1300મી પોસ્ટ : વીસ વર્ષની વાત

સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૫માં પત્રકારત્વ-લેખનમાં વીસ વર્ષ પૂરાં થયાં. એ વખતે કશું લખવાનું મન થયું ન હતું. થોડા વખત પહેલાં બધું ગોઠવતાં 'અભિયાન'ના વખતની કેટલીક યાદગીરી હાથ લાગી. એ સાથે ઘણી સ્મૃતિઓ તાજી થઇ અને લખવાનો ધક્કો લાગ્યો. એમાં 1300મી પોસ્ટનું નિમિત્ત ભળ્યું--અને જલસો-6ના કામમાંથી પરવાર્યો. એનું પરિણામ એટલે  આ પોસ્ટ.

મારા કરતાં ઘણાં વધારે વર્ષનો અનુભવ ધરાવતા, પ્રદાનની રીતે અનેક ગણું માતબર કામ કરનાર ગુરુજનો અને મિત્રો મોજૂદ હોય ત્યારે વીસ વર્ષના સમયગાળાથી હરખાઇ જવાનો કે મેં કેવાં તીર માર્યાં, એ લખવાનો અહીં ઇરાદો નથી. એને બદલે, અત્યારનું વાતાવરણ જોતાં, એવી યાદી બનાવવાનું મન થાય છે કે આ વીસ વર્ષમાં શું નથી કરવું પડ્યું અને છતાં લેખન-કોલમલેખન-પત્રકારત્વમાં પ્રમાણમાં સારી રીતે કામ ચાલી ગયું.

- અભિયાનના નવા માલિકોએ નિર્દોષતાપૂર્વક બેગમાં (જાહેરખબરનું) રેટકાર્ડ રાખવાનું સૂચન કર્યું (અને :"તમને કમિશન પણ આપીશું" એવું કહ્યું--1996માં) ત્યારે તેમની કેબિનની બહાર નીકળીને પ્રશાંત દયાળે અને મેં રાજીનામું આપવાનું નક્કી કરી લીધું ને આપી પણ દીધું. ત્યારથી એક સમજ હતી કે પત્રકારની-કોલમિસ્ટની વફાદારી તેના લખાણ પ્રત્યે હોવી જોઇએ. લખનારનો ધર્મ પ્રામાણિકતાથી અને નિષ્ઠાપૂર્વક લખવાનો છે- તે એક ઠેકાણે પણ હોઇ શકે ને અનેક ઠેકાણે પણ. કામનાં સ્થળ બદલાઇ શકે, પણ વિચારધારામાં કે કામ પ્રત્યેની નિષ્ઠામાં ફરક પડવો ન જોઇએ. એક ઠેકાણે ચોંટી રહેવા માત્રથી કે વારંવાર કામ બદલવા માત્રથી કશું પુરવાર થતું નથી. જે મૂલ્ય હોય તે થતા કામનું જ હોઇ શકે.

જેમની સામે ભારે વૈચારિક વાંધો છે, એવા ગુણવંત શાહે દાયકાઓ પછી 'સંદેશ' છોડ્યું, ત્યારે 'સંદેશ'ની પૂર્તિમાં એક ભાઇએ ગુણવંત શાહના 'સંદેશ' છોડવાના પગલા વિશે બેફામ લખ્યું હતું. (કારણ કે એ ભાઇને માલિકો સમક્ષ પોતાની 'વફાદારી' પુરવાર કરવાની ખંજવાળ ઉપડી હશે અથવા એમની પોતાની સમજ એટલી ટૂંકી હશે કે બન્ને.). એ વખતે, ગુણવંત શાહ વિશેના બધા વૈચારિક વાંધા ઊભા રાખીને, પેલા ભાઇના લેખની મેં ટીકા કરી હતી..

