‘ગુજરાત મોડેલ’ : જૂનું અને નવું

સાદી ગણતરી પ્રમાણે લોકસભાની ચૂંટણી આડે ખાસ્સો સમય બાકી છે.  છતાં, બન્ને મુખ્ય રાજકીય પક્ષો ચૂંટણીમુદ્રામાં આવી ગયા છે. કોંગ્રેસે જયપુર અધિવેશનમાં પરિવારભક્તિની પરંપરા પ્રમાણે રાહુલ ગાંધીને આગળ કર્યા અને તેમના નેતૃત્વ તળે ૨૦૧૪ની ચૂંટણી લડાશે, એ સ્પષ્ટ કર્યું.

ભાજપમાં સ્થિતિ એટલી સ્પષ્ટ ન હતી. પક્ષપ્રમુખ નીતિન ગડકરી અને સુષ્મા સ્વરાજ સહિત વડાપ્રધાનપદના ઉમેદવારોનો પાર ન હતો. સંઘ પરિવારનો ગડકરીને પૂરો ટેકો હતો, ભલે તેમની પર ભ્રષ્ટાચારના આરોપ થયા હોય. તેમને બીજી વાર ભાજપના પ્રમુખ બનાવવા માટે સંઘ પરિવારની પ્રેરણાથી ભાજપનું બંધારણ સુદ્ધાં ફેરવવામાં આવ્યું હતું. પણ આંતરિક વિરોધ અને ભ્રષ્ટાચારના આરોપોમાં ગડકરીનું પત્તું છેવટે કપાયું. તેમની જગ્યાએ સંઘ અને ભાજપના સ્વીકાર્ય ઉમેદવાર રાજનાથસિંઘ આવ્યા. દરમિયાન, વડાપ્રધાનપદના ભાજપી  ઉમેદવાર તરીકે ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી મોદીએ પોતાની જાતને ક્યારની ‘તરતી’ મૂકી દીધી છે.

રાજકારણના ધંધામાં પડેલો માણસ મહત્ત્વાકાંક્ષા રાખે એ સમજી શકાય એવું છે. પોતાની મહેચ્છાઓ સંતોષવા માટે એ કોઇ પણ હદનું જૂઠાણું ચલાવે કે ગમે તેવાં સમાધાન કરે, એની નવાઇ ન લાગવી જોઇએ. આશ્ચર્ય ત્યારે થાય, જ્યારે એ જૂઠાણાં કે સમાધાનોને આવડત તરીકે રજૂ કરવામાં આવે. એટલું જ નહીં, તેને નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં લોકોનો ટેકો મળે.

જાણીતી કહેણી પ્રમાણે, ‘થોડા લોકોને થોડા સમય માટે મુર્ખ બનાવી શકાય છે, પણ બધા લોકોને કાયમ માટે મુર્ખ બનાવી શકાતા નથી.’ ભારતના રાજકારણની અને જાહેર જીવનની તાસીર જોતાં આ વાતની ખરાઇ વિશે શંકા જાગે.

એ પણ ખરું કે ચૂંટણીકેન્દ્રી લોકશાહીમાં બધા લોકોને બધા સમય માટે મૂરખ બનાવવાની જરૂર પડતી નથી. ‘ક્રિટિકલ માસ’ (નિર્ણાયક સંખ્યામાં લોકો)ને લાંબા સમય સુધી આંજી રાખવાથી કામ થઇ જાય છે. સમય વીતતાં થોડા લોકોનું ભ્રમનિરસન થાય, ત્યાં સુધીમાં નવા લોકો ઉમેરાતા રહે છે. બસ, પોતાના પ્રચારપ્રસારનું કામ જોરશોરથી ચાલુ રાખવાનું અને તેમાં શક્ય એટલા નવા આઇડીયા લડાવતા રહેવાનું.

મોડેલનો વિચારવિસ્તાર

દિલ્હીમાં કોલેજના વિદ્યાર્થી સમક્ષ કરેલા સંબોધનમાં ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રીએ તેમની વક્તૃત્વચાલાકીનો પૂરતો પરિચય આપ્યો. અંજાવા તૈયાર એવા એ ઓડિયન્સમાં‘ અડધે સુધી પાણી ભરેલા ગ્લાસનો બાકીનો હિસ્સો ખાલી નથી- તેમાં હવા ભરેલી છે’ એવી કક્ષાની વાતો કરીને એ તાળીઓ ઉઘરાવી ગયા.

