સામાજિક અન્યાય વિરુદ્ધ શક્તિપ્રદર્શન

માહોલ આત્મનિરીક્ષણને બદલે શક્તિપ્રદર્શનનો અને સમજપૂર્વકની ચર્ચાને બદલે પોતાનો કક્કો ખરો કરવાનો છે.  બહુમતીના અન્યાયબોધનું રાજકારણ ભડકાવનાર અને તેની પર પોતાના રોટલા શેકનાર સરકારને હવે બંદૂકના નાળચાની સામેની બાજુ ઊભા રહેવાનો વારો આવ્યો છે. કારણ કે પાટીદાર સમાજના લોકો મોટી સંખ્યામાં રેલીઓ કાઢીને, પોતાના કહેવાતા અન્યાયબોધની ઉગ્ર રજૂઆત કરી રહ્યા છે. આ પ્રકારના દેખાવોમાં પારો ચઢેલો હોય ત્યારે સરકારને પાડવાથી ઓછી વાત હોતી નથી. સત્તાવાર રીતે પાટીદારો તેમનો સમાવેશ અન્ય પછાત જ્ઞાતિઓમાં (ઓબીસીમાં) થાય એવી માગણી કરી રહ્યા છે. એ ન સ્વીકારાય તો ગુજરાતની જ નહીં, દિલ્હીની સરકારને હચમચાવવાની ચીમકીઓ અપાઇ છે.

ગુજરાતનાં પટેલ મુખ્ય મંત્રીએ અત્યાર લગી પટેલોને બીજા વિકલ્પો વિશે સલાહ આપવાનું વલણ રાખ્યું છે.  દેશના ઓબીસી વડાપ્રધાન પહેલાં ગુજરાતમાં અને હવે રાષ્ટ્રિય સ્તરે જાણીતા બનેલા તેમના ખાસમખાસ અંદાજમાં મૌન છે. (વડાપ્રધાન વિશે ઓબીસી જેવો શબ્દપ્રયોગ જેમને ખૂંચ્યો હોય તેમના લાભાર્થે જણાવવાનું કે ખુદ વડાપ્રધાન એ હોદ્દે પહોંચ્યાં પહેલાં પોતાના ઓબીસી હોવાનો સીધો કે આડકતરો ભરપૂર પ્રચાર કરાવતા હતા.)  પટેલોને ઓબીસીમાં સામેલ કરવામાં આવે તેની સામે અન્ય પછાત જ્ઞાતિમાં હાલ સમાવિષ્ટ જ્ઞાતિઓમાંથી કેટલાકે વળતાં શક્તિપ્રદર્શન આરંભ્યાં છે.

આખી ચર્ચા બનવી જોઇતી હતી અન્ય પછાત જ્ઞાતિઓ-ઓબીસી- માટે નક્કી કરાયેલા પછાતપણાના માપદંડ વિશેની, પરંતુ મોટે ભાગે બનતું આવ્યું છે તેમ, આ ચર્ચાના એક ફાંટાને અનામતના વિરોધના પાટે ચડાવી દેવાયો છે.  વક્રતા એ વાતની છે કે એક શ્વાસમાં પોતાના માટે અનામત માગનારા ઘણા બીજા શ્વાસમાં મેરિટોક્રસી-ગુણવત્તાશાહીના નામે અનામતનો જોરશોરથી વિરોધ પણ કરે છે.