આ પ્રકારની માનસિક સ્પષ્ટતાને કારણે માલિકો કે સાહેબો પ્રત્યે 'વફાદારી' દેખાડવાની કદી જરૂર પડી નથી. વફાદારી દેખાડવાના નામે છાપાંના માલિકોની ચાપલૂસી કરવી પડી નથી, ઓફિસની બહાર જાહેર ફંક્શનમાં તંત્રીઓ-માલિકો મળે ત્યારે, એ આવે ત્યારથી એ જાય ત્યાં સુધી એમને "કંપની આપવી પડી નથી" (એટલે કે એમના અનુચરની માફક  ફરવું પડ્યું નથી,) 'સાહેબ, મારો આટલો ફોટો છાપી આપશો? મારા પુસ્તક વિશે--મને મળેલા એવોર્ડ વિશે આટલું છાપશો?' એવી ભલામણો લઇને માલિકોની આગળ અરજદારની મુદ્રામાં ઊભા રહેવું પડ્યું નથી (મોટા ભાગના માલિકો મોટા ભાગના કટારલેખકો જેટલા હોંશીલા નથી હોતા કે આવું બધું સામે ચાલીને છાપે.) આ ધંધામાં ન પડવાથી બહાર જયજયકાર ઓછો થયો હશે કે નહીં થયો હોય, પણ જાત આગળ સ્વમાન જળવાઇ રહ્યું છે. બહાર બાણું લાખ માળવાના ધણી તરીકે ફાંકાફોજદારી કરવી ને માલિકો આગળ ખંડિયા તરીકે પેશ થવું, એવું નથી કર્યું.  ધોરણસરના સંબંધ રહ્યા છે. છતાં, કામ ચાલ્યું છે.

- પોતાની કોલમમાં જાતે, વારંવાર, અવિરતપણે પોતાનાં વખાણ કરવાં પડ્યાં નથી. "હું મારી મહાનતાની માળા જપતો બંધ થઇ જઇશ, તો લોકો મને ગણતા બંધ થઇ જશે"--એવી અસલામતી કદી લાગી નથી. 'આપણે તો વીર સાચું કહી દેવાવાળા' એવાં કે બીજા કોઇ પ્રકારનાં જૂઠાં ઇમેજ પ્રોજેક્શન કરવાં પડ્યાં નથી,   વાચકોને લખાણની ગુણવત્તા સિવાય બીજી કોઇ રીતે (ગલગલિયાંથી કે ચાલુ વિષયોથી કે કાલાંઘેલાં સંબોધનોથી કે બીજી છીછરી તરકીબોથી) રીઝવવાનો પ્રયત્ન કર્યો નથી. વાચકોને લટુડાંપટુડાં કરીને વાચકપ્રિય બનવાની કે તેમને વડચકાં ભરીને જમાદારી જમાવી દેવાની જરૂર પડી નથી. એવી શ્રદ્ધા હતી કે ફક્ત લખાણની ગુણવત્તા પર ધ્યાન આપીશું તો પણ સારી રીતે ટકી રહેવાશે. લખવાનો આનંદ રહે એટલા વાચકો પણ મળી રહેશે...

આટલાં વર્ષે કહી શકાય કે આ રસ્તે એટલા નહીં, એનાથી પણ ઘણા વધારે વાંચનારા -- અનુચર કે ભક્ત કે 'ફોલ્ડર' નહીં એવા-- સમરસિયા, સજ્જ અને દરેક ઉંમરના મિત્રો સતત મળ્યા છે. હજુ મળે છે. મળતા જ રહે છે અને લેખનમાં હોવાની સાર્થકતાનો અનુભવ કરાવતા રહે છે.

- જુલ વર્ન ઘરની બહાર પગ મૂક્યા વિના મુગ્ધ કરે એવી કથાઓ લખી ગયા ને રાહુલ સાંકૃત્યાયન દુનિયા ફરીને અદભૂત લખી ગયા. એથી ઘરે બેસી રહેનારા બધા જુલ વર્ન ન થઇ જાય ને દુનિયા ફરનારા રાહુલ સાંકૃત્યાયન ન થઇ જાય.  વાચનથી માંડીને પ્રવાસ જેવી બાબતો માણસને ઘણો સમૃદ્ધ કરી શકે. પરંતુ એમ થવું જરૂરી નથી. અનિવાર્ય તો બિલકુલ નથી. એના ઘણા દાખલા આપણી આજુબાજુમાંથી મળી રહેશે.

- "મને ઉત્તર ધ્રુવ પરનાં પેંગ્વિનોએ ખાસ આમંત્રણ આપીને બોલાવ્યો હતો" (એ જુદી વાત છે કે પેંગ્વિન દક્ષિણ ધ્રુવ પર હોય છે),  "મારી પાસે અમુક હજાર પુસ્તકો છે કે અમુક હજાર ગીતો છે"--એવા પ્રકારના દાવા કદી કરવાની જરૂર પડી નથી. લખનાર ગમે તેટલા દાવા કરે, તેનું અસલી પોત તેના લખાણમાં પ્રકાશી જતું હોય છે. વાચકોને એ અસલી પોત સાથે નિસબત હોવી જોઇએ. ભરમાવા આતુર વાચકોની અને તેમને ભરમાવવા આતુર લેખકોની મંડળીથી દૂર રહેવા છતાં, ટકી શકાયું છે.

