મહાત્મા મંદિરની મુલાકાતે મહાત્મા

ગયા અઠવાડિયે ગાંધીનગરમાં ‘વ્હાય બર્ન્ટ’ના જવાબની અવેજીમાં કે તેના વિસ્મરણ માટે શરૂ થયેલા વાયબ્રન્ટ મહોત્સવનો વઘુ એક અંક ઉજવાઇ-ભજવાઇ ગયો. આ વખતના વાયબ્રન્ટનું સ્થળ હતું મહાત્મા મંદિર.

મહાત્મા એટલે પેલા આફ્રિકાવાળા બેરિસ્ટર ગાંધી, જે પેટ્રોલપમ્પ પર એટેન્ડન્ટ ન હતા, સાધનશુદ્ધિ જેવા જૂનવાણી ખ્યાલોમાં માનતા હતા અને સરકાર પરદેશી હોવા છતાં તેને ઉઠાં ભણાવતા ન હતા, છતાં મહાન બની ગયા. તેમનો જન્મ ચોરવાડથી અમુક કિલોમીટર દૂર આવેલા પોરબંદરમાં થયો હતો અને મૃત્યુ વડાપ્રધાનની કચેરીથી અમુક અંતરે આવેલા બિરલા ભવનમાં, કરરાહતોને બદલે કોમી અશાંતિ જેવા પારકી પંચાતના મુદ્દે ગોળી વાગવાથી થયું. એ ગોળી સ્વદેશી બનાવટની હતી કે કેમ એ તપાસનો વિષય છે.

મહાત્માના સિદ્ધાંતો ભૂલીને તેમનું નામ યાદ રાખવા માટે ગાંધીનગર ઓછું પડતું હોય તેમ ગુજરાતની વર્તમાન સરકારે લાખો રૂપિયા ખર્ચીને ગાંધીનગરમાં મહાત્મા મંદિર ઉભું કર્યું છે. (વાયબ્રન્ટ મોસમમાં અમુક લાખ કરોડને બદલે ફક્ત ‘લાખો રૂપિયા’ જેવો નાનો આંકડો વાંચીને કોઇની લાગણી દુભાય તો આગોતરી ક્ષમાયાચના.)

‘મહાત્મા મંદિર’નો બિઝનેસ સેન્ટર તરીકેનો ઉલ્લેખ વાંચીને ‘સતિ સાવિત્રી મસાજ પાર્લર’ જેવું કોઇ તોફાની નામ સૂઝી આવે છે? તો ચંચળ મન પર કાબૂ રાખો. રાજદ્રોહ કરવાની આટલી શી ઉતાવળ?

પાંચસોની નોટ પર મરકતા મહાત્માને અંજલિ આપવા માટે ગુજરાત સરકારે તેમને વેપારધંધા સાથે સાંકળી લીધા અને તેમના નામનો ધંધો કરવાની સાથોસાથ તેમના નામે ધંધો- બિઝનેસના મેળા- યોજવાનો પણ ચીલો પાડ્યો છે. મહાત્મા મંદિરમાં આયોજિત અને સરકાર દ્વારા પ્રાયોજિત જયજયકારનો શોરબકોર સ્વર્ગીય- છેક સ્વર્ગ સુધી પહોંચે એવો- હોવાથી ગાંધીજીને પણ મહાત્મા મંદિરનો એક આંટો મારી આવવાની ઇચ્છા થઇ. દૂરંદેશી સરદારે તેમને કહ્યું, ‘હવે તમને એકલા નહીં જવા દઊં. હું સાથે આવીશ.’

બન્ને જણ પોતાના સામાન્ય પોશાકમાં ગાંધીનગર સુધી તો પહોંચ્યા, પણ ચોતરફ નાકાબંધી જોઇ. તેમણે અંદર જવાનો પ્રયાસ કર્યો, એટલે કડક મુખમુદ્રા ધરાવતા સુરક્ષાકર્મીઓએ તેમને પડકાર્યા,

***

સુરક્ષાકર્મીઃ એ કાકા, ક્યાં જાવ છો? દેખાતું નથી આ બઘું બંધ કરેલું છે?

