વારંવાર થતી દલીલોના વિચારણીય જવાબ

જાહેર બાબતોમાં હંમેશાં એકમત સધાય એવું લોકશાહીમાં બહુ બનતું નથી. દેશહિતને લગતા કેટલાક નિર્ણયોને બાદ કરતાં ‘સમરસતા’ કેટલી ઇચ્છનીય ગણાય એ સવાલ છે.

પ્રશ્નો ઉઠાવનાર, દલીલો કરનાર કે જુદો મત પ્રગટ કરનારના ઘણા પ્રકાર હોય છેઃ અજાણ, જિજ્ઞાસુ- સમજવા માગતા, બીજું દૃષ્ટિબિંદુ અપનાવે નહીં તો પણ તેની પાછળનો તર્ક સ્વીકારનારા, બધી દલીલોના પોતાને મનગમતા જવાબ ન મળે ત્યાં સુધી ‘ચર્ચા’નો આગ્રહ રાખનારા, અગાઉ મળી ચૂકેલા જવાબોને દરેક ચર્ચા વખતે ભૂલીને નવેસરથી, ઉત્સાહભેર ‘ચર્ચા’ માટે પડકાર ફેંકનારા, પોતાના પ્રિય નેતા-આગેવાન કે પક્ષ કદી ખોટું કરી જ ન શકે એવું માનતા ભક્તિમાર્ગી, પોતાની માન્યતાથી જુદા વિચાર ધરાવનાર કદી સાચો હોઇ જ ન શકે એવું ઝનૂન ધરાવનારા, સ્પષ્ટ હકીકતો સામે આંખ આડા કાન કરીને બેશરમીપૂર્વક સચ્ચાઇની દુહાઇ દેનારા, ચોક્કસ પક્ષ કે વ્યક્તિના ચીયરલીડર..તેમની આવી એક કે વઘુ લાક્ષણિકતાઓને કારણે કેટલાક મુદ્દા અને સવાલ અવારનવાર ઉભા થતા રહે છે.

પ્રચારના આ યુગમાં, હિટલરના ‘પ્રચારપુરૂષ’ ગોબેલ્સે કહ્યું હતું તેમ, એક જૂઠાણાને સાચું બનાવી દેવા માટે એક હજાર વાર દોહરાવવાની પણ જરૂર પડતી નથી. ગોબેલ્સની આઘુનિક આવૃત્તિઓ એક જ વાર જૂઠાણું ઉચ્ચારે એટલે પ્રસાર માઘ્યમો-ટીવી ચેનલોથી માંડીને ભક્તમંડળીઓ બાકીનું કામ ઉપાડી લેવા તત્પર હોય છે. બીજી તરફ, પાયાના મુદ્દા અનેક વાર સ્પષ્ટ કર્યા પછી પણ તેનો એવો પડઘો પડતો નથી. કારણ કે માહોલ ભક્તિનો અને વિચાર નહીં કરવાની બોલબાલાનો છે. આ કે પેલા નેતાની, અમુક કે તમુક પક્ષની ભક્તિ કરો તો ‘એકના હજાર’વાળો પ્રતિભાવ પેદા થાય. પણ કોઇ પક્ષ કે વ્યક્તિ પ્રત્યે વફાદારી ધરાવતા ન હોય તેમણે ‘ગોબેલ્સ ઇફેક્ટ’ જેવા પ્રચંડ પ્રતિભાવની અપેક્ષા વિના, પોતાની વાત મૂકવાનું ચાલુ રાખવું પડે. તેનો બીજો કોઇ વિકલ્પ કે શોર્ટ કટ કે સુંવાળો રસ્તો નથી.

આટલી ભૂમિકા પછી કેટલાક સવાલ-દલીલ અને એ કરનારા માટે વિચારવાના થોડા મુદ્દાઃ

ઉકેલ-વિકલ્પ આપો કાં ચૂપ રહો

‘જે સાથે નથી, તે સામે છે’ એવી માનસિકતા, ઓછી તીવ્રતા સાથે ઘણી વાર આ રીતે પ્રગટ થાય છે. મુદ્દો ત્રાસવાદનો હોય કે અન્ના હજારેના આંદોલનનો, આ દલીલ એક યા બીજા સ્વરૂપે સાંભળવા મળી જાય છે.

અન્ના હજારેના આંદોલન વખતે, કાયદા ઘડવાની પ્રક્રિયામાં લોકોના અવાજની સામેલગીરી, કેવળ ચૂંટણી વખતે અને એ પણ અંશતઃ જાગ્રત થતા સુષુપ્ત નાગરિકોને સડક પર ઉતારવાની સિદ્ધિ જેવા મુદ્દે અન્નાના આંદોલનનું સમર્થન કરનાર ઘણા લોકોને તેમની કેટલીક માગણીઓ અને તેની સાથે જોડાયેલી આત્યંતિકતા નાપસંદ હતા. પરંતુ અન્ના આંદોલન અંગે વિરોધનો સૂર કાઢનારા સામે વારંવાર વીંઝાતી એક દલીલ હતીઃ ‘તમારી પાસે ભ્રષ્ટાચાર દૂર કરવાનો બીજો વિકલ્પ છે? જો હોય તો બતાવો અને ન હોય તો ચૂપ રહો. અન્નાના આંદોલનની ટીકા કરવાનો તમને કોઇ અધિકાર નથી.’

ધારો કે કોઇ વ્યક્તિ પાસે ભ્રષ્ટાચાર કેવી રીતે દૂર કરવો જોઇએ તેના વિકલ્પો કે વૈકલ્પિક માળખું નથી. છતાં, અન્ના અને સાથીદારોની માગણીઓમાં તેને કેટલાક મુદ્દાસરના અને પાયાના વાંધા જણાય છે. તો એને પોતાનો વિરોધ રજૂ કરવાનો હક નથી? બહાર બેસીને રોડાં નાખવા ખાતર નહીં, પણ જનલોકપાલ ખરડા વિશે જાણીને, તેમાં રહેલા કેટલાક દેખાતી ચર્ચાસ્પદ મુદ્દા સામે વાંધો ઉઠાવવાનો કોઇ પણ વ્યક્તિને અધિકાર છે.

અત્યારે અન્ના આંદોલનની વાત છે. કાલે બીજો કોઇ મુદ્દો હોઇ શકે. પણ જેની પાસે વિકલ્પ હોય તે જ વિરોધ કરે, એવું વલણ કોઇ રીતે માન્ય રાખી શકાય નહીં. વિરોધના વાજબીપણાનો આધાર વિરોધના મુદ્દાથી નક્કી કરવાનો હોય- નહીં કે વિકલ્પના અસ્તિત્ત્વથી. લોકશાહી માળખામાં કશું કાયમ માટે ગોઠવાઇ ગયેલું કે ઠરી ગયેલું હોતું નથી. ‘ફાઇન ટ્યુનિંગ’- સતત સુધારાવધારાની પ્રક્રિયા સતત ચાલુ રહે એ માટે ખાંચાખૂંચી પ્રત્યે ઘ્યાન દોરનારાની પણ એટલી જ આવશ્યકતા છે, જેટલી સુધારાવધારા કરનારની. લેબોરેટરીના રિપોર્ટમાં ગાંઠ કેન્સરની નીકળે ત્યારે ‘તમે જ કેન્સરની સર્જરી કરી આપો અને એ કરી ન શકતા હો તો લેબોરેટરી બંધ કરી દો’ એવો આગ્રહ રાખવાનું જેટલું અવાસ્તવિક છે, એટલું જ ગેરવાજબી ‘વિકલ્પ આપો અથવા ચૂપ રહો’નું વલણ ગણી શકાય.

વિરોધીઓ એટલે ‘એક ટોળકી’

સરમુખત્યારશાહી સિવાય બીજે ક્યાંય કોઇ પણ પક્ષના બધા લોકો એકમત હોય એવું બને નહીં. એવું જ અભિપ્રાયભેદની બાબતમાં. સોનિયા ગાંધીનો વિરોધ કરનારા કે તેમના પ્રશંસકો, અન્નાનો વિરોધ કરનારા કે તેમના ચાહકો- આ બધા ઉપરછલ્લી રીતે એકજૂથ લાગે, પરંતુ તેમાં અનેક પ્રકાર-પેટાપ્રકાર હોય છે. સમજણ, સૌજન્ય અને સજ્જતાના તફાવત હોય છે. પરંતુ દરેક પક્ષના ચીયરલીડરોને પોતાના વિચારવિરોધીઓની ‘ગેંગ’ કે ‘ટોળકી’ છે એવો પ્રચાર કરવાનું બહુ અનુકૂળ આવે છે. એમ કરવાથી વિરોધના મુદ્દાની ચર્ચામાં ઉતરવાની તસ્દી લેવી પડતી નથી.

ગુજરાતમાં તેના મુખ્ય મંત્રીના પ્રેમી અને ટીકાકારોમાં બહોળું વૈવિઘ્ય જોવા મળે છે. તેમના પ્રેમીઓમાં સત્તા હોય એ બાજુ ઢળનારા, તકસાઘુ, ‘જોયું? સાહેબે મુસ્લિમોને કેવો પાઠ શીખવી દીધો? આપણે આવો મરદ મુખ્ય મંત્રી જોઇએ’ એવું માનનારા, તેમના પ્રચારથી અંજાઇ જનારા, ગુજરાતનો વિકાસ તેમના આવ્યા પછી જ થયો છે એવું ઐતિહાસિક અજ્ઞાન ધરાવનારા, તેમની લોકપ્રિયતાના મોજાંમાં પોતાનાં હોડકાં તરાવવા ઉત્સુક, કટ્ટર હિંદુત્વવાદી, કોંગ્રેસવિરોધી.. એવી જ રીતે મુખ્ય મંત્રીનો વિરોધ કરનારામાં પણ ઘણા પ્રકાર છેઃ માનવ અધિકારના નામે કારકિર્દી બનાવનારા, મુખ્ય મંત્રીની ટીકા કરીને નામ-દામ કમાવા ઉત્સુક, કોંગ્રેસપરસ્ત, ઝાકઝમાળથી અંજાવાને બદલે વાસ્તવિકતા પર નજર રાખનારા, ગુજરાતના ઇતિહાસ અને માહત્મ્યની સરકારી નહીં, પણ સાચી સમજણ ધરાવનારા, શાસકને માથે ચડાવવાને બદલે જમીન પર રાખવો જોઇએ એવું માનનારા...

પરંતુ બને છે એવું કે ઘણી વાર બન્ને પક્ષના કેટલાક લોકો ભાન ભૂલીને અથવા મોટે ભાગે તો બિલકુલ સભાનતાપૂર્વક, બધા ‘વિરોધીઓ’ને એક જ લાકડીએ હાંકવા પ્રયાસ કરે છે. ગુજરાતમાં મુખ્ય મંત્રીના આગળ જણાવેલા તમામ પ્રકારના વિરોધીઓને ગુજરાતવિરોધી, હિંદુવિરોધી, કોંગ્રેસી, બૌદ્ધિક, સેક્યુલર જેવા વિશેષણોથી ઓળખાવી દેવામાં આવે છે. એવું કરવાથી તેમના વિરોધમાં રહેલું અને પીડવાની ક્ષમતા ધરાવતું વાજબીપણું ખંખેરીની નિરાંત અનુભવી શકાય છે.

એ નહીં તો કોણ?

‘ગાંધીજી પછી કોણ?’ અને ‘નેહરુ પછી કોણ?’ એવા સવાલ જાણ્યા છે. પણ થોડા વખતથી એક નવો અહોભાવસૂચક ઉદ્‌ગાર સંભળાઇ રહ્યો છે. ફક્ત નિવાસી જ નહીં, બિનનિવાસી ગુજરાતીઓ પણ મુખ્ય મંત્રીની કેટલીક મુદ્દાની ટીકા કબૂલવાની કે સ્વીકારવાની ભૂમિકાએ આવે, ત્યારે (તેમના મતે) છેલ્લું પત્તું ઉતરે છેઃ ‘તમારી બધી વાત બરાબર, પણ આ નહીં તો બીજો કોણ મુખ્ય મંત્રી બની શકે? છે કોઇ આનાથી વધારે લાયક ઉમેદવાર? બન્ને વિકલ્પ ખરાબ હોય તો આ વિકલ્પ ઓછો ખરાબ નથી?’

બહુમતી બિનનિવાસી ગુજરાતીઓ-ભારતીયોમાં, સ્વેચ્છાએ દેશ છોડ્યા પછી જ ‘દેશપ્રેમ’ કેમ સોડાના ઉભરાની માફક પરપોટાતો હોય છે, તેનો અભ્યાસ સમાજશાસ્ત્રીઓ પર છોડીએ અને તેમની તથા ઘણા નિવાસીઓની ‘એ નહીં તો કોણ?’ની દલીલની વાત કરીએ. સૌ પહેલાં તો, રાજકારણ અનિશ્ચિતતાથી ભરપૂર હોય છે. વડા પ્રધાનો અને મુખ્ય પ્રધાનો તરીકે ક્યારે કોનો નંબર લાગી જશે એ નક્કી કરવાની અને ‘આ જ શ્રેષ્ઠ છે’ એવું માની લેવાની ઉતાવળનો રાજકારણમાં ઝાઝો અર્થ નથી. વર્ષ ૨૦૦૧માં ગુજરાતમાં કેશુભાઇ પટેલ મુખ્ય મંત્રી હતા ત્યારે એ જ હોદ્દા માટે વર્તમાન મુખ્ય મંત્રીનું નામ દૂર દૂર સુધી સંભળાતું ન હતું. તે દિલ્હીના આસમાનમાંથી જ ગુજરાત પર ટપક્યા હતા.

તેમને શ્રેષ્ઠ ગણતા અને ‘તેમનું સ્થાન કોઇ લઇ શકે એમ નથી’ એવી શ્રદ્ધા ધરાવતા લોકોએ, આ વિકલ્પવિહોણી સ્થિતિ સર્જવામાં મુખ્ય મંત્રીનો પોતાનો કેટલો ફાળો છે એ વિશે પણ વિચાર કરવો જોઇએ. સાથોસાથ, દિલ્હીની મહત્ત્વાકાંક્ષા પૂરી કરવા તલપાપડ વર્તમાન મુખ્ય મંત્રી કોઇ હોદ્દે કે રાષ્ટ્રિય રાજકારણમાં દિલ્હી જતા રહેશે ત્યારે તેમની જગ્યાએ ગુજરાતમાં કોણ હશે એ સંભાવના પણ વિચારવા જેવી ખરી. પરંતુ તેમના ભક્તોની મુગ્ધતા જોઇને લાગે કે એક જ વ્યક્તિ એક સાથે વડા પ્રધાન અને મુખ્ય મંત્રી તરીકેના હોદ્દા સંભાળી શકે એવા બંધારણીય સુધારા માટેનું આંદોલન ગુજરાતમાંથી શરૂ થઇ શકે છે. બિનનિવાસી ગુજરાતીઓમાંથી ઘણા તેમાં રાબેતા મુજબની હોંશથી ભાગ લેશે.

ક્રમની રીતે છેલ્લો પણ મહત્ત્વની રીતે સૌથી અગત્યનો મુદ્દોઃ લોકશાહીમાં બે ખરાબ ઉમેદવારોમાંથી એક ઓછો ખરાબ ઉમેદવાર ચૂંટવાના પ્રસંગની નવાઇ નથી. પરંતુ એવું બને ત્યારે નાગરિકોએ યાદ રાખવાનું છે કે તેમણે શ્રેષ્ઠ નહીં, પણ ઓછો ખરાબ ઉમેદવાર ચૂંટ્યો છે. આ સત્ય ફક્ત નાગરિકો યાદ રાખે એટલું પૂરતું નથી. તેમણે ચૂંટાયેલા ઉમેદવારને પણ ભાન કરાવતા રહેવું જરૂરી છે કે ‘તમને ચૂંટ્યા કારણ કે તમારો હરીફ તમારાથી પણ ખરાબ હતો. તેના કારણે એવું નહીં માનતા કે અમે તમારી પર વારી ગયા છીએ. તમે આ વખતે સરખું કામ નહીં કરો તો આવતી વખતે અમે એક ખરાબને બદલે બીજા ખરાબને તક આપીશું.’ આ વાત શબ્દોમાં નહીં, વર્તનથી વ્યક્ત કરી શકાય છે.

રાષ્ટ્ર હોય કે રાજ્ય, સત્તાધીશોની ભક્તિમાં સરી પડવાને બદલે કે તેમને તારણહાર માનવાની ભૂમિકામાં આવી જવાને બદલે, તેમની મર્યાદાઓને છાવરીને તેમને વકરાવવાને બદલે, તેમને વઘુ જવાબદાર, વઘુ ઉત્તરદાયી બનાવવા માટે નાગરિકોએ કડક કાળજી રાખવાની જરૂર હોય છે. પરંતુ તકલીફ ત્યારે થાય છે જ્યારે ‘આ નહીં તો બીજા કોણ?’ની દલીલ કરનારા, ‘ઓછા ખરાબ’ વિકલ્પને શ્રેષ્ઠ અને પછી સર્વેશ્રેષ્ઠ ગણતા થઇ જાય છે. દલીલ ખાતર એ કહી દે છે કે ‘બીજા કોઇ દેખાતા નથી ત્યારે આ સારા છે.’ પરંતુ મનોમન તે પોતે કરેલા સમાધાનને સિદ્ધિ તરીકે જોવા લાગે છે અને વઘુ સારા વિકલ્પના અભાવે આવી ગયેલા ઉમેદવારને તેના આક્રમક પ્રચારની જાળમાં આવીને, દેશ કે પ્રદેશનો ઉદ્ધારક ગણતા થઇ જાય છે.

લોકશાહીમાં નાગરિકોને ઉદ્ધારકની કે તારણહારની નહીં, સૌને સાથે લઇને ચાલી શકે એવા, લોકરંજન-લોકઉશ્કેરણીને બદલે લોકકલ્યાણના માર્ગે ચાલવાની દાનત ધરાવતા શાસકની જરૂર હોય છે. એ માટે નાગરિકોએ ‘ઓછા ખરાબ વિકલ્પ’ અને ‘તારણહાર’ વચ્ચેનો ફરક સમજીને અંકે કરવો રહ્યો.