જય હિંદ, કેપ્ટન લક્ષ્મી

આઝાદીની લડાઇમાં ગાંધી-સરદાર-નેહરુ-સુભાષ સાથે સીધા સંકળાયેલાં હોય એવાં, પહલી હરોળના આગેવાનોમાં છેલ્લાં નેતા, કેપ્ટન લક્ષ્મી સહગલ/ Captain Lakshmi Sehgalનું 23 જુલાઇની સવારે અવસાન થયું. 24 ઓક્ટોબર, 1914ના રોજ લક્ષ્મી સ્વામિનાથન્ તરીકે જન્મેલાં સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામનાં આ નાયિકા આઝાદ હિંદ ફોજ/ Indian National Armyની રાણી ઝાંસી રેજિમેન્ટનાં કેપ્ટન તરીકે ઇતિહાસ અને કંઇક અંશે દંતકથાનું પાત્ર બન્યાં હતાં. તેમ છતાં, ભારતમાં બને છે તેમ, એમનું મોટા ભાગનું જીવન પ્રસાર માધ્યમોની ઝાકઝમાળથી દૂર વીત્યું.

1997માં ભારતની આઝાદીનાં પચાસ વર્ષની ઉજવણી થવાની હતી ત્યારે, કંઇક જુદું અને એક્સક્લુઝિવ કરવાની તાલાવેલીમાં કેપ્ટન લક્ષ્મીનો પતો મળ્યો. ખબર પડી કે તે મૃણાલિની સારાભાઇનાં મોટાં બહેન થાય અને કાનપુરમાં રહે છે. ત્યાર પછી મોટા ભાઇ બીરેન સાથે કાનપુર જઇને તેમનો વિગતવાર અને યાદગાર ઇન્ટરવ્યુ કર્યો. તે પાંચ હપ્તાની લેખમાળા તરીકે 'સંદેશ'માં પ્રકાશિત થયો તેના થોડા દિવસ પછી, ઉજવણી માટે મુંબઇ ગયેલાં લક્ષ્મી સહગલ સમાચારોમાં આવતાં થયાં. છેક 1997 સુધી તેમને 'પદ્મશ્રી' સુદ્ધાં મળ્યો ન હતો. બીજા વર્ષે તેમને 'પદ્મવિભૂષણ' અપાયો. ( 'સન્માનિત કરાયાં'  એવું લખવાનો જીવ ચાલતો નથી.)
ડો.લક્ષ્મી સહગલ સાથે ચાર દિવસ રોજ દોઢ-બે કલાક ગાળવાના થયા હોય એટલે વાતોનો અઢળક ખજાનો મળ્યો હોય. પરંતુ તેમાંની ઘણી વાતો મારે આગામી કોલમમાં લખવાની હોવાથી, અહીં એ લખવાની લાલચ ટાળું છું. પરંતુ ડો. લક્ષ્મી સહગલની મુલાકાત નિમિત્તે ઉપલબ્ધ બનેલો અણમોલ તસવીરી ખજાનો (તેમાંથી કોલમનો ભાગ બાદ કરીને) અહીં મૂકવામાં વાંધો નથી. બલકે, એ અહીં મૂકાય અને સહૃદયો સાથે વહેંચાય, એમાં જ તેની સાર્થકતા છે- અને એ જ કેપ્ટન લક્ષ્મી સહગલને આજના દિવસે મારી આદરાંજલિ છે. 

કેપ્ટન લક્ષ્મી વિશેના જીવન વિશેની વિગતોની થોડી પ્રસાદી બીરેને બ્લોગ પર મૂકી છે. એ વાંચવાથી તેમના જીવનનો આલેખ નજર સામે આવી જાય છે.
http://birenkothari.blogspot.in/2012/07/blog-post_23.html

(બધી રંગીન તસવીરોઃ બીરેન કોઠારી- ઉર્વીશ કોઠારી/ All Color Pics: Biren Kothari- Urvish Kothari)
Please click for larger pics/ તસવીરો મોટી જોવા માટે તેની પર ક્લિક કરશો.

Dr.Lakshmi Sehgal at her Kanpur residence
( All Pics of 1997 in this blog  : Biren & Urvish Kothari)

સુભાષચંદ્ર બોઝ, કેપ્ટન લક્ષ્મી અને રાણી ઝાંસી રેજિમેન્ટનાં 'જવાનો'
Subhashchandra Bose with Captain Lakshmi Sehgal & Rani Jhansi regiment

Dr.Lakshmi Sehgal 

સ્વામિનાથન પરિવારની દુર્લભ તસવીરઃ વકીલ પિતા એસ. સ્વામિનાથન, કોંગ્રેસી કાર્યકર માતા અમ્મુ સ્વામિનાથન, વચ્ચે ઊભેલાં લક્ષ્મી, જમણી બાજુ ઊભેલાં નાનાં બહેન મૃણાલિની (સારાભાઇ), બેઠેલા ભાઇ

Rare Family photo of Swaminathan family :
S.Swaminathan (father), Ammu Swaminathan (mother) Lakshmi (between parents)
younger sister Mrinalini (Sarabhai) & brother

