દીવાનખાનામાં રહેલો હાથી દેખાય છે?

અંગ્રેજીમાં શબ્દપ્રયોગ છે : એલીફન્ટ ઇન ડ્રૉઇંગ રૂમ. એવી વાસ્તવિકતા, જેને અણદેખી કરવાનું અશક્ય હોય. પરંતુ નિષ્ણાત જાદુગરો જેમ સ્ટેજ પરના હાથી ગુમ કરી શકે છે, તેમ રાજકીય જાદુગરો  (સૌમ્ય જોષીની કવિતાનો શબ્દ વાપરીને કહીએ તો, કીમિયાગરો) એવી સામુહિક ભૂરકી છાંટે છે કે લોકોને પોતાના દીવાનખાનામાં ઊભેલા હાથી ધરાર ન દેખાય.

જ્ઞાતિ આધારિત ભેદભાવ, ‘ભારત’ કહો કે ‘ઇન્ડિયા’--બન્નેના દીવાનખાનામાં ઊભેલો હાથી છે. કૉલેજો અને યુનિવર્સિટીઓ આપણા સમાજની વચ્ચે, સમાજના લોકો દ્વારા જ ચાલે છે. એટલે જ્ઞાતિ આધારિત ભેદભાવોની બાબતમાં તેમની સ્થિતિ જરાય જુદી નથી. સામાન્ય --અને ખોટી--માન્યતા એવી છે કે માણસ ભણેગણે, તેમ જરા ‘સુધરે’. તેની સમજ સંકુચિત મટીને વિશાળ થાય. હકીકતમાં, ભણતરને લીધે આવું બનવાનું કોઇ કારણ નથી. કારણ કે, અભ્યાસક્રમમાં ક્યાંય વિદ્યાર્થીની સામાજિક સમજ-સંવેદના વિસ્તારે (ખાસ કરીને જ્ઞાતિવાદ જેવી બાબતોમાં) એવું કશું આવતું નથી. ‘ડૉ.આંબેડકર બંધારણના ઘડવૈયા છે’ આટલું નિર્દોષ સત્ય જ પાઠ્યપુસ્તકોમાંથી જાણવા મળે છે. જોતિરાવ ફૂલે-સાવિત્રી ફૂલે? એ વળી કોણ? ડૉ.આંબેડકરના સત્યાગ્રહો? કોની સામે? શા માટે? સત્યાગ્રહો તો ફક્ત અંગ્રેજો સામે જ ન હોય? અને એ ફક્ત ગાંધીજીના જ ન હોય?

આઝાદ ભારતમાં અનામતની જોગવાઇ, તેનાં કારણ, અમલ, મર્યાદાઓ, સંઘર્ષ અને વિકલ્પો જેવી બાબતો અભ્યાસક્રમમાં શા માટે ન હોવી જોઇએ? પણ નથી. પરિણામે, સામાન્ય નાગરિકો તો ઠીક, અભ્યાસી કહેવાય એવા લોકો ‘અનામતની જોગવાઇ તો ફક્ત દસ વર્ષ માટે હતી’ એવી ખોટી માહિતી આત્મવિશ્વાસથી કહી નાખે છે. બહુમતી વર્ગ તો દલિતો પ્રત્યે ભેદભાવ રખાય છે એ માનવા જ તૈયાર નથી. અસમાનતા સામેનો સંઘર્ષ તેમને ‘જૂના ઘા તાજા કરવા જેવો’ લાગે છે.

રોહિત વેમુલાની આત્મહત્યા જેવો કોઇ કિસ્સો ચગે, ત્યારે અચાનક ‘દીવાનખાનાનો હાથી’ ચર્ચામાં આવે છે. પણ જોતજોતાંમાં ‘જાદુગરો’ આવી પહોંચે છે. પછી રાજકીય શોરબકોર ચાલુ ને હાથી ગુમ. દરમિયાન, કેટલાક કીમિયાગરો એવા પણ હોય છે જે કહે,‘વિમાનને પાંચ મિનીટમાં રંગવું છે? સાવ સહેલું છે. વિમાન આકાશમાં ઉડે ત્યારે એકદમ ટચુકડું હોય છે. એ વખતે તેને રંગી નાખવાનું.’ આ રમૂજ છે, પણ ‘કૉલેજ કૅમ્પસ પર જ્ઞાતિની સભાનતા-જ્ઞાતિના ભેદભાવ કાઢી નાખવા છે? સહેલું છે. અનામત નાબૂદ કરી નાખો.’ એવું કહેવામાં આવે, ત્યારે ઘણાને સમજાતું નથી કે આ પણ રમૂજ છે--કહેનારાની અણસમજમાંથી, એની જાણબહાર નીપજેલી રમૂજ. સાઠ-સિત્તેર વર્ષ જૂની (અને થોડીઘણી અસરકારક રીતે તો છેલ્લાં ત્રીસેક વર્ષથી અમલી) અનામત નહીં રહે, તો સદીઓ જૂના જ્ઞાતિના ભેદભાવ કમ સે કમ કૉલેજ કૅમ્પસમાંથી તો નાબૂદ થઇ જ જશે--એવું માની લેવા માટે ખાસ પ્રકારની મુગ્ધતા જોઇએ.

