હોમાય વ્યારાવાલા (97) : આજકાલ લોકો સાઠ-સિત્તેર વર્ષે સિનિયર સિટિઝન થઇ જાય છે

photo: Biren Kothari, 26-1-2011

26 જાન્યુઆરી, 2011 નિમિત્તે હોમાય વ્યારાવાલાને ‘પદ્મવિભૂષણ’ જાહેર થયો. સરકારી પુરસ્કારો વિશેનો વિગતો આધારિત મારો અભિપ્રાય અગાઉની પોસ્ટમાં મૂક્યો છે. તેમાં કોઇ ફેરફાર વિના, પણ હોમાયબહેન જેવાં વડીલ સ્નેહીની 97 વર્ષે પ્રજાને ખ્યાલ આવે એ રીતે કદર થઇ, તેનો આનંદ. ગયા વર્ષે (24-10-10) વડોદરા ગયો ત્યારે રાબેતા મુજબ બીરેન સાથે હોમાયબહેનને મળ્યો હતો. એકાદ કલાક ગપ્પાંગોષ્ઠિ કરી હતી. બીરેન અને મારો મહેમદાવાદી મિત્ર- હવે વડોદરાસ્થિત- પરેશ પ્રજાપતિ હોમાયબહેનની અત્યંત નિકટ હોવાને કારણે, હોમાયબહેન સાથે અનેક જાતની વાતો થાય, જેની નોંધ વડોદરાથી મહેમદાવાદ પાછા ફરતાં મેં કરી હતી. ત્યાર પછી એ નોંધ મુકવાની રહી ગઇ, તે પદ્મવિભૂષણ પ્રસંગે યાદ આવી. તેનું સ્વરૂપ નોંધનું જ છે. એટલે લેખ જેવી સળંગસૂત્ર નથી.

સી ધ ઓડેસીટી ઓફ ધેટ વુમન

મારો હસબન્ડ બહુ ઓછું બોલે. કોઇની સાથે બહુ લેવાદેવા નહીં. દીકરો નાનો. એટલે સિનેમામાં જવાનું હોય તો પણ એ પહેલાં જઇ આવે અને કહે કે સારી ફિલ્મ છે, એટલે પછી હું અલગથી જોવા જઉં. એક વાર એક સ્ત્રી ફોટોગ્રાફીના કામે બપોરે મારા (દિલ્હીના) ઘરે આવી. પછી મને કહે, ‘તમારા હસબન્ડ કાં રે’ છે?’ મેં કહ્યું, ‘બીજે કાં વલી? અહીં જ.’ તો કહે, ‘તમે તો અલગ નથી રહેતાં?’ સી ધ ઓડેસીટી ઓફ ધેટ વુમન. અમને અલગ જુએ એટલે સીધું ધારી જ લીધું કે અમે સાથે રહેતા નથી. મારો હસબન્ડ એ જ વખતે જમીને ઓફિસે જવા નીકળ્યો હતો. એટલે મેં એ લેડીને કહ્યું,’તમે રસ્તામાં આવ્યા ત્યારે તમે કોઇ માટીરો જોયો?’ ‘હા, હું આવી ત્યારે દાદરમાંથી કોઇ નીચે ઉતરતો હતો...’ ‘એ જ મારો હસબન્ડ...’

હેલ્પ! હેલ્પ!

આપણા લોકોને આવી બહુ ટેવ. અહીં મને મળવા આવે એ લોકો અવનવા સવાલો પૂછે. ‘તમે આ ઘરનું શું કરશો?’ ‘અમે તમને હેલ્પ કરી શકીએ?’ અહીં (ડ્રોઇંગરૂમમાં) બેઠા હોય તો પણ અંદર ડોકીયાં કરીને બધું જોવા પ્રયત્ન કરે. ઘણા તો ઘંટી પણ વગાડ્યા વિના છેક અંદર સુધી આવી જાય. બારણું ખુલ્લું હોય ને હું રસોડામાં હોઉં કે અંદર બેઠી હોઉં તો એ લોકો સીધા મારી પીઠ પાછળ આવીને ઉભા રહે, નમસ્કાર કરે અથવા એકદમ બોલે. હું ભડકી જાઉં. એટલી પણ ગમ ન પડે કે ઘંટી મારીને આવે. એક જણને તો મેં બહાર આવીને બતાવ્યું કે ઘંટી અહીં છે. તો પણ કશી અસર નહીં. કેટલાક ચીટકુઓ આવે તો કેમે કરીને જાય નહીં. તેમની સાથે શું વાત કરવી એ સવાલ થાય. કેટલાકને તો મારે કહેવું પડ્યું હતું તે વિલ યુ પ્લીઝ ગો નાઉ? તેમ છતાં ત્રણ જણ એવા હતા કે એ મારા થોડા વધારે ફોટા માગતા હતા. એટલે હું રસોડામાં જતી રહી તો પણ એ અહીં ઉભા જ રહ્યા. એટલે ન છૂટકે મારે બહાર આવીને કહેવું પડ્યું કે ‘યુ વીશ મી ટુ ફિઝીકલી પુશ આઉટ ઓફ ધ હાઉસ?’ ત્યાર પછી એ ગયા.

