ વિષચક્રનો બહુ મોટો હિસ્સો સોશિયલ મિડીયાના દુરુપયોગનો છે. એટલે જ, આ વિષચક્ર કેવી રીતે તૂટશે એ કલ્પવું અઘરું પડે છે. કાલે આ નેતાઓ હારી જાય તો પણ, તેમણે જે વિરાટ વિષયંત્ર ચાલુ કર્યું છે, તે એકદમ અટકી જાય એવું લાગતું નથી.
આ વિચારીને નિરાશ થવાનું કારણ નથી. કારણ કે, આપણે તો આપણી સ્થિતિ, સમજ ને પહોંચ પ્રમાણે જેટલું થાય તેટલું કરવાનું છે-કરતા રહેવાનું છે. આજુબાજુ શું ચાલી રહ્યું છે, તે સમજવાની કોશિશ કરવી, એ પણ તેનો જ એક ભાગ છે.