રોહિતની આત્મહત્યા જેવા મુદ્દે ‘યુનો’વાદીઓ (હુમલાખોર અને ભોગ બનનાર બન્ને પ્રત્યે ‘સમભાવ’થી જોનારા માટે ‘રાગ દરબારી’માં વપરાયેલો પ્રયોગ) એવો ઉપાય સૂચવે છે કે ‘કૉલેજમાં વિદ્યાર્થીઓએ રાજકારણથી દૂર રહીને ભણવામાં ધ્યાન આપવું જોઇએ.’ એટલે કે, ચૂંટણી વખતે રાજકારણીઓ જેમના નામની માળા જપે છે, એવા ભારતના યુવાધને રાજકારણના પ્રવાહોની સમજ મેળવ્યા વિના, ફક્ત ચૂંટણી આવે ત્યારે મત આપવાના. કૉલેજની ચૂંટણીમાં બહુ હિંસા થાય છે ને બહુ રૂપિયા ખર્ચાય છે? સિમ્પલ : ચૂંટણી બંધ કરાવી દો. આ જ તર્ક સ્થાનિક સ્વરાજની ચૂંટણીમાં લાગુ પાડીને ‘સમરસ’ જેવી બિનલોકશાહી પ્રથા ઘૂસાડી દેવામાં આવી અને તેને રાજ્યસરકાર તરફથી પ્રોત્સાહન આપવામાં આવ્યું. કારણ એટલું જ કે નિયમોની મર્યાદા પાળીને ચૂંટણી લડવાની એકેય રાજકીય પક્ષની દાનત નથી. એવી જ રીતે, કૉલેજની ચૂંટણીમાં અશાંતિનો પ્રશ્ન વાસ્તવિક છે. પણ તેનો ધોરણસરનો ઇલાજ શોધવાની કવાયતમાં ઉતર્યા વિના, ચૂંટણીઓ જ નાબૂદ કરી દેવાની અને માની લેવાનું કે કૉલેજમાં બધું સમુંસૂતરું થઇ રહેશે, એ પોતાની આંખ મીંચીને દીવાનખાનાના હાથીને અદૃશ્ય કરવા જેવું છે.

પરંતુ યુનિવર્સિટીઓના ઉપકુલપતિ (વાઇસ ચાન્સેલર) તરીકે  પ્રતિભાશાળી શિક્ષણવિદ્‌ કે નિષ્ઠાવાન અધ્યાપકોને બદલે પોણીયા સરકારી માણસોને બેસાડવામાં આવે, પછી બીજી અપેક્ષા પણ શી રાખી શકાય? બધાં પાપની જેમ આ પાપની શરૂઆત કૉંગ્રેસે કરી હતી.  ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં પ્ર.ચુ.વૈદ્ય જેવા સ્વતંત્ર મિજાજ અને આંતરરાષ્ટ્રિય ખ્યાતિ ધરાવતા વિજ્ઞાની ઉપકુલપતિપદે રહે, એ કૉંગ્રેસને પરવડ્યું ન હતું. કૉંગ્રેસી નેતાઓને ન ગાંઠતા, રોકડું પરખાવતા ને કાચી સેકન્ડમાં હોદ્દો છોડવાની ખુમારી રાખતા વૈદ્યસાહેબ કે ઉમાશંકર જોષી જેવા ઉપકુલપતિઓ રામાયણ-મહાભારતકાળમાં થઇ ગયા હોય, એવું  અત્યારના વાતાવરણ પરથી લાગે.