કેપ્ટન બન્યા પહેલાંનાં ડોક્ટર લક્ષ્મી

Dr.Lakshmi before she joined INA

Dr.Lakshmi at Singapore

અને આ રાણી ઝાંસી રેજિમેન્ટનાં કેપ્ટન લક્ષ્મી

Captain Lakshmi of Rani Jhansi Regiment, INA

આઝાદ હિંદ ફોજના જમાનામાં જાપાની સરકારે જારી કરેલી ભારતીય રૂપિયાની ચલણી નોટઃ કેપ્ટન લક્ષ્મીના ઘરે આ નોટ જાળવીને ફ્રેમ કરીને રાખવામાં આવી હતી

'જન્મભૂમિ' જૂથના અમૃતલાલ શેઠે જોખમ ખેડીને બર્માની મુલાકાત લઇને આઝાદ હિંદ ફૌજની વિગતવાર માહિતી સંભવતઃ પહેલી વાર લોકો સમક્ષ રજૂ કરી. 'જન્મભૂમિ પ્રકાશન મંદિર' દ્વારા 5 નવેમ્બર, 1945ના રોજ  અંગ્રેજીમાં `Jai Hind' પુસ્તક પ્રકાશિત થયું, જે આઝાદ હિંદ ફોજના એક સૈનિકની ડાયરી સ્વરૂપે હતું. સંપાદકો હતાઃ વિઠ્ઠલભાઇ ઝવેરી અને સોલી બાટલીવાળા. તરત ડિસેમ્બર, 1945માં કરસનદાસ માણેકે કરેલો તેનો ગુજરાતી અનુવાદ પ્રસિદ્ધ થયો. આઝાદ હિંદ ફોજ વિશે સચિત્ર વિગતો આપતું કદાચ એ પહેલું પુસ્તક હતું.

Captain Lakshmi with Amrutlal Sheth of Janmabhoomi Group 

આઝાદ હિંદ ફોજ થકી પરિચયમાં આવીને પરણેલાં 

કેપ્ટન પ્રેમકુમાર સહગલ અને કેપ્ટન લક્ષ્મી

Captain Premkumar Sehgal & Captain Lakshmi

યુ્દ્ધમાં પકડાયેલા આઝાદ હિંદ ફોજના ત્રણ મુખ્ય અફસરો લેફ્ટનન્ટ ગુરુબક્ષસિંઘ ધિલ્લોં, કેપ્ટન પ્રેમકુમાર સહગલ અને કેપ્ટન શાહનવાઝ ખાન પર અંગ્રેજ સરકારે લાલ કિલ્લામાં રાજદ્રોહનો મુકદ્દમો ચલાવ્યો. સરકાર પક્ષે વકીલ નૌશીરવાન એન્જિનિયર હતા અને બચાવ પક્ષે ભૂલાભાઇ દેસાઇની આગેવાની હેઠળ વકીલસમુહ હતો, જેમાં પ્રેક્ટિસ છોડ્યાનાં વર્ષો પછી જવાહરલાલ નેહરુ પણ વકીલનો કોટ પહેરીને હાજર રહ્યા હતા. આ કેસ ચાલુ તો થયો, પણ લોકલાગણી એટલી પ્રબળ બની કે આખરે અંગ્રેજોએ આ ત્રણેને નિર્દોષ જાહેર કરવા પડ્યા. આ ભવ્ય વિજય પછી દેશમાં લાલ કિલ્લાના ત્રણે 'આરોપી'નાં  વિજયસરઘસ નીકળ્યાં અને તેમનાં સામૈયાં થયાં.  એ ત્રણેને લાલ કિલ્લાના સિંહ તરીકે ચિતરતું નીચેનું કાર્ટૂન ઝવેરચંદ મેઘાણી સંપાદિત પુસ્તક 'લાલ કિલ્લાનો મુકદ્દમો' (ભારતી પ્રકાશન મંદિર, ભાવનગર, 23-1-1946)નું છે.

આઝાદીનાં પચાસ વર્ષની ઉજવણી નિમિત્તે લાલ કિલ્લાના મુકદ્દમાની સ્મૃતિમાં જારી કરાયેલી ત્રણે જવાનોનાં નામ-ચિત્રો ધરાવતી ટપાલટિકીટ (બ્રોશરનો ફોટો)

પુત્રી સુભાષિની (અલી) સાથે ડો. લક્ષ્મી સહગલ

Dr. Lakshmi Sehgal with daughter Subhasini (Ali)

વર્ષો પછી, ભારતની આઝાદીની સુવર્ણ જયંતિ નજીક આવતી હતી ત્યારે વિસરાઇ ગયેલાં પાત્રોની શોધમાં કેપ્ટન લક્ષ્મીનું નામ શી રીતે મનમાં આવ્યું એ યાદ આવતું નથી. મોટે ભાગે રજનીકુમાર પંડ્યા થકી એવી ખબર પડી કે કેપ્ટન લક્ષ્મી મૃણાલિની સારાભાઇનાં મોટાં બહેન થાય. એટલે હું નિર્દોષભાવે, કેપ્ટન લક્ષ્મી જેવું ઐતિહાસિક પાત્ર અત્યાર સુધી તો ન જ હોય એવા ખ્યાલ સાથે, 'દર્પણ'ની ઓફિસ પર તપાસ કરવા ગયો. ત્યાં બાંધ્યા ભારે પૂછપરછ કરતાં જાણવા મળ્યું કે કેપ્ટન લક્ષ્મી કાનપુરમાં કડેધડે છે. ત્યાંથી સરનામું મળ્યું એટલે કેપ્ટન લક્ષ્મીને પત્ર મળ્યો. તેમનો આ જવાબ

