પ્રચારનાં પૂર, સચ્ચાઇની સાંકળો

ગયા સપ્તાહે ભાજપની લાંબી આંતરિક ખેંચતાણનો અંત આવ્યો. ‘ભાજપાસ્થળી’ની સંભાવના ટળી ને અંગ્રેજી શબ્દપ્રયોગ પ્રમાણે, ‘ચાના પ્યાલામાં ફુંકાયેલું વાવાઝોડું’ (સ્ટોર્મ ઇન ટી કપ) શમી ગયું. લાલકૃષ્ણ અડવાણીનું અંતે કેશુભાઇ પટેલકરણ કરી નાખવામાં આવ્યું અને તેમના વાંધાવિરોધને નેવે મૂકીને લોકસભાની ચૂંટણીમાં વડાપ્રધાનપદના ઉમેદવાર તરીકે ભાજપે નરેન્દ્ર મોદીના નામની જાહેરાત કરી.

ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી મોદી ઘણા સમયથી પોતાની જાતને વડાપ્રધાનપદના ઉમેદવાર તરીકે રજૂ કરી રહ્યા છે. પોતાનો પ્રચાર કરવામાં કોઇ પણ હદે જવાની તત્પરતા અને મોટા ભાગના લોકો આવા પ્રચારથી અંજાય છે એની ખાતરી ધરાવતા મોદીએ વડાપ્રધાન બનવા માટે આદરેલી કવાયત ફક્ત માર્કેટિંગની દૃષ્ટિએ જ નહીં, મનોવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ પણ અભ્યાસનો વિષય છે.

ભાજપ દ્વારા તેમના નામની સત્તાવાર જાહેરાત પછી એવો માહોલ સર્જાયો કે જાણે લોકસભાની ચૂંટણીમાં બહુમતી મેળવી લીધા પછી, ભાજપે મોદીના નામની જાહેરાત કરી હોય. મેચ શરૂ થતાં પહેલાં, સંભવિત ઉમેદવારની કેપ્ટન તરીકે વરણી થાય, એટલે ટીમ ‘જીતી ગયા, જીતી ગયા’નો શોર મચાવે અને ઢોલનગારાં-ફટાકડાથી ઉજવણી કરવા લાગે, એવી આ વાત છે. પરંતુ નરેન્દ્ર મોદી અને તેમના ભક્તો-સમર્થકો  પ્રમાણભાન માટે જાણીતા નથી.

મોદીના જયજયકારની ગળી પ્રશંસા કે કડવી ટીકામાં તણાઇ જવાને બદલે, કેટલીક સીધીસાદી-નક્કર હકીકતો યાદ રાખવાનું પૂરતું છે. ગંગાના ધસમસતા પ્રવાહમાં યાત્રાળુઓના લાભાર્થે સાંકળો મૂકવામાં આવે છે, જેથી તે ડૂબવાના ભય વિના, સાંકળ પકડીને સલામત રીતે સ્નાન કરી શકે. એવું જ આ પ્રાથમિક મુદ્દાની જરૂરિયાત વિશે કહી શકાય.

૧. લાંબા સમયથી અડવાણી અને મોદી વચ્ચે પડેલી ગાંઠ ભાજપી નેતાગીરી ઉકેલી શકી નહીં. એટલે ફિરકી વીંટતી વખતે ગુંચળાવાળો ભાગ તોડીને ફેંકી દેવામાં આવે, એમ અડવાણીનો વિરોધ ફગાવી દેવાયો છે. વડાપ્રધાનપદના ઉમેદવાર કોને બનાવવા એ ભાજપની મુન્સફીનો વિષય છે. પરંતુ પરિવારકેન્દ્રી કોંગ્રેસ કરતાં ભાજપ જુદો અને વધારે આંતરિક લોકશાહી ધરાવતો પક્ષ છે, એ દર્શાવવા માટે ભાજપ પાસે ઉત્તમ મોકો હતો. વડાપ્રધાનપદના ઉમેદવાર માટે પક્ષમાં આંતરિક ચૂંટણી યોજાઇ હોત તો, પરિણામ આ જ આવ્યું હોત. પણ પસંદગીપ્રક્રિયામાં પારદર્શકતાનો દાખલો બેસત. એને બદલે પસંદગીની આખી પ્રક્રિયા પાછલા બારણે ચાલતી ખટપટો થકી થઇ અને કાવાદાવાની અનેક કથાઓ-અટકળોને જન્મ આપતી ગઇ.