- સરકારોની કે મુખ્ય મંત્રીની કે અધિકારીઓની ચાપલૂસી કરી નથી. અવિનાશભાઇ (પારેખ)ના 'અભિયાન' થકી પત્રકારત્વમાં પ્રવેશ્યો ત્યારથી બંધાયેલો ખ્યાલ એવો હતો કે પત્રકાર એન્ટી-એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ હોવો જોઇએ. એ શક્ય એટલો પાળ્યો છે. મુખ્ય મંત્રીના હાથે એવોર્ડ લેવાના કે તેમની ગુડ બુકમાં રહેવાના કોડ કદી જાગ્યા નથી. તેના કારણે, ગાડરિયા પ્રવાહમાં સાથે વહેવાથી મળતી લોકપ્રિયતા તો ન જ મળે (અને એનો ઊંડો સંતોષ હોય).. ઉપરથી એવા બાલિશ આરોપ પણ સાંભળવાના આવે  કે "તમે પ્રસિદ્ધિ મેળવવા આ બધું કરો છો." આવું કહેનારા બિચારા એટલું પણ નથી સમજતા (સ્વાભાવિક છે) કે પ્રસિદ્ધિ જ મેળવવી હોય તો 'સાહેબ'ની કે એન્કાઉન્ટરબાજોની આરતી ઉતારવી એ ઘણો સહેલો, ટૂંકો ને ઘણાએ સફળતાપૂર્વક અજમાવેલો અસરકારક રસ્તો હતો.

- છાપાંમાં આવતાં મારાં લખાણમાંથી ઘણાં લખાણ હું બ્લોગ-ફેસબુક પર મૂકું છું. કારણ કે, હું ઇચ્છું છું કે છાપું ન વાંચતા લોકો સુધી પણ એ પહોંચે...એ લખાણોમાં આપવડાઇની જેમ બ્લોગ-વડાઇ પણ કરી નથી.  "નેટજગતમાં તો બોસ, આપણા ડંકા વાગે છે" એવી બડાશો કોલમમાં કરી નથી. છતાં બ્લોગ ચાલ્યો છે અને માત્ર બ્લોગને કારણે ગાઢ મિત્ર બન્યા હોય એવા પરિચય થયા છે. સોશ્યલ નેટવર્કિંગ સાઇટોના ચલણ પછી ખોટા પ્રોફાઇલ ઊભા કરવા પડ્યા નથી, બીજા લખનારાઓને પ્રતિસ્પર્ધી ધારીને, તેમની પર (સાચા અને ખોટા નામે) હલકટ પ્રકારના શાબ્દિક હુમલા કરવાની- કરાવવાની ચાલબાજીઓ કરવી પડી નથી. છતાં, બ્લોગની જેમ ફેસબુકને કારણે પણ એવા સાર્થક પરિચયો ને દોસ્તી થયાં છે, જે સામાન્ય સંજોગોમાં ન થયાં હોત.

-  કોલમમાં કદી ટેઇલ પીસ રાખ્યો નથી. ગુજરાતી કટારલેખનમાં ટેઇલપીસની શરૂઆત સંભવતઃ સલિલ દલાલે કરી હતી. એ વખતે તેની નવાઇ હતી અને ફોર્મેટ તરીકે પણ એ સરસ લાગતું હતું. ચંદ્રકાંત બક્ષી સહિત બીજા ઘણા લેખકોએ ટેઇલ પીસનો આઇડીયા સફળતાથી વાપર્યો. મેં લખવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે એ આઇડીયા ઘણો જૂનો થઇ ચૂકેલો અને મને એના માટે આકર્ષણ ન થયું. (તેના જેન્યુઇન ઉપયોગો ઉપરાંત એક ઉપયોગ લોકોને ઓબ્લાઇજ કરવાનો પણ છે)

- વાચક તરીકે અને પછી લેખક તરીકે લેખન-કટારલેખનને કદી ઘોડાની રેસની જેમ જોયું નથી. એટલે તેમાં કોઇથી આગળ નીકળી જવાનો કે કોઇને પાછળ પાડી દેવાનો ખ્યાલ મેં લખવાનું શરૂ કર્યું ત્યાર પહેલાંનો મને હાસ્યાસ્પદ લાગતો હતો. વાચક તરીકે મને એક સાથે અનેક લેખક ગમતા હતા-- ગમે છે. તેમાંથી કોઇ એકને જ મારે શા માટે નંબર વન ગણવા?--ભલે ને એ પોતે એવો દાવો કરે.