મુશાયરાની જેમ વક્તવ્યમાં પણ ઊંડાણ કરતાં તત્કાળ વાહવાહી મેળવી આપે એવી શૈલીની બોલબાલા વધારે હોય છે. મઝાની વાત એ છે કે મુખ્ય મંત્રીના ચબરાકિયા પ્રવચનને કેટલાંક રાષ્ટ્રિય અખબારોએ પહેલા પાને સ્થાન આપ્યું- કેમ જાણે વડાપ્રધાને તેમના પહેલા પ્રવચનમાં દેશના યુવાનોને સંબોઘ્યા હોય. આ ઘટનાથી વઘુ એક વાર સિદ્ધ થયું કે મુખ્ય મંત્રી લોકરંજનીમાં અને મીડિયાના મોટા હિસ્સાને હાથમાં રાખવામાં કાબેલ છે.  

મુખ્ય મંત્રીએ દિલ્હીમાં ‘ગુજરાત મોડેલ’ની વાત કરી. ગુજરાતીઓને બહુ ગળચટ્ટી લાગે એવી આ વાત છે. મુખ્ય મંત્રીને કારણે દેશભરમાં ગુજરાતનો જયજયકાર થઇ ગયો, એવા પ્રચારથી ઘણા ભોળીયા કે હોંશીલા ગુજરાતીઓનું શેર લોહી ચઢે છે. (કેમ જાણે, મોદીયુગ પહેલાંનુ ગુજરાત પથ્થરયુગમાં હોય) પરંતુ મુખ્ય મંત્રી જેની વાત કરે છે એ ‘ગુજરાત મોડેલ’ ખરેખર શું છે, એ સમજવા જેવું છે- ‘ગુજરાત મોડેલ’ને રાષ્ટ્રિય સ્તરે લાગુ પાડવાની વાતો થતી હોય ત્યારે તો ખાસ.

મુખ્ય મંત્રી જેની વાત કરે છે, એ ‘ગુજરાત મોડેલ’નાં કેટલાક મૂળભૂત તત્ત્વો આ પ્રમાણે છેઃ

ઇતિહાસ ભૂંસી નાખવો
અંતિમવાદી સંગઠનો અને વ્યક્તિઓ દ્વારા વપરાતી આ જૂની અને જાણીતી તરકીબ છે. ‘હમ જહાં ખડે હોતે હૈં, લાઇન વહાંસે શુરૂ હોતી હૈ’ - એવા ફિલ્મી સંવાદ પ્રમાણે, આ પદ્ધતિમાં ઇતિહાસની શરૂઆત પોતાનાથી જ થાય છે. ‘બઘું સારું મેં જ કર્યું. હું ન હોત તો તમારું શું થાત?’ એવો ભાવ લોકોના મનમાં પેદા કરવા માટે, પોતાના સમય પહેલાંની બધી સિદ્ધિઓ ગુપચાવી દેવામાં આવે છે. ગુજરાતમાં મુખ્ય મંત્રીએ આ તરકીબ એટલી હદે વાપરી છે કે બીજા પક્ષોનો તો ઠીક, તેમના જ પક્ષ ભાજપના અગાઉના મુખ્ય મંત્રીઓનો ઇતિહાસ પણ ભૂંસી નાખ્યો. ત્યાર પછીનું કામ બહુ સહેલું છેઃ ગુજરાતમાં જે કંઇ સારું થયું, તે બધાનું પોતે ગૌરવ લેવાનું અને એવો ભાસ ઉભો કરવાનો, જાણે એ બધું પોતાના લીધે જ થયું હોય.

એકવીસમી સદીમાં તે ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી બન્યા ત્યાર પહેલાં ગુજરાતમાં સંખ્યાબંધ ખાનગી અને સરકારી કંપનીઓ સ્થપાઇ ચૂકી હતી. ઔદ્યોગિક રાજ્ય તરીકે ગુજરાતનું નામ નરેન્દ્રભાઇ મોદીના મુખ્ય મંત્રી થતાં પહેલાં દેશભરમાં જાણીતું હતું. ‘ગુજરાતમાં બિઝનેસ ન કરનારા મૂરખ છે’ એ વાતની રતન તાતાને જ નહીં, જે.આર.ડી. તાતાને પણ ખબર હતી. એટલે જ તેમણે એંસીના દાયકામાં ગુજરાતના મીઠાપુરમાં ટાટા કેમિકલ્સની ફેક્ટરી નાખી હતી. નોંધઃ રતન તાતાને એક વાર પશ્ચિમ બંગાળમાં કડવા અનુભવ થયા પછી આ વાત સમજાઇ, જ્યારે જે.આર.ડી.ને એ સીધેસીધી સમજાઇ હતી.