પહેલાં ગુજરાતમાં અને પછી કેન્દ્રમાં ભાજપ-એનડીએના રાજમાં સંઘ પરિવારના ‘આશીર્વાદ’ ધરાવતા ઘણા કુલપતિઓ અને ઉચ્ચ શિક્ષણસંસ્થાઓના મુખિયાઓએ ધોરણહીનતાનો આતંક મચાવ્યો છે. તેમના માટે ‘મીડિયોકર’ (મઘ્યમ બરના) એવો શબ્દ પણ ન વપરાય. કારણ કે ‘બર’ (કક્ષા) જેવો કોઇ ખ્યાલ જ તેમને લાગુ પડે એમ નથી. સમારંભોમાં મહેમાન તરીકે આ લોકો રામદેવને (IIT, દિલ્હીમાં), બેફામ કોમવાદી બોલનારા યોગી આદિત્યનાથને (અલાહાબાદ યુનિવર્સિટીમાં) આમંત્રણ આપી શકે છે. લખનૌની આંબેડકર યુનિવર્સિટીના ઉપકુલપતિ મંત્રી સ્મૃતિ ઇરાનીની ચાપલૂસીમાં કવિતા વાંચી શકે છે. આ વર્ષે ઉત્તર ગુજરાતની હેમચંદ્રાચાર્ય યુનિવર્સિટીના પદવીઅર્પણ સમારંભ માટે સંઘ પરિવારના અગ્રણી--અજમેર બૉમ્બ બ્લાસ્ટ કેસના આરોપી ઇન્દ્રેશ કુમારને નિમંત્રણ અપાતાં વિવાદ થયો છે. ગુજરાત યુનિવર્સિટીના ભૂતપૂર્વ ઉપકુલપતિ પરિમલ ત્રિવેદી તત્કાલિન મુખ્ય મંત્રી મોદીને પગે લાગે, પ્રવેશ ફૉર્મમાં પોતાના ફોટા છપાવે, રક્ષણ માટે બાઉન્સર રાખે. બદલામાં ભાજપ સરકાર તેમને બે મુદત સુધી ઉપકુલપતિપદે ચાલુ રાખે. આ હરોળમાં બીજાં પણ નામ ગણાવી શકાય.

--અને બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીની આઇ.આઇ.ટી.માં ભણાવતા, ૨૦૦૨માં મેગ્સાયસાય ઍવોર્ડથી સન્માનિત સંદીપ પાંડેને સંઘવફાદાર ઉપકુલપતિ ગિરીશચંદ્ર ત્રિપાઠીએ જાન્યુઆરીમાં તેમનો કરાર પૂરો થવાની રાહ જોયા વિના, રવાના કરી દીધા. કારણ કે તે ‘નક્સલવાદી અને દેશવિરોધી તત્ત્વો સાથે સાંઠગાંઠ ધરાવે છે.’ આઇ.આઇ.ટી.મુંબઇના ચેરમેન અનિલ કાકોડકર અને IIT દિલ્હીના ડાયરેક્ટર રઘુનાથ શેવગાંવકરે પણ સરકારી દખલગીરીના વિરોધમાં રાજીનામાં આપી દીધાં--અને સરકારે, સંભવતઃ ટાઢા પાણીએ ખસ ગઇ એમ વિચારીને, એ લઇ પણ લીધાં. સંઘ પરિવારના મુખપત્રમાં  એવો પણ આરોપ મૂકવામાં આવ્યો કે ‘IIT જેવી પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થાઓ દેશવિરોધી અને હિંદુવિરોધી પ્રવૃત્તિઓનો અડ્ડો’ બની છે.

દેશની સાચી પરંપરા જોખમાવતી અને યુવાનોના ભવિષ્ય સામે સીધો ખતરો ઊભી કરતી ઉચ્ચ શિક્ષણમાં રાજકારણની દખલગીરી દીવાનખાનામાં ઊભેલો એવો મહાકાય હાથી છે, જેની નોંધ સીધા અસરગ્રસ્ત એવા નાગરિકો પણ લેતા નથી--અથવા એની હાજરીથી તે ટેવાઇ ગયા છે. સવાલ ફક્ત એક રોહિત વેમુલાના અપમૃત્યુનો નહીં,   સમગ્રપણે ઉચ્ચ શિક્ષણના સ્તરની હત્યાનો છે.