પોતાના માટે અનામત માગનારા અને બીજાને--ખાસ કરીને દલિતોને--મળેલી અનામતનો વિરોધ કરનારા પાયાની-પ્રાથમિક બાબતો વિશે વિચાર કરે તો પણ પોતાની માગણી વાજબી છે કે ગેરવાજબી, એ તેમને સમજાઇ જાય. ભારતના વિશિષ્ટ દૂષણ જેવી જ્ઞાતિપ્રથાને લીધે સેંકડો વર્ષોથી એવા સમાજનું નિર્માણ થયું, જેને મેરિટોક્રસી ઉર્ફે ગુણવત્તા સાથે કશી લેવાદેવા ન હોય. વ્યક્તિની જ્ઞાતિ એ જ તેની ગુણવત્તાનું અને તેની નીયતીનું અફર પ્રતિક બની રહે. (આ બાબતમાં અપવાદો ટાંકવા આવી જતા ઉત્સાહીઓએ સમજવું જોઇએ કે અપવાદો છેવટે નિયમનું અસ્તિત્ત્વ સાબીત કરતા હોય છે.) અમેરિકામાં કાળા લોકો સહિત દુનિયાના બીજા દેશોમાં થયેલા આ જાતના અન્યાયોમાં જ્ઞાતિપ્રથાની તોલે આવે એટલો લાંબો અને ગહન અન્યાય બીજો એકે નથી. માટે, ભારતમાં અનામત નક્કી કરતી વખતે જ્ઞાતિનો આધાર રાખવામાં આવ્યો. ચોક્કસ જ્ઞાતિના હોવાને કારણે સૈકાઓથી જેમને સમાન તક ન મળતી હોય, ચોક્કસ જ્ઞાતિના હોવાને કારણે જેમને સામાજિક રીતે નીચા અને કલંકિત ગણાવું પડતું હોય,ચોક્કસ્ જ્ઞાતિના હોવાને કારણે જેમને કહેવાતી ઉપલી જ્ઞાતિઓ તરફથી ભેદભાવ અને તુચ્છકાર વેઠવાં પડતાં હોય, એવી જ્ઞાતિઓને અનામતનો લાભ મળવો જોઇએ.

અનામત માટે રેલીઓ કાઢનારા પાટીદારોમાંથી કેટલા પોતાની છાતી પર હાથ મૂકીને ઇમાનદારીથી કહી શકશે કે -- પટેલ હોવાને કારણે અમારી સામે ભેદભાવ રાખવામાં આવ્યો... પટેલ હોવાના કારણે અમારે કલંકિત ગણાવું પડ્યું ને તુચ્છકાર વેઠવો પડ્યો... પટેલ હોવાને કારણે, બીજા કોઇ કારણસર નહીં, પણ ફક્ત પટેલ હોવાને કારણે,અમારા સમાજના લોકો ગરીબ રહ્યા... પટેલ હોવાને કારણે અમે અમારી અટક કે ઓળખ સુદ્ધાં ગૌરવભેર જાહેર કરી શકતા નથી... આ બધા જાત પાસે ઇમાનદારીથી માગવાના જવાબ છે. ‘પાટીદાર સૂચક અટક હોવાને કારણે એડમિશન ન મળ્યું’ એવી દલીલ પણ ટકે એમ નથી. કારણ સીધું છે : બીજા લોકો દ્વારા પાટીદારો સાથે થતા વ્યવહારમાં પાટીદારોની અટકને લીધે ભાગ્યે જ કશો ફરક પડે છે.

હવે પાટીદારોએ જાતને પૂછવા જેવા બીજા સવાલ : આપણામાંથી કેટલાએ ધંધા-નોકરીમાં ગુણવત્તા જોઇને- ન્યાયબુદ્ધિથી જ નિર્ણયો લીધા અને કેટલાએ ‘પી ફોર પટેલ’ની લાઇન ચલાવી છે? હકીકતમાં આ સવાલ ફક્ત પાટીદારોને નહીં, મેરિટોક્રસીના બહાને અનામતનો વિરોધ કરવા નીકળેલા સૌને છે. તેમાંથી કેટલા વાણિયા-બ્રાહ્મણ-પટેલને ધરીને ઉજળિયાત કે ‘આપણા જેવા’ ગણીને, પ્રગટ કે અપ્રગટ રીતે એ તરફ ઝૂકેલા છે અને છતાં પોતે બહુ તટસ્થ હોવાનો વહેમ સેવે છે? સૈકાઓના અન્યાય પછી માંડ બે-ત્રણ પેઢીથી અનામતના લાભ મેળવનાર દલિતોમાંથી સમૃદ્ધ થયેલા એક નાનકડા વર્ગને ચુનંદા શબ્દો વડે ઉતારી પાડનારા એટલું જાણે છે કે એ પોતાનામાં રહેલા હળાહળ જ્ઞાતિવાદી-પછાત માનસનું વરવું પ્રદર્શન કરી રહ્યા છે?

કેટલાક એવી (તેમના મતે) સચોટ દલીલ કરે છે કે ‘અનામતથી સમાજમાં કશો ફાયદો થયો હોય તો અમને અનામત આપો, નહીંતર અનામત નાબૂદ કરી નાખો.’ તેનો સાદો જવાબ એ છે કે અનામતથી સામાજિક અસમાનતામાં બહુ મોટો ફેર પડ્યો નથી, પણ નાના પાયે, થોડા લોકોને તેનો ફાયદો અવશ્ય થયો છે. એ ફાયદો એટલો તો છે કે સામાજિક અન્યાયને દૂર કરવાની વધુ સારી- વધુ અસરકારક વ્યવસ્થા અમલમાં ન આવે, ત્યાં સુધી હાલની અનામત વ્યવસ્થા ચાલુ રાખવી પડે.

‘અનામતથી અમને અન્યાય થાય છે’ અથવા ‘બંધારણમાં તો સૌ માટે સમાનતાની વાત લખી હતી. અનામતની જોગવાઇથી બંધારણના હાર્દનો ભંગ થાય છે’--આવી દલીલ કરનારાની અન્યાયની સમજ બહુ ‘વિશિષ્ટ’ હોય છે.  કોઇ પોતાની ઓળખ માણસ તરીકેના ગૌરવથી જાહેર સુદ્ધાં ન કરી શકે, એ અન્યાય તેમને ‘ઠીક છે’ પ્રકારનો લાગે છે. એક દલિત પોલીસ અફસરે એક પત્રકાર મિત્ર સાથેની વાતચીતમાં કહ્યું હતું કે ‘મારો બિનદલિત કમાન્ડો ધરાર મારા ઘરનું પાણી પીતો નથી. હું પીઠ ફેરવું કે તરત મારી કચેરીમાં મારા વિરુદ્ધ જ્ઞાતિગત અપશબ્દો ચાલુ થઇ જાય છે.’ આ ખૂણાખાંચરાના ગામડાની નહીં, મોટા શહેરની અને વર્ષ 2015ની વાત છે. (સંબંધિત અફસર સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષામાંં અનામત બેઠક પર નહીં, મેરિટ પર પસંદ થયેલા છે.) એને અમાનવીય અન્યાય ગણવાનું તો બાજુ પર રહ્યું, મેરિટોક્રસીની વાતો કરતા મોટા ભાગના લોકો જ્ઞાતિને વિસરી શકતા નથી. 

બંધારણમાં લખેલી સમાનતાની વાતને હાડોહાડ અમાનવીય અન્યાયોમાં લાગુ પાડવાનું કે અન્યાયનું પ્રમાણભાન વિચારવાનું તેમને સૂઝતું નથી. સમાનતા જેવા પવિત્ર શબ્દને સંકુચિત સ્વાર્થ માટે દૂષિત કરી નાખતાં તેમને જરાય ખચકાટ થતો નથી. બીજી તરફ, પોતાના કે પોતાના ઓળખીતાનાં કોઇ બાળકને (કદાચ પોતાના જ સમાજના કોઇ દ્વારા સંચાલિત) કોલેજમાં ઊંચી ફી આપીને એડમિશન લેવું પડે, એમાં તેમને હાડોહાડ સામાજિક અન્યાયબોધ વ્યાપી જાય છે.  લોકશાહીમાં સૌને શાંતિમય રીતે પોતાના વાંધાવિરોધ વ્યક્ત કરવાનો અધિકાર છે, પરંતુ દાવો જેટલો મોટો હોય, એટલાં ન્યાયબુદ્ધિ અને પ્રમાણભાનનાં કાટલાં વધારે ન્યાયી રાખવાં પડે.