વ્યક્તિ અને રાજ્ય વચ્ચેને એકરૂપ બનાવી દેવાં
મુખ્ય મંત્રી મોદીને ન્યાય ખાતર કહેવું જોઇએ કે ઘણી બધી તરકીબો અપનાવવામાં તે પહેલા નથી. ઇંદિરા ગાંધી તેમનાથી ત્રીસ-ચાળીસ વર્ષ પહેલાં, તેમના સમયને પ્રમાણે આ બઘું કરી ચૂક્યાં છે. વક્રતાપૂર્ણ લાગે છતાં, મુખ્ય મંત્રી પોતે આ બાબતમાં ઇંદિરા ગાંધીને રોલમોડેલ ગણતા હોય તો બિલકુલ નવાઇ ન લાગે.
 ઇંદિરા ગાંધીની એક લાક્ષણિકતા એટલે ‘ઇંદિરા ઇઝ ઇન્ડિયા’. વડાપ્રધાન એ જ દેશ છે. બોલો, હવે કહેવું છે કંઇ?  તમે વડાપ્રધાનની સામે બોલો એટલે દેશદ્રોહી થઇ ગયા. ઇંદિરા ગાંધી તેમના વિરોધીઓને (અમેરિકાની જાસુસી સંસ્થા) સીઆઇએના એજન્ટ ગણાવતા હતા, એ ઘણાને યાદ હશે.

મુખ્ય મંત્રી મોદી આ જ સ્થિતિ ગુજરાતના સ્તરે લઇ આવ્યા. એ તેમના ‘ગુજરાત મોડેલ’નું અભિન્ન અંગ છે. મુખ્ય મંત્રી એટલે ગુજરાત. મુખ્ય મંત્રીની ટીકા એટલે અમુક કરોડ ગુજરાતીઓની ટીકા અને મુખ્ય મંત્રીની જીત એટલે ગુજરાતીઓની જીત. આવું સમીકરણ તે  ઘણી સફળતાથી રૂઢ બનાવી શક્યા છે. પોતાનો વિરોધ કરનારને તે ‘ગુજરાતવિરોધી ટોળકી’ તરીકે ઓળખાવે છે. તેમાં ભૂતકાળમાં ઇંદિરા ગાંધીએ લાદેલી કટોકટી સામે લડી ચૂકેલા ગુજરાતીઓનો પણ સમાવેશ થઇ જાય.

વ્યક્તિ અને રાજ્ય વચ્ચેનો ભેદ ભૂંસી નાખવાનું એક સુખ એ છે કે ત્યાર પછી રાજ્યની બધી સિદ્ધિઓ આપોઆપ વ્યક્તિની સિદ્ધિ બની જાય છે. ડો.કુરિયને ત્રિભુવનદાસ પટેલ સાથે જોડાઇને ગુજરાતમાં ‘શ્વેત ક્રાંતિ’ની દિશામાં કદમ ભર્યાં ત્યારે મુખ્ય મંત્રી મોદીનો જન્મ પણ થયો ન હતો. છતાં દિલ્હીમાં ભાષણબાજી કરતી વખતે મુખ્ય મંત્રી ગુજરાતની શ્વેતક્રાંતિનો ઉલ્લેખ એવી રીતે કરે છે, જાણે એ ક્રાંતિ એમણે કરી હોય અથવા એમના કારણે થઇ હોય.

વિકાસને કાયદાના શાસનના વિકલ્પ તરીકે રજૂ કરવો
મુખ્ય મંત્રી મોદી જે ગાલીચો પાથરીને દુનિયાના ઉદ્યોગપતિઓને ગુજરાતમાં બોલાવે છે  અને જે ગાલીચો સાથે લઇ જઇને તે દિલ્હીમાં લોકોને પ્રભાવિત કરે છે, એ ગાલીચાની અવળી બાજુએ પડેલા લોહીના ડાઘ કાયમી છે. દિલ્હીના કોંગ્રેસયોજિત શીખ હત્યાકાંડની કાળી ચાદર પાથરીને એ ડાઘ સંતાડી શકાય છે, પણ તેને દૂર કરી શકાતા નથી. મુખ્ય મંત્રીનો ખુલ્લા દિલનો પસ્તાવો અને અફસોસ એ ડાઘને ઘણી હદે હળવા કરી શકે છે, પરંતુ એમ કરવા જતાં મુખ્ય મંત્રીને પોતાની કડક પ્રતિભા વચ્ચેથી બેવડ વળી જવાની બીક લાગે છે.