કોઇ મહાન વક્તાને અમેરિકાના પ્રમુખ વિનંતી કરીને 'કૃષ્ણ અને ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ' એ વિષય પર વક્તવ્ય આપવા માટે વ્હાઇટ હાઉસમાં બોલાવે કે કોઇ મહાન લેખકના ચાહકો મંગળ ગ્રહ પર પણ હોય, તો એ એમનો વિષય (કે પ્રોબ્લેમ) છે. એક વાચક તરીકે મારે એની સાથે શી લેવાદેવા? અને મારે શા માટે તેમની આપવડાઇથી અહોભાવિત થવું જોઇએ? મારે તો એમના લખાણ સાથે મતલબ.

હું કોલમ લખતો થયો ત્યારથી સરખી કે આસપાસની પેઢીના સમકાલીનોમાં હાસ્યમાં લલિત લાડ, હીરેન અંતાણી ('નવગુજરાત સમય') અને ઘણી વાર સંજય છેલ, સરળ-ગંભીરમાં દીપક સોલિયા, નવલકથામાં- રંગદર્શી છતાં રીસર્ચ ધરાવતાં લખાણોમાં ધૈવત ત્રિવેદી, અભ્યાસપૂર્ણ છતાં રસાળ લેખોમાં હર્ષલ પુષ્કર્ણા, વિશ્લેષણાત્મકમાં રમેશ ઓઝા- ચંદુ મહેરિયા,  આર્થિક બાબતોમાં કાર્તિકેય ભટ્ટ, રેશનાલિસ્ટ વલણ ધરાવતાં લખાણમાં મૂરજીભાઇ ગડા, એ સિવાય નીલેશ રૂપાપરા, શિશિર રામાવત, બીરેન કોઠારી, વર્ષા પાઠક, આશિષ કક્કડ, કિરણ જોશી, ઋતુલ જોષી, પ્રણવ અધ્યારુ, જિજ્ઞેશ મેવાણી, હિમાંશુ કીકાણી, આરતી નાયર, પૂર્વાશ્રમના સૌરભ શાહ... હજુ કેટલાંક નામ ભૂલતો હોઇશ.--એવા ઘણા લેખક ગમે છે -- અને આમ કહેતી વખતે મારા મનમાં પ્રમાણપત્ર આપવાનો કે પેટ્રનાઇઝ કરવાનો કોઇ ભાવ નથી.એ મારું કામ પણ નથી. આ અંગત રુચિની વાત છે. મને એ બધા મારી સમકક્ષ અને કેટલાક તો મારાથી ઉપર લાગે છે. આમાંથી કોઇ એક જણ એવો પ્રચાર ચાલુ કરે કે "આપણે તો સર્વાધિક લોકપ્રિય", તો હસવું ન આવે?

(રજનીકુમાર પંડ્યા, નગેન્દ્ર વિજય, વિનોદ ભટ્ટ, પ્રકાશ ન.શાહ- આ બધા તો ગુરુજનો છે. તેમને આ હરોળમાં મૂક્યા નથી)

- લોકપ્રિયતા વિશેની વાત થાય ત્યારે સાવ નજીકનો ભૂતકાળ ભૂલી જવાની કે ભૂલાવી દેવાની જરૂર પડી નથી. માહિતી-વિજ્ઞાન વિષયક લખાણો દ્વારા વાચકોની પેઢીઓ ઘડવામાં નગેન્દ્ર વિજયની, વાચકોનો નક્કર-રોકડો પ્રતિસાદ મળે એવી પ્રચંડ લોકપ્રિયતામાં રજનીકુમાર પંડ્યાની, જેમના છાપું બદલવાથી વાચકો છાપું બદલી નાખે એવી સજ્જડ લોકપ્રિયતામાં અશ્વિની ભટ્ટની, ગુણવત્તાની ચર્ચા કર્યા વિનાની નકરી લોકપ્રિયતામાં પ્રિયકાંત પરીખ કે અમીન કુરેશીની, ફિલ્મવિષયક કોલમમાં સલિલ દલાલની --આ બધાની બરાબરી મારા સહિત કોઇ વર્તમાન કોલમિસ્ટ કરી શકે એમ નથી. આ બધાની વચ્ચે જુદું-પોતીકું સ્થાન જરૂર બની શકે (અને એ જ ઇચ્છનીય ગણાય). પરંતુ તેમને ટપી જવાનો ને તેમને ટપી જઇને સર્વાધિક લોકપ્રિય થવાનો ભ્રમ રાખવો ને રખાવવો હોય, તો ઇતિહાસ ભૂંસવો-ભૂલાવવો પડે.