પછી શું? એ વખતે હું 'સંદેશ'માં હતો. પત્રકારત્વમાં માંડ બે વર્ષ પણ પૂરાં થયાં ન હતાં. પણ આ મૂળ રસનો મામલો હતો. 'સંદેશ'ના તંત્રી ફાલ્ગુનભાઇને વાત કરી. તેમણે રજા આપી, એટલે અમે- મેં અને બીરેને- વેળાસર  કાનપુરની ટિકીટ કઢાવી અને પહોંચી ગયા. 

સિવિલ લાઇન્સ, કાનપુરમાં આવેલા તેમના ઘરે ચાર દિવસ સુધી રોજ તેમને દોઢ-બે કલાક મળવાનું થતું. તેમનો કડપ ભારે. તબિયત અડીખમ. ચાલ ટટાર. અવાજ બુલંદ. મિજાજ એથી પણ વધારે બુલંદ. પણ પહેલા દિવસની વાતચીત પછી ખાસ્સાં અનૌપચારિક થઇ ગયાં. તેમનું અંગ્રેજી ફડફડાટ, પણ હિંદી ઠીક ઠીક ગરબડીયું. વાતવાતમાં આઝાદ હિંદ ફોજ માટે કરાયેલા 'જનગણમન' ના હિંદી અનુવાદની વાત નીકળી. મેં એ ગીત સંભળાવવા કહ્યું, એટલે 'રાષ્ટ્રગીત છે. એ ગાવા માટે ઊભા થવું પડે' એમ કહીને 82 વર્ષની ઉંમરે ફટાક દઇને ખુરશી પરથી ઊભાં થઇ ગયાં. એ પ્રસંગનો યાદગાર ફોટો.

આઝાદ હિંદ ફોજનું રાષ્ટ્રગીત ગાતાં લક્ષ્મી સહગલ- ઉર્વીશ કોઠારી
Captain Lakshmi Sehgal- Urvish Kothari

એક વાર વાતચીતમાં ખુલી ગયા પછી તેમણે એટલી પ્રેમાળ વર્તણૂંક કરી કે જૂની ઓળખાણ હોય એવું લાગે. એક દિવસ અમારા માટે એક નમકીનની દુકાનમાંથી ગુજરાતી નાસ્તો મંગાવ્યો. એક દિવસ અમે એમની સાથે એમના ક્લિનિક પર આવવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી તો એમની સાથે ક્લિનિક પર લઇ ગયાં. રસ્તામાં પેલી ગુજરાતી નાસ્તાની દુકાન પાસે ગાડી ઊભી રાખીને નીચે ઉતર્યાં. અમને પણ ઉતાર્યા અને દુકાનવાળા ભાઇ સાથે ઓળખાણ કરાવી. ક્લિનિક પર પહોંચીને સ્ટાફ સાથે તેમના ફોટા પાડ્યા. તેમનાં મુખ્ય મદદનીશ ડો.શોભા વીજ સાથે પણ. સ્ટાફમાં એક ઉંમરલાયક બહેનને બોલાવીને કહે, 'મલ્લિકા (સારાભાઇ)ના જન્મ વખતે આ બહેન અમદાવાદ આવ્યાં હતાં.'

Dr.Lakshmi Sehgal at her Kanpur Clinic, August,1997 (Dr.Shobha Vij writing)

Dr. Lakshmi Sehgal with Biren Kothari/ બીરેન કોઠારી સાથે

એમની દિવાલ પરની ફ્રેમમાં લાગેલી વિવિધ તસવીરો અને તેમાંના પાત્રોની ઓળખાણ (ઉર્વીશ કોઠારી સાથે). સામેની ફ્રેમમાં યુવાન પ્રેમકુમાર સહગલની તસવીર

Dr.Lakshmi Sehgal with Urvish Kothari

કાનપુરથી પાછા ફર્યા પછી 'સંદેશ'માં કેપ્ટન લક્ષ્મી વિશે કરેલી પાંચ હપ્તાની સિરીઝનો પહેલો હપ્તો. 

તારીખ 15 ઓગસ્ટ, 1997

અને છેલ્લે એક સાવ અંગત યાદગીરીઃ

મારા લગ્ન નિમિત્તે ડો.લક્ષ્મી સહગલે પોતાના હસ્તાક્ષરમાં મોકલેલું શુભેચ્છા કાર્ડ
નીચે તેમની સહી અને આખું સરનામું છેઃ 15/241, સિવિલ લાઇન્સ, કાનપુર

અલવિદા...