થેન્ક્સ? સોરી !

(ફોટોગ્રાફી માટે લાઇફટાઇમ એચીવમેન્ટના નવા સ્થપાયેલા એવોર્ડ) માટે સરકારી ફોટોગ્રાફી વિભાગના હેડ આવ્યા હતા. તેની સાથે એક માણસ આવ્યો હતો એ મારો ફોટો લેવા માટે ટીપોઇ અને બેડની વચ્ચે એવો ઘૂસ્યો કે ઉભા થતી વેળા જોરથી ધક્કો લાગતાં તેનાથી ટીપોઇ પડી, તૂટી ગઇ. તેની પરનો ફ્લાવરપોટ તૂટી ગયો અને ફોટોની ફ્રેમ પણ તૂટી ગઇ. તેમ છતાં ‘સોરી’ પણ કહ્યું નહીં. આપણા લોકો સોરી કે થેન્કયુ શીખ્યા જ નથી.

જુવાનિયા આવું કરે એ તો સમજ્યા, પણ સિનિયર સિટીઝનો પણ વિચિત્ર વર્તન કરે. સીખેલા-ભણેલા માણસો પણ. સિનિયર સિટીઝનોમાં ઘણા લઠ જેવા હોય છે. આજકાલ સાઠ-સિત્તેર વર્ષે લોકો સિનિયર સીટીઝન થઇ જાય છે. એ ઉંમરે તો ખરી જિંદગી શરૂ થાય. મને મળવા કે આમંત્રણ આપવા કે ફોટા પડાવવા આવતા લોકોને મારા થકી પબ્લિસીટી લઇ લેવામાં જ રસ હોય છે. એક વાર સિનિયર સીટીઝન ગ્રુપના લોકો મને આમંત્રણ આપવા આવ્યા હતા. તમારું સન્માન કરવું છે એમ કહીને. મેં કહ્યું, મારી તબિયત ઠીક નથી. એટલે અવાશે તો જ આવીશ. આઠ-દસ દિવસ પછી કાર્યક્રમના દિવસે એ લોકો આવ્યા. મેં કહ્યું કે મારાથી નહીં આવી શકાય. તબિયત ઠીક નથી. એટલે ‘શું થયું છે? અમે કંઇક મદદ કરી શકીએ? એવું કશું પૂછ્યા વિના તે દાદરો ઉતરી ગયા. આવું પણ ઘણા લોકો કરે છે.

બીજા ઘણા લોકો અહીં આવીને અનેક વાયદા કરી જાય. મદદ કરવાની વાતો કરી જાય. તમને ઢીંચણમાં દુઃખે છે? એક સરસ દવા છે. હું તમને મોકલાવીશ. અથવા હું તમને ફલાણી મદદ કરીશ. હું કદી ના ન પાડું. પણ તેમાંથી કોઇ અહીંથી ગયા પછી ફરી દેખાય નહીં. તો પછી શું કામ જબાન વગોવવાની? હું સામેથી મદદ માગતી હોઉં તો જુદી વાત છે. મેં કશું કહ્યું પણ ન હોય, છતાં પોતાની મેળે જ વાત કરે અને પછી તેનો અમલ ન કરે.

શોબાજીનું બ્લેક એન્ડ વ્હાઇટ

દિલ્હીના ફંક્શનની વાત કરી. સિક્યોરિટીવાળાની તુંડમિજાજી વિશે અસંતોષ વ્યક્ત કરીને કહ્યું કે એ લોકો જાણે બધાના સાહેબ હોય એવી રીતે વર્તે છે. ચાર સન્માનિત ફોટોગ્રાફરોમાં હોમાયબહેન સિવાય બીજા બે તો શાંત બેસી રહ્યા હતા, પણ રઘુ રાયનો મોટો ભાઇ એસ.પોલ હોમાયબહેનના કહેવા પ્રમાણે વારેઘડીએ જાતજાતના ઓર્ડર આપીને કે બધાને બોલાવીને બહુ શોબાજી કરતો હતો. સન્માન પામેલા બાકીના ત્રણે ફોટોગ્રાફરોની કારકિર્દી શરૂ થઇ ત્યારે હોમાયબહેનની કારકિર્દી પૂરી થઇ ચૂકી હતી. એ અરસામાં હોમાયબહેનનો દિલ્હીમાં એક શો હતો ત્યારે રઘુ રાય આવ્યા, ‘ફોટોગ્રાફીના જાત જાતના ફન્ડા માર્યા. એ તો ઠીક છે. પછી મારી જોડે શેકહેન્ડ કર્યા. પછી એ ગયો ત્યારે મેં જોયું તો એણે હાથ પર સેન્ટ લગાડેલું જે મારા હાથ પર આવી ગયું હતું. ઇઝન્ટ ઇટ વલ્ગર? તમે તમારા હાથ પર સેન્ટ લગાડો ને બૈરાં સાથે હાથ મિલાવીને તેમના હાથ પર સેન્ટની સુગંધ છોડી જાવ.’

