રૂપિયા (ન) આપવાની રીતો

મિત્રો કેવી રીતે બનાવવા, લોકોને પ્રભાવિત કેવી રીતે કરવા, અસરકારક વ્યાખ્યાન કેવી રીતે આપવું- એવા અનેક વિષયોનાં પુસ્તકો બજારમાં મળે છે. ઇંગ્લીશ-સ્પીકિંગ, રસોઇ, કરાટે જેવા અનેક વિષયોના ક્લાસ ચાલે છે. પરંતુ કોઇને રૂપિયા કેવી રીતે ચૂકવવા એ વિશે પુસ્તકો નથી ને ક્લાસ પણ નહીં. અત્યારનો ટ્રેન્ડ જોતાં ‘રૂપિયા કેવી રીતે ન ચૂકવવા’ એવાં પુસ્તકો કે ક્લાસ નીકળી આવે તો કહેવાય નહીં.

સાવ સીધીસાદી લાગતી દરેક અટપટી પ્રક્રિયાની જેમ રૂપિયા ચૂકવવા વિશે ઘણાને એવું થશે કે એમાં શું શીખવાનું? વસ્તુ લીધી એટલે ખિસ્સામાંથી કે પાકિટમાંથી એની કિંમત જેટલા રૂપિયા ગણીને આપી દેવાના. પણ ના. કળાકારી એને કહેવાય જે સાદામાં સાદી વાતને ગૂઢતા અને સંકુલતાની ઉંચાઇ પર લઇ જઇ શકે. પટ્ દઇને રૂપિયા ચૂકવી દેવા એ તો કલાદૃષ્ટિ વગરના લોકોનું કામ. સાચો કળાકાર મહાનતાની મંઝિલે પહોંચવા માટે કદી સહેલો રસ્તો અખત્યાર કરતો નથી. એ જાણે છે કે જીવનમાં અંતિમ લક્ષ્ય કરતાં વધારે મહત્ત્વ સફરનું છે. વ્યવહારમાં ચાલતી રૂપિયા ચૂકવવાની, બલ્કે રૂપિયા ચૂકવવાનો ઇરાદો જાહેર કરીને રૂપિયા ન ચૂકવવાની કેટલીક રીતો વિશે જાણ્યા પછી આ મુદ્દે વધુ કંઇ કહેવાની જરૂર નહીં રહે.

ચેકથી

વિરહી પ્રેમી તેની પ્રેમિકાને ભૂલવા ઇચ્છતો હોવા છતાં ભૂલી શકતો નથી. એવી જ રીતે કેટલાક લોકો રૂપિયા ચૂકવવા ઇચ્છતા હોવા છતાં સ્વભાવિક- સ્વભાવને લગતાં- કારણોસર રૂપિયા ચૂકવી શકતા નથી. તેમને માટે ચેકનો વિકલ્પ હાથવગો છે. ચેકનું સુખ એ છે કે પોતાના ઘરના હિંચકે બેઠાં બેઠાં બિલ ગેટ્સને કે બરાક ઓબામાને બસો-પાંચસોથી માંડીને બે-પાંચ બિલિયનનો ચેક લખી શકાય છે. કરન્સીનો કોઇ બાધ નથી. રૂપિયા લખો કે ડોલર, તમારી મરજી. યોગભ્રષ્ટ આત્માની જેમ જેના પાછા ફરવાનું નક્કી જ હોય, એવા ચેકમાં વિગતોનું શું મહત્ત્વ? હવે જોકે ચેક પાછો ફરે તો સજાની જોગવાઇ થઇ છે, પણ રીઢા ચેકબાજો ચેક પર તારીખ લખતી વખતે વચ્ચે વાટાઘાટો થઇ શકે અને સામી પાર્ટી આગળ વાર્તાઓ કરીને તેને એ ચેક ન વટાવવા સમજાવી શકાય, એટલો સમયગાળો હંમેશાં રાખે છે. નહીં ચૂકવવાના ચેક લખતી વખતે ‘બે ચેક વચ્ચે કેટલો સમય રાખવો’ એવું ‘ચેક-નિયોજન’ તેમને બરાબર આવડે છે. ચેકનો બીજો અહિંસક ઉપયોગ નાની રકમનું તત્કાળ ચૂકવણું (ન) કરવા માટે પણ થાય છે. નાની રકમ એટલે બસો-પાંચસો કે બે-પાંચ હજાર રૂપિયાની વાત નથી. એક ગુજરાતી નાટ્યકારે રિક્ષાવાળાને દસ રૂપિયાનો ચેક આપ્યો હતો, એ ઘટના દંતકથાના ઇતિહાસમાં સુવર્ણ અક્ષરે નોંધાયેલી છે.

કોઇની સાથે

દુનિયા સંકોચાઇને ગામડું-ગ્લોબલ વિલેજ- બની ગઇ છે તેનો વધુ એક વાર ખ્યાલ ત્યારે આવે છે, જ્યારે કોઇ લેણદાર કહે છે, ‘તમારા રૂપિયા કોની જોડે મોકલી આપું? તમારા શહેરમાં મારા બહુ ઓળખીતા-મિત્રો રહે છે.’ આવી પૃચ્છાથી મૂંઝાયેલો દેણદાર ‘સાધન’ની પસંદગીમાં પડવાને બદલે સાધ્યનું મહત્ત્વ પ્રસ્થાપિત કરતાં કહે છે, ‘એ તમારો વિષય છે. મારે તો મારા રૂપિયા જોઇએ.’ વાત પચીસ-પચાસ હજાર કે એથી પણ મોટી રકમની હોય તો ‘કોની સાથે મોકલવી? આજકાલ કોઇની પર વિશ્વાસ કરવા જેવો નથી રહ્યો’ એવું બ્રહ્મસત્ય પણ લેણદાર ઉચ્ચારે છે. દેણદાર મનમાં કહે છે, ‘ખરી વાત છે. જુઓને, તમારી પર વિશ્વાસ મૂકીને તમને રૂપિયા આપ્યા, પણ હવે તમે કેવી ફિલ્ડિંગ ભરાવો છો.’ પરંતુ મોટી રકમ મોકલનાર ચિંતા કરે એમાં કશી ખૂબી નથી. ખરી મઝા ત્યારે છે, જ્યારે કોઇને પુસ્તક કે લવાજમ કે એવા કોઇ કામ પેટે પચાસ-સો-દોઢસો રૂપિયા મોકલવાના હોય. એટલી રકમ કવરમાં નાખીને મોકલી આપવાનું ગેરકાયદે હોવા છતાં, ભારતીય ટપાલખાતું મોટે ભાગે ઉદારતાપૂર્વક એવાં કવર સહીસલામત રીતે પહોંચાડતું હોય છે.

પરંતુ રૂપિયા મોકલનારને આટલી સીધી રીતે કામ થઇ જાય એ પસંદ નથી. દેણદારને એ કહે છે, ‘તમારા શહેરમાં મારો સાળો રહે છે, તમારા એરિયાની બાજુના એરિયામાં મારો ભાણીયો નોકરીએ લાગ્યો છે. પણ એને દિવસે ટાઇમ ન મળે. એ વહેલી સવારે કે મોડી રાત્રે ફ્રી હોય. તમારા એરિયામાં મારા મિત્રની દીકરી પરણાવી છે. એના સસરા આખો દિવસ ઘરે જ હોય છે. પણ હવે વેવાઇને આવું કામ કેવી રીતે સોંપાય? તમારી સોસાયટીની બાજુની સોસાયટીમાં હમણાં જ મારી ઓફિસમાં કામ કરતા એક ભાઇના દીકરાનો મિત્ર રહેવા આવ્યો છે. મેં જેમતેમ કરીને એનો પત્તો મેળવીને વાત કરી, પણ એ નવો છે. એટલે એને તમારી સોસાયટી વિશે ખબર જ નથી. મેં એને સમજાવ્યો કે ‘ભાઇ, આપણે રૂપિયા આપવાના હોય એનો સાવ આવી રીતે એકડો કાઢી ન નાખીએ.’ પણ એ હજુ જુવાન છે. ધીમે ધીમે સમજી જશે. તમે રૂપિયાની બિલકુલ ચિંતા ન કરશો. મેં તો હજુ તમને ચાર જ નામ ગણાવ્યાં છે. તમારા શહેરમાં રહેતા મારા ઓળખીતાનાં બીજાં ચોવીસ નામ ગણાવી શકું એમ છું.’ એ સાંભળ્યા પછી દેણદાર એવું પણ પૂછી શકતો નથી કે ‘તમારા બધા ઓળખીતા તમારા વતી માથાદીઠ એક-એક રૂપિયો આપીને બાકી રકમનું ચૂકવણું કરવાના છે?’ દેણદારને એવો વિચાર પણ આવે છે કે ‘સારું છે, હું દિલ્હીમાં રહેતો નથી. નહીંતર આ ભાઇ સો રૂપિયા ચૂકવવા માટે રાહુલ ગાંધીને મોકલવાની ઓફર પણ કરી પાડે.’

છેવટે, રૂપિયા નથી આવતા તે નથી જ આવતા. તેનો માસુમ ખુલાસો આપતાં લેણદાર કહે છે, ‘શું કરું? હું મૂંઝાઇ ગયો કે કોની સાથે તમારા રૂપિયા મોકલું? એકની સાથે મોકલું તો બીજા દસ જણ નારાજ થાય કે ‘અમને પારકા ગણ્યા? અમે તમારું કામ ન કરત?’ હવે તમે જ કહોઃ ‘તમારી સો રૂપૈડી વધારે કે આવા લાખ રૂપિયાના સંબંધ?’

દાદાગીરીથી

કોઇને થાય કે રૂપિયાની ઉઘરાણી કરવામાં દાદાગીરી હોય, પણ ચૂકવવામાં એ કેવી રીતે બને? પણ જે કોઇને ન સૂઝે એ સૂઝવું એનું નામ તો મૌલિકતા. કેટલાક રીઢરીઢેશ્વર લેણદારો એવા ખેપાની અને એમના લેણદારો એવા મીણપ્રકૃતિના હોય છે કે લાંબો વખત વીતી ગયા પછી લેણદારો દેણદારોને ખખડાવવા લાગે અને દેણદારો લેણદારથી બીતા થઇ જાય. રૂપિયા ઉછીના આપ્યાના (અને મનોમન તો એ રૂપિયાનું નાહી નાખ્યાના) ચાર-છ મહિના પછી દેણદાર લેણદારને ફોન કરે એટલે લેણદાર સામેથી તાડુકશે, ‘ખબર છે...તમારા રૂપિયા બાકી છે તે...એમાં ફોનો શાના કરો છો? કંઇ ગામ છોડીને નાસી જવાના છીએ? એક પચ્ચી હજાર રૂપૈડી માટે કોઇની આબરૂ પર હાથ નાખતાં તમને વિચાર ન આવ્યો?? આવા સંબંધને શું ધોઇ પીવાનો?’

એકાદ વાર આવું થાય એટલે દેણદાર પર એવી ધાક બેસી જાય છે કે તે લેણદારને મળવાનું ટાળે છે. ત્યારે લેણદાર સામેથી ફોન કરે છે, ‘એમ સંતાતા શાના ફરો છો? ફોન તો કરો ભલા માણસ? રૂપિયા ધીર્યા એટલે સંબંધ પણ ભૂલી જવાનો? રૂપિયા તો આજ છે ને કાલ નથી. (દેણદાર વિચારે છેઃ બરાબર છે, કાલે હતા ને આજે નથી જ.) વખત આવ્યે રૂપિયા કામ નહીં આવે, સંબંધ કામ આવશે. સમજ્યા? આવજો ત્યારે. ફોન-બોન કરતા રહેજો પાછા.’

જનરલ ઓપ્શન

ઇશ્વર સુધી પહોંચવાની જેમ, રૂપિયા ન ચૂકવવાના અનેક માર્ગ છે. જેવી જેની શ્રદ્ધા. જેવી જેની શક્તિ. રૂપિયા ચૂકવવાના અભિનયમાં પાવરધા લોકો એ બધા માર્ગોનો એકસાથે ઉપયોગ કરી શકે છે. તેમનો પહેલો નિયમ છેઃ ધોળા ધરમે પણ રૂપિયા ચૂકવવાની કદી ના પાડવી નહીં. અને બીજો નિયમ? ધોળા ધરમે રૂપિયા ચૂકવવા નહીં. દેણદાર ઉઘરાણી કરે ત્યારે એ લોકો કહે છે, ‘અરે મારા સાહેબ, અબઘડી, અબ્બી હાલ જ મોકલી આપત. પણ હું ઝુમરીતયૈલા ગયેલો છું ને મારો છોકરો ઘેર નથી. એ ટ્યુશન ગયેલો છે.’ બીજા પ્રસંગે ઉઘરાણી વખતે એ કહે છે, ‘અરે મારા સાહેબ, હમણાં એટલાં લફરાં રહે છે કે આ તો હું ભૂલી જ જાઉં છું. બોલો, કેવી રીતે મોકલું? ચેકથી? ડીડીથી? મનીઓર્ડરથી? પેઓર્ડરથી? તમારો એકાઉન્ટ નંબર આપો તો એમાં સીધા ટ્રાન્સફર કરી દઇએ. તમે કહેતા હો તો મારા ઓળખીતા જોડે મોકલી આપું. એવું હોય તો આપણને આંગડીયા પાસે મોકલવામાં પણ કોઇ પ્રોબ્લેમ નથી. આપણે તો જ્યાંત્યાં રૂપિયા આપવા છે. બસ. તમે કહેતા હો તો હવાલો પાડી દઇએ. રૂપિયા તમારા છે. તમે કહો એ રીતે આપણે મોકલી આપવાના. પછી કંઇ છે?’ આ સાંભળીને દેણદાર લગભગ કરગરીને બોલી ઉઠે છેઃ ‘હું ક્યાં કહું છું આપની હા હોવી જોઇએ? પણ ન કહો છો એમાં વ્યથા હોવી જોઇએ.’

રોકડેથી

આગળ જણાવેલા આટઆટલા સંગીન વિકલ્પો વાંચ્યા પચી કોઇને પણ થશે કે આ તે કંઇ વિકલ્પ કહેવાય?