ડિજિટલ ટેકનોલોજીને કાગળ-પેન જેટલી સહેલી બનાવી દેવી છેઃ આઇ.ટી.ના ગુજરાતી ‘જાદુગર’ પ્રણવ મિસ્ત્રી

(Pranav Mistry / પ્રણવ મિસ્ત્રી, Ahmedabad, sept.2010)

૨૯ વર્ષના ગુજરાતી યુવાન પ્રણવ મિસ્ત્રી એટલે ‘સિક્સ્થ સેન્સ’ સહિત અનેક આશ્ચર્યજનક અને જાદુઇ લાગે એવી ટેકનોલોજીના શોધક. પ્રતિષ્ઠિત એમ.આઇ.ટી. મિડીયાલેબ (અમેરિકા)માં ડોક્ટરેટ કરી રહેલા પ્રણવનાં સંશોધનો ટેકનોલોજીનું ભાવિ સ્વરૂપ બદલી નાખવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. બે દિવસની અમદાવાદની મુલાકાતે આવેલા પ્રણવ મિસ્ત્રીએ ટેલિફોનીક વાતચીતમાં ‘સિક્સ્થ સેન્સ’થી ‘સરસ્વતીચંદ્ર’ સુધીના વિષયો અંગે ચર્ચા કરી હતી.

કલ્પનામાં ન આવે અને જાણ્યા પછી પણ ભેજામાં ન ઉતરે એવાં સંશોધનો પ્રણવ મિસ્ત્રીની ખાસિયત છે. એટલે જ, તેમની ‘સિક્સ્થ સેન્સ’ ટેકનોલોજીને દુનિયાભરનાં પ્રસારમાઘ્યમોમાં માનભર્યું સ્થાન મળ્યું છે. ‘સિક્સ્થ સેન્સ’ હોય કે બીજાં સંશોધનો, એ સૌને સાંકળતો તંતુ કયો છે?’ તેના જવાબમાં પ્રણવ કહે છે,‘છેલ્લા બે-અઢી દાયકામાં ડિજિટલ ટેકનોલોજીનું એવું આક્રમણ થયું કે ભૌતિક-વાસ્તવિક જગત સાથે આપણો સંપર્ક તૂટવા લાગ્યો અને ડિજિટલ ડિવાઇડ તરીકે ઓળખાતી સ્થિતિ પેદા થઇ છે. તેનાથી કમ્પ્યુટર અને ટેકનોલોજી પહોંચ્યાં હોય એવા ૧૦-૨૦ ટકા લોકોને ફાયદો થાય છે અને બાકીના લોકો વંચિત રહી જાય છે. મારાં સંશોધનનો આશય બાકી રહી ગયેલા ૭૦-૮૦ ટકા લોકો સુધી ટેકનોલોજીના ફાયદા પહોંચાડવાનો છે. મારે ટેકનોલોજીને એવી સાહજિક, સ્વાભાવિક અને સહેલી બનાવી દેવી છે કે ડિજિટલ ડિવાઇડ ન રહે. પેન વાપરવાનું જેમ માણસને શીખવવું પડતું નથી, એમ મારી ટેકનોલોજી પણ સૌ કોઇ સહેલાઇથી વાપરી શકે એવો મારો પ્રયાસ છે.’

મેસેચુસેટ્સ ઇન્સ્ટીટ્યુટ ઓફ ટેકનોલોજી/એમ.આઇ.ટી.માં જતાં પહેલાં પ્રણવ મિસ્ત્રી પાસે ટેકનોલોજીના ૧૩ અને ડિઝાઇનિંગના ૭ પેટન્ટ હતા. એમ.આઇ.ટી.માં તેમનાં ૬ સંશોધનોના પેટન્ટની પ્રક્રિયા અત્યારે ચાલુ છે. પ્રણવ પોતાની ભૂમિકા સંશોધક તરીકે મર્યાદિત રાખવા માગે છે. એટલે કે તે નવી ટેકનોલોજી આપે અને તેના આધારે બીજી કંપનીઓ ઉત્પાદનો બનાવીને બજારમાં મૂકે. બદલામાં પ્રણવને ટેકનોલોજીના શોધક તરીકે રોયલ્ટી મળતી રહે. અત્યારે મોબાઇલ ફોનમાં જોવા મળતી ભારતીય ભાષાઓના મૂળમાં પ્રણવ મિસ્ત્રીનો ‘અક્ષર’ પ્રોજેક્