‘સોરી’ કહેવાનો પાઠ તેમને ગાંધીજી કે મુન્નાભાઇ, કોઇ હજુ સુધી શીખવી શક્યું નથી. ઉલટું, એ કાયદાના શાસનની વાત કરનારને પોતાના શાસનમાં ગુજરાતે કરેલા વિકાસની આણ આપે છે. ‘ગુજરાત મોડેલ’ની તેમની એક વ્યાખ્યા છેઃ વિકાસ કંઇ એમ ને એમ થઇ જાય છે? વિકાસ કરવો હોય, તો આવું બઘું નજરઅંદાજ કરતાં, ‘ગઇગુજરી ભૂલીને આગળ વધતાં’ શીખવું પડે. પોતાને અનુકૂળ હોય ત્યાં ગઇગુજરી યાદ કરાવવાની એકેય તક ન ચૂકતા મુખ્ય મંત્રી અઘરા સવાલો આવે ત્યારે આવી અપેક્ષા રાખે છે.કાયદાના શાસન અંગે કે સર્વોચ્ચ અદાલતે અનેક વાર રાજ્ય સરકારને આપેલા ઠપકા અંગે કે રાજ્ય સરકાર દ્વારા બિનકહ્યાગરા-સ્વતંત્ર પોલીસ અધિકારીઓ સાથે થયેલા દુર્વ્યવહાર અંગે કોઇ પણ પૂછે, ત્યારે તેને વિકાસવિરોધી અને ગુજરાતવિરોધી તરીકે ખપાવી દેવામાં આવે છે.

સારઃ ગુજરાતના વિકાસ સિવાય બીજા કોઇ પણ મુદ્દે વાત કરનાર મુખ્ય મંત્રીના મતે ગુજરાતવિરોધી, વિકાસવિરોધી અને કૌંસમાં હિંદુવિરોધી છે.

આક્રમક પ્રચારપ્રસાર
તિકડમબાજી લાગે તો ભલે, અઢળક ખર્ચ થાય તો ભલે, પણ પ્રચારનો એવો વૈવિઘ્યપૂર્ણ, મૌલિક મારો ચલાવવો કે માણસને વિચારવાનો મોકો ન મળે. લાગે કે તેમાં અમિતાભ બચ્ચનની મદદ જોઇએ છે, તો એમને ‘ગુજરાત ટુરિઝમ’ના બ્રાન્ડ એમ્બેસેડર બનાવી દેવાના. તેનાથી બે કામ થાયઃ ગુજરાતમાં પર્યટનનાં સ્થળોએ સુવિધાઓ ઉભી કરવાની કડાકૂટ નહીં. બચ્ચનના આવવાથી  સરકારે જોરદાર કામ કર્યું હોય એવું લાગવા માંડે (એક વાર સ્થળની મુલાકાત લીધા પછી ભ્રમ ભાંગી જાય એ જુદી વાત છે.) બીજું, વધારે અગત્યનું કામ એ થાય કે બચ્ચન પ્રચાર ગુજરાતનાં પર્યટન સ્થળોનો કરતા હોય, પણ છાપ એવી ઉભી થાય જાણે એ ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રીનું સમર્થન કરી રહ્યા છે.

કાર્યક્ષમતાના નામે આપખુદશાહી ભ્રષ્ટાચારરહિત વહીવટના નામે બધી સત્તાનું સંપૂર્ણપણે કેન્દ્રીકરણ થયેલું  હોય- અને ભ્રષ્ટાચાર તો થતો જ હોય, મંત્રીઓ કહ્યાગરા વિદ્યાર્થીઓની જેમ વર્તતા હોય, રાજકીય હરીફોની કારકિર્દીનો વીંટો વળી જતો હોય  અને આ ‘વન મેન શો’ જ સફળતાનું ખરું રહસ્ય છે, એવો પ્રચાર ચાલતો હોય- એ ‘ગુજરાત મોડેલ’નું હાર્દ છે.

રાજકારણ-જાહેર જીવનમાં ‘ગુજરાત મોડેલ’ એ પણ હતું, જેણે બારડોલીના સત્યાગ્રહે આખા દેશને રાહ ચીંઘ્યો હતો..ગાંધીજીએ તેજસ્વી લોકોથી અસલામતી અનુભવવાને બદલે, તેમને પોતાના હજુરિયા બનાવ્યા વિના, સાથે રાખીને દેશહિતના કામમાં જોતર્યા હતા... ભાગલા વખતના તંગ કોમી માહોલમાં સરદાર પટેલે ‘આઘાત-પ્રત્યાઘાત’નો નિયમ ટાંકવાને બદલે ગૃહ મંત્રી તરીકેની પોતાની ફરજ બજાવી હતી...ભ્રષ્ટાચારવિરોધી નવનિર્માણ આંદોલન દ્વારા જયપ્રકાશ નારાયણને અને દેશને નવી દિશા બતાવી હતી...

ગુજરાતી તરીકે, કયા ‘ગુજરાત મોડેલ’નો મહિમા કરવો,  એ આપણે વિચારવાનું છે.