ગાંધીજીઃ મહાત્મા મંદિર જવું છે ભાઇ. બઘું દેખાય તો છે, પણ સમજાતું કશું નથી.

સુરક્ષાકર્મીઃ ખોટી મગજમારી ના કરશો. હમણાં સાહેબની ગાડીઓનો કાફલો વાંઉ વાંઉ કરતો નીકળશે. ક્યાંક અડફેટે આવશો તો વગર કારણના શહીદ થઇ જશો અને અડધાં કપડાં પહેરેલા કોઇ માણસને સાહેબ રસ્તા પર જોઇ જોશે તો અમારી નોકરી જશે.

ગાંધીજીઃ કેમ? ગરીબોને પહેરવા માટે પૂરતાં કપડાં મળે તેની જવાબદારી હવે સરકારની નથી રહી? સુરક્ષાકર્મીઓને સોંપી દેવામાં આવી છે?

સુરક્ષાકર્મીઃ તમે જીભાજોડી બહુ કરો છો. લાગે છે કે ગુજરાતીમાં સમજણ પડતી નથી. પછી ક્યાંક જીભને બદલે હાથ ચાલી જાય તો કહેતા નહીં.

(સરદાર વચ્ચે પડે છે. )

સરદારઃ શું થયું ભાઇ?

સુરક્ષાકર્મીઃ તમે વચ્ચે દોઢડહાપણ ન કરશો. ઊંમર જાણીને કશું બોલતો નથી, એમાં તો જાણે....(ગુસ્સાથી વાક્ય અઘૂરૂં છોડી દે છે.)

સરદારઃ પણ આ ડોસાએ શું ખોટું પૂછ્યું? અમે અમારા પગે ને જાહેર રસ્તા પર ચાલીએ છીએ. પછી અમારે શા માટે અને કોનાથી ગભરાવાનું?

સુરક્ષાકર્મીઃ (પોતાની બંદૂક બતાવીને) આનાથી ગભરાવાનું. એક વાર કહ્યું તો ખરૂં કે આજે કડક બંદોબસ્ત છે.

સરદારઃ શાનો? ગાંધીનગરના રસ્તા પર કોઇ ગરીબ ન દેખાઇ જાય એનો?

સુરક્ષાકર્મીઃ હવે હદ થાય છે. તમે અહીં બાજુ પર ઉભા રહો. મારે મારા સાહેબને જ બોલાવવા પડશે.

(ઉપરી આવે છે અને કડકાઇપૂર્વકની વિનમ્રતાથી વાત ચાલુ કરે છે.)

ઉપરીઃ બોલો કાકા. શું છે? ઘેરથી કાઢી મૂક્યા છે? કેમ અહીં આંટાફેરા મારો છો? જોતા નથી, બંદોબસ્ત છે?

ગાંધીજીઃ પણ ભાઇ, મારે તો મારા શહેરમાં...મારા નામેરી શહેરમાં જવું છે.

ઉપરીઃ એટલે? તમારૂં એમ કહેવું છે કે તમે ગાંધી છો? ધારો કે તમારી અટક ગાંધી હોય તો પણ શું થઇ ગયું? ગાંધીનગર તમારૂં થઇ ગયું? માથે ટાલ પડી ગઇ તો પણ એટલું ન સમજ્યા કે ગાંધીનગર કોઇનું થયું નથી ને થવાનું નથી.

ગાંધીજીઃ તમારી વાતમાંથી પહેલી વાર મને કંઇક પ્રકાશ દેખાયો છે...સત્યની ઝાંખી થઇ રહી છે...

ઉપરીઃ પણ એ ઝાંખી ઘાટી થાય એ પહેલાં તમે રવાના થઇ જાવ. કોઇની હડફેટે ચડી જશો તો નકામો રાજદ્રોહનો કેસ થઇ જશે.

ગાંધીજીઃ વારે ઘડીએ રાજદ્રોહની ધમકી શું આપો છો! ગયા જનમમાં અંગ્રેજ સરકારની લૂણ ખાઘું હતું કે શું?

ઉપરીઃ એય, ઊંમર જાણીને વિવેકથી વાત કરૂં છું એટલે ચરબી કરે છે?

(વાત વણસતી જોઇને અત્યાર સુધી પાટિયાં, ફોટા અને વાતાવરણનો અભ્યાસ કરી રહેલા સરદાર વચ્ચે પડે છે.)

સરદારઃ એક મિનિટ ભાઇ. આ કાકાને તમે ઓળખો છો? છેક દક્ષિણ આફ્રિકાથી આવ્યા છે.

ઉપરીઃ (એકદમ નરમ બનીને) વાયબ્રન્ટમાં ભાગ લેવા આવ્યા છો? એમ બોલો ને ક્યારના? આડીઅવળી વાતો શું કરવા કરો છો? અને પેલું બઘું આગળ જે કહ્યું એ તો હું ગમ્મત કરતો હતો. હેં હેં હેં. તમે સખ્ખત જોલી છો. પણ આમ કેમ ચાલતા?

સરદારઃ ગાડી રસ્તામાં બગડી ને ટાઇમસર પહોંચવું હતું.

ઉપરીઃ (એક સુરક્ષાકર્મીને બૂમ પાડે છે) અરે આમને મહાત્મા મંદિર પહોંચાડી આવો. મહેમાન છે. આફ્રિકાથી આવ્યા છે...(સહેજ અટકીને) એમ જ આવ્યા છો કે સાથે (ઇશારો) કંઇ લાવ્યા છો?

ગાંધીજીઃ (સરદારને) ના રે ભાઇ. આટલું ચાલવું એમાં પાણી સાથે રાખવાની શી જરૂર?

સરદારઃ એ પાણીની ક્યાં વાત કરે છે? (ઉપરીને) ના, ભાઇ. અત્યારે કશું નથી. કસ્ટમમાં બઘું જમા કરાવી દીઘું.

ઉપરીઃ કંઇ નહીં, સાહેબ. ફરી આવો ત્યારે યાદ આવજો અને આ વખતે આવ્યા છો તો બે-ચાર લાખ કરોડ રૂપિયાના એમઓયુ કરીને જજો.

ગાંધીજીઃ સરદાર, આ એમઓયુ વળી શું છે?

સરદારઃ ગુજરાતની પ્રજાને રમાડવાના ધૂઘરા અંગ્રેજીમાં એમઓયુ કહેવાય છે.

ગાંધીજીઃ (ખડખડાટ હસે છે) તમારૂં ટીખળ છૂટ્યું નહીં, સરદાર. આપણી પ્રજા હજુ ૬૩ વર્ષે પણ ધૂઘરે રમે એવી છે?

સરદારઃ એનો આધાર પ્રજા પર નહીં, રમાડનાર કોણ છે એની પર છે. જવાહરની છોકરીએ કેવી આખા દેશની પ્રજાને ‘ગરીબી હટાવો’ના ધૂઘરે રમાડી હતી? તમને તો યાદ હશે, પણ લોકો હવે ભૂલી ગયા છે.

ગાંધીજીઃ મહાત્મા મંદિરમાં કોણ કોને રમાડે છે?

સરદારઃ (હસીને) સરકારને લાગે છે કે એ ઉદ્યોગપતિઓને રમાડે છે. ઉદ્યોગપતિઓને લાગે છે કે એ સરકારને રમાડે છે, પણ એવું લાગે છે કે બન્ને ભેગા થઇને ખરેખર તો પ્રજાને રમાડે છે.

ગાંધીજીઃ (મૂંઝાઇને) સરદાર, આપણે પાછા જઇએ. હવે આ અવસ્થામાં ક્યાં ઉપવાસ કરવા!

(બન્ને ધીમે ધીમે ચાલતા અદૃશ્ય થાય છે. પાછળથી કાફલાની સાયરનોના અવાજ સંભળાય છે.)