મને વાંચનારાની સમજ સંકુચિત નહીં, વ્યાપક બને એમાં રસ પડે છે. મારું સ્થાન બનાવવા માટે મારે બીજાને ભૂલાવી દેવા પડ્યા નથી કે "ઠીક છે, એક જમાનામાં હું પણ એ બધાનો ચાહક હતો, પણ હવે તો અખિલ બ્રહ્માંડમાં હું જ છું." એવા દાવા પણ કરવા પડ્યા નથી. બાકી, દાવા માનનારાનું તો શું છે? લોકો જેલમાં રહેલા આસારામના દાવા પણ માની લેતા હોય તો ગુજરાતી કટારલેખકો પ્રમાણમાં (હા, પ્રમાણમાં) ઘણા નિર્દોષ કહેવાય.

- "હું પ્રખર વક્તા છું" અથવા તો "આપણું (ભાષણ) ક્યાંક ગોઠવો ને" એવું પહેલાં કે અત્યારે કદી કહેવું પડ્યું નથી. છતાં, વર્ષો વીત્યે સ્કૂલો-ક્લબો-આચાર્યો-સંસ્થાઓ-કોલેજોમાંથી આમંત્રણ આવતાં ગયાં છે.  વક્તા તરીકે છવાઇ જવા માટે, એક વારના યજમાનને મહિને-પંદર દિવસે ફોન કરીને ખબરઅંતર પૂછવાનું ને એમની સર્કિટમાં "બીજે ક્યાંય ગોઠવાય એવું હોય તો જોજો" એવું કહેવાનું કદી ફાવ્યું નથી. છતાં, વક્તવ્યો માટેનાં આમંત્રણો એની મેળે, એની ગતિએ આવ્યા કરે છે.

અનુભવે સમજાયું છે કે બોલવું એ પ્રમાણમાં સૌથી સહેલું કામ છે. ફક્ત ને ફક્ત મહાવરાથી પણ તેમાં નિપુણતા કેળવી શકાય છે. એ ક્ષેત્રમાં (પ્રકાશ શાહ કે ચંદુ મહેરિયા કે દીપક સોલિયા કે હસિત મહેતા જેવા થોડા અપવાદને બાદ કરતાં) છીછરાપણું સફળતા સાથે સીધો સંબંધ ધરાવે છે. (વર્તમાન કે ભવિષ્યમાં 'બોલવીર' તરીકે છવાવા ઉત્સુકો આને 'સફળતાની ચાવી' ન ગણે, એવી વિનંતી અને અપેક્ષા)

- 2001માં સંદેશની ફુલટાઇમ નોકરી છોડી ત્યારથી નક્કી કર્યું હતું કે હવે પ્રકાશનોમાં લખવું કે તેમની સાથે સંકળાવું ખરું, પણ તેના સ્ટાફના કોટિક્રમમાં- હાયરાર્કીમાં ન જવું. એટલે ત્યાર પછી જ્યાં પણ સંકળાવાનું થયું ત્યાં કન્ટ્રિબ્યુટર તરીકે જ સંકળાયો. છતાં આનંદપૂર્વક અને કરવા જેવું- કરતાં સંતોષ થાય એવું ઘણું કામ થઇ શક્યું છે. હજુ થાય છે.

***

લેખન-પત્રકારત્વમાં શું કર્યું એની વાત ઘણી વાર થતી હોય છે. સાથોસાથ, શું નથી કર્યું એ પણ મને અગત્યનું લાગ્યું. એટલે જેટલું યાદ આવ્યું એટલું અહીં લખ્યું છે. આ બધું નહીં કરનાર હું એકલો નથી. બીજા ઘણા છે. આ માટેનું કોઇ એક મોડેલ પણ નથી. પ્રશાંત (દયાળ) અને દીપક (સોલિયા)ને તો હું વીસ વર્ષથી નજીકથી ઓળખું છું ને તેમને આ બધું નહીં કરતા, છતાં જુદી જુદી રીતે પોતાનું માનભર્યું સ્થાન બનાવતા જોયા છે. એવા બીજા પણ ઘણા મિત્રો હશે, જેમને આ બધું કરવાની જરૂર પડી નથી. છતાં, એ સારી રીતે કામ કરી શક્યા છે.

એવા સૌ મિત્રોને સફરના આ તબક્કે સલામ, આ (બધું નહીં કરવાનો) રસ્તો બરાબર છે તેની સતત પ્રતીતિ કરાવનારા સૌ વાચકોનો દિલથી આભાર અને ફક્ત કામની ગુણવત્તાના કારણે મને નિભાવનાર સૌ સહકર્મીઓ-ઉપરીઓનું પણ સાભાર સ્મરણ.