૨. પ્રમુખશાહી પદ્ધતિ ધરાવતા અમેરિકામાં બન્ને મુખ્ય પક્ષોએ પોતપોતાના પ્રમુખપદના ઉમેદવાર ચૂંટવા પડે છે. એ માટે પક્ષમાં પણ ભારે રસાકસીભરી આંતરિક ચૂંટણી (‘પ્રાયમરી’) થાય છે. ડેમોક્રેટિક પક્ષના ઉમેદવાર તરીકે ચૂંટણી લડવા માટે ઓબામાએ પોતાનાં જ પક્ષનાં હિલેરી ક્લિન્ટનને આકરી ટક્કર આપવી પડી હતી. પરંતુ એક વાર આંતરિક ચૂંટણી થઇ ગયા પછી, ઓબામાની ઉમેદવારી નક્કી થઇ એટલે હિલેરી ઓબામાના પ્રચારમાં લાગી ગયાં અને તેમની સરકારમાં ગૃહમંત્રી પણ બન્યાં. ભાજપમાં -કે ભારતમાં- આ જાતનો રિવાજ કેટલી હદે શક્ય બને એ સવાલ છે.

સાથોસાથ, એ પણ યાદ રાખવું રહ્યું કે સંસદીય લોકશાહી ધરાવતા ભારતની ચૂંટણીપ્રક્રિયામાં ‘વડાપ્રધાનપદના ઉમેદવાર’નું બંધારણીય કે સત્તાવાર વજૂદ કશું નથી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, આ જાહેરાત ભાજપ માટે બંધારણીય કે કાનૂની રીતે બંધનકર્તા નથી- અને નૈતિકતાની વાત કરતાં જીવ ચાલતો નથી. લોકસભાની ચૂંટણી પછી સરકાર રચવા માટે ભાજપને બીજા પક્ષોના ટેકાની જરૂર હોય અને એવા પક્ષોને વડાપ્રધાન તરીકે જો મોદી સ્વીકાર્ય ન હોય, તો ભાજપ બીજા કોઇ નેતાને પણ વડાપ્રધાન બનાવી શકે. એ  જુદી વાત છે કે ધનકુબેરોનો ટેકો ધરાવતા મોદી બને ત્યાં સુધી લાલચો-પ્રલોભનોથી અને જરૂર પડ્યે મૂછ નીચી કરીને સાથીપક્ષોને મનાવી લે.

૩. કોંગ્રેસની વર્તમાન સરકારની ગમે તેટલી આકરી ટીકા વાજબી લાગે એવી છે. પરંતુ ટીકા કરતી વખતે કે તેમાં સૂર પુરાવતી વખતે નક્કી એટલું કરવાનું કે વાંધો કોની સામે છે? કોંગ્રેસની -ગાંધી પરિવારની સામે? કે કોંગ્રેસી સરકારની નીતિઓ સામે?

ઘણા લોકો- ખાસ કરીને નવી પેઢી- કશું સમજ્યાજાણ્યા વિના, પ્રચારમારામાં આવીને, હવામાંથી અહોભાવ અને અભાવ ડાઉનલોડ કરી લે છે. તે ગાંધી પરિવારના અને કોંગ્રેસના વિરોધને દેશભક્તિનો અકાટ્ય પુરાવો અને પોતાની રાજકીય સમજણનો પુરાવો ગણે છે. આમ કરવામાં પોતે કેસરિયા પ્રચારનો ભોગ બની ગયા છે, એવું તે સમજી કે સ્વીકારી શકતા નથી. કોંગ્રેસનાં પાપ એટલાં બધાં છે કે સમજણપૂર્વક તેનો વિરોધ કરવામાં પણ મુદ્દા ખૂટે એમ નથી. સમસ્યા ફક્ત એટલી છે કે એમાંના ઘણાખરા મુદ્દા ભાજપને પણ લાગુ પડે છે.

૪. દેશના અસરકારક વહીવટનું સ્વસ્થ દર્શન સત્તાલક્ષી રાજકારણમાં ખદબદતા એકેય પક્ષના એકેય નેતા પાસે હોય એવું લાગતું નથી. કમનસીબી તો એ છે કે આવું કોઇ દર્શન ઊભું કરવામાં તેમને રસ હોય એવું પણ જણાતું નથી. નરેન્દ્ર મોદીએ અસરકારક અતિપ્રચારના જોરે પોતાની મહાશક્તિમાન તરીકેની છબી ઉભી કરી છે અને ઘણા લોકોને ઘણા સમય માટે તે આંજી શક્યા છે. પરંતુ તેમના ગુજરાતસ્તરના મોટા ભાગના દાવા તટસ્થ તપાસમાં ટકે એવા નથી. તેમાં નકરી દેખાડાની હવાનું પ્રમાણ ઘણું મોટું છે.

અર્થતંત્રથી માંડીને વિદેશનીતિ જેવી બાબતોમાં અત્યાર લગી નરેન્દ્ર મોદી જે કંઇ બોલ્યા છે તેમાં એમની પ્રચારપટુતા અને લોકરંજની શૈલીથી વધારે કશું નથી. એક પુખ્ત-પાકટ-વિચક્ષણ નેતાને છાજે એવું, આંબાઆંબલી વગરનું, વાસ્તવિક ધરતીની વાત કરતું કશું એમની પાસેથી ભાગ્યે જ સાંભળવા મળે છે. તેમની મોહિનીમાં આવેલા ઘણા લોકો એવું માને કે તે વડાપ્રધાન બનશે તો (વિઝા નહીં આપવા બદલ) અમેરિકાને પાઠ શીખવશે અથવા ચીનને સીઘુંદોર કરી નાખશે કે પાકિસ્તાનને કચડી નાખશે. આવાં ટેક્‌નિકલર સ્વપ્નાં જોનારે યાદ રાખવું જોઇએ કે ભારત એ ગુજરાત નથી, અમેરિકા-ચીન એ કોંગ્રેસની કેન્દ્ર સરકાર નથી અને વડાપ્રધાનપદું એ સરમુખત્યારી નથી.

૫. લોકસભાની ચૂંટણી ક્યારે આવી પડશે એ કહી શકાય નહીં, પણ વડાપ્રધાનપદના ભાજપી ઉમેદવાર મોદીએ સામૈયાં-ઉજવણાં પહેલાં હજુ બહુ લાંબો રસ્તો કાપવાનો છે. તેમને મદદ આપનારા સાથીપક્ષોમાં અત્યારે જયલલિતા (એઆઇએડીએમકે, તામિલનાડુ), પ્રકાશસિંઘ બાદલ (અકાલીદળ, પંજાબ) અને ઉદ્ધવ ઠાકરે (શિવસેના, મહારાષ્ટ્ર) છે. ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર, બંગાળ, ઓરિસ્સા જેવાં રાજ્યોમાં ભાજપ પોતાના બળે કેટલું કરી શકે એ સવાલ છે અને બીજા પક્ષોમાંથી મોદી સાથે બેસવા તૈયાર હોય એવાં નામ અત્યારે ભાગ્યે જ દેખાય છે. મુલાયમસિંઘ, માયાવતી, મમતા બેનરજી, નવીન પટનાયક, ડાબેરી પક્ષો- આ સૌને કોંગ્રેસ સામે હોય એટલા જ વાંધા મોદી સામે પણ છે.   ઇશાન ભારત અને દક્ષિણ ભારતમાં ભાજપને શોધવો પડે એમ છે. દક્ષિણમાં જયલલિતા સિવાય બીજા કોઇએ હાથ લંબાવ્યો નથી. કોંગ્રેસના ભ્રષ્ટાચારની આકરી ટીકા કરનારા મોદી ભ્રષ્ટાચાર માટે જેલમાં જઇ ચુકેલાં જયલલિતાને સાથે રાખીને, તેમને રીઝવીને, તેમના ટેકાથી સરકાર બનાવીને કયા સુરાજના અને કેવા સ્વચ્છ શાસનના દાવા કરશે? જેલમાં જઇ આવેલા અને રાજ્યવટો ભોગવી ચૂકેલા ખાસ માણસ અમિત શાહને રાષ્ટ્રિય સ્તરે સ્થાપિત કરીને મોદી કયા સુશાસનની વાત કરશે?  પરંતુ આ બઘું અત્યાર લગી ચાલતું રહ્યું છે, એટલે તેમને લાગતું હશે કે એ રાષ્ટ્રિય સ્તરે પણ ચાલશે.

૬. મોદીને ભગવાન માનતા ભૂતપૂર્વ પોલીસ અફસર વણઝારાનાં સ્વસ્તિવચનો હોય કે સુપ્રીમ કોર્ટના ‘સલાહકાર મિત્ર’ રાજુ રામચંદ્રનનો અહેવાલ, મોદીનું કબાટ અનેક હાડપિંજરોથી ખીચોખીચ ભરાયેલું છે. ‘કેગ’ના અહેવાલોમાં રાજ્ય સરકારના ભ્રષ્ટાચારની ટીકાથી માંડીને લોકાયુક્ત તરીકે જસ્ટિસ મહેતાની નિમણૂંકમાં મુખ્ય મંત્રી તરીકે મોદીની ભૂમિકા પારદર્શકતા અને સુશાસનની વાતો કરતા કોઇ નેતાને છાજે એવી બિલકુલ નથી. કોમી હિંસા અને ત્યાર પછી ‘મુખ્ય મંત્રીની હત્યાના કાવતરા માટે આવેલા ત્રાસવાદીઓ’નાં એન્કાઉન્ટર બાબતે મોદી સરકાર ન્યાયના પક્ષે ઊભી હોય, એવું કદી લાગ્યું નથી. અદાલતોએ ઘણુંખરું તેમની સરકારને કાંઠલેથી ઝાલવી પડી છે.

રાજ્યમાં બંધારણીય સંસ્થાઓની ઉપેક્ષાની બાબતમાં મોદીની સરકારે વિક્રમી કામગીરી કરી છે. વિધાનસભાની કામગીરી પણ ઓછામાં ઓછી ચાલે અને ‘કેગ’નો અહેવાલ તો ટૂંકા સત્રના છેલ્લા દિવસે જ મુકાય, એ તેમની ખાસિયત ગણી શકાય એવી બાબતો છે. છ થોડાં વર્ષ પહેલાં પોતાના રાજમાં બાળકોની હત્યાના ગંભીર ગુના બદલ આસારામ સામે આંગળી ચીંધાઇ, ત્યારે ત્રાસવાદીઓને ‘ચુન ચુનકે’ મારવાની વાત કરનાર મુખ્ય મંત્રીએ શું કર્યું હતું? ગામમાં ગર્જનાઓ કરીને તમામ ઉંમરનાં બાળકોને આંજી નાખતા મુખ્ય મંત્રી આસારામ વિરુદ્ધ હરફ સરખો ઉચ્ચારી શક્યા ન હતા.

આ બઘું જોવું કે નહીં, મન પર લેવું કે ન લેવું, યાદ રાખવું કે ભૂલી જવું, એ વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાનો મુદ્દો છે. પરંતુ આવું કશું છે જ નહીં અને આ બધો ‘મોદીવિરોધીઓનો’ કે ‘ગુજરાતવિરોધીઓનો’ જૂઠો પ્રચાર છે, એમ કહેવું દિવસને રાત કહેવા બરાબર છે. ગુજરાતમાં ઘણાને- અને દેશમાં પણ કેટલાકને આમ કરવામાં પરમ સુખનો અનુભવ થાય છે. હવે મોદી આ અનુભૂતિ રાષ્ટ્રિય સ્તરે વઘુ વ્યાપક બનાવવા ઇચ્છે છે. ભાજપે તેમને પોતાના સત્તાવાર ઉમેદવાર બનાવીને, એ દિશામાં આગળ વધવાનો પરવાનો આપ્યો છે. તે અનેક વિશેષાધિકારો ધરાવતો ડિપ્લોમેટિક પાસપોર્ટ છે કે ઉઠી ગયેલી પેઢીની હૂંડી, એ સમય આવ્યે ખબર પડશે.