હાલચાલ

હવે કામવાળી ઘરકામ કરે છે. પણ તેને ચિકનગુનિયા થયો હોવાથી હમણાંથી આવતી નથી. એટલે કચરો હોમાયબહેન જ વાળે છે. પણ હવે તેમને થાક લાગે છે.

મિસિસ મિશ્રા તેમનું બહુ ધ્યાન રાખતાં હતાં. અત્યારે છ મહિના માટે અમેરિકા ગયાં છે તો પણ મને બધું પૂછીને બધી જરૂરિયાતો તપાસીને જાય. પહેલાં ત્રણ મહિના માટે ગયાં ત્યારે પણ તે મારા ઘરમાં દાળચોખા બધું જોઇને- ભરીને જાય. જ્યારે બીજા બધા ‘કંઇ કામકાજ હોય તો કહેજો’ એમ કહે ખરા, પણ ‘મારે જારે ગરજ હોય ત્યારે કામ ન લાગે. એટલે બહુ હેલ્પલેસનેસ ફીલ થાય.’ ‘(પરેશ) પ્રજાપતિ પણ વિચારતો હશે કે આ ડોશી હવે જલ્દી જાય તો સારું.’

એમના પાડોશી મુસલમાનોનાં છોકરાં બારીના કાચ તોડે ને ઘણી ધાંધલ કરે. પછી હોમાયબહેન ફરિયાદ કરવા જાય એટલે બિરાદરો કહે, ‘તમારે પોલીસમાં જ કહેવું.’ દાવત થાય તો તેનો એંઠવાડ રસ્તા પર જ નાખે. આ વખતે હોમાયબહેને દાવત વખતે પોલીસને ફોન કર્યો. એટલે પોલીસે આવીને પેલા લોકોને ખખડાવ્યા અને બધું સાફ કરાવ્યું. એટલે એ કહે, ‘પોલીસને કહેવાની શી જરૂર? અમને ન કહેવાય?’

ઘણા લોકો તેમને એક અજાયબી તરીકે જોવા આવે અને એક જીવતાજાગતા, ખુદ્દાર, વૃદ્ધ, એકલાં રહેતાં સ્ત્રીને બદલે એક સંગ્રહસ્થાનની ચીજ ગણીને જ તેમની સાથે વર્તે. તેનાથી હોમાયબહેનને બહુ ખીજ ચડે છે.

આજે (24-10-10) પણ શરબત બનાવીને લાવ્યાં. હવે એક હાથે લાકડી પકડે એટલે ગ્લાસ પકડવા માટે બીરેનને બોલાવ્યો. બાકી, પહેલાં તો એ ટ્રે લઇને આવતાં હોય ને આપણે અધરસ્તે જઇએ તો પણ પાછા બેસાડી દે.

સબીના (ગડીહોકે, હોમાયબહેન વિશેનું પુસ્તક લખનાર) ના રેફરન્સથી એક છોકરો એમના પર થીસીસ લખવા માટે આવ્યો અને રોજ મળતો હતો ત્યારે એક વાર લીધેલી કે ઉથામેલી વસ્તુ પાછી એ જ સ્થિતિમાં નહીં મૂકવાને કારણે હોમાયબહેને તેને ફાયરિંગ આપ્યું હતું. બીજા દિવસે આ જ રીતે શરબત પીધા પછી ગ્લાસ બહાર રાખ્યા. બધું સમેટી લીધું અને છેલ્લે પોતાનો થેલો ઉંચકીને જતાં જતાં પૂછે, ‘આ ગ્લાસનું શું કરીશું?’ હોમાયબહેને કહ્યું, ‘હું મૂકી દઇશ.’ પણ બીજા દિવસે એ માટે પણ તેને ઠપકો આપ્યો. ‘મારે એને ન છૂટકે કહેવું પડ્યું કે તું જ્યારે વાતો કરતો હતો ત્યારે તારા વિશે મારો ઉંચો અભિપ્રાય હતો, પણ તારું વર્તન જોયા પછી મારે અભિપ્રાય બદલવો પડ્યો છે.’

નેનોને ટાટા

છાપાવાળાને લીધે કાંદાપપેટાવાળા પણ મને પૂછતા થઇ ગયા (હાથથી સ્ટીયરીંગની એક્શન કરીને) કે કેવી ચાલે છે તમારી નેનો?...નેનો મોટી ઘોડાના તબેલા જેવી છે. ક્યાં સ્મોલ કાર છે?

છાપાવાળાએ મને એ પણ ન પૂછ્યું કે મેં રૂપિયા આપ્યા છે કે નહીં. એમ જ લખી દીધું કે તાતા મને ગિફ્ટમાં આપવાના છે.

(હોમાયબહેનને નેનોથી ઓળખનારાને જણાવવાનું કે નેનો મળ્યા પછી થોડા જ દિવસમાં તેમણે કાઢી નાખી હતી. વર્ષોજૂની ફિયાટની પ્રેક્ટિસને કારણે અને ઉંમરને કારણે હવે નેનો નહીં ફાવે એવું તેમને લાગ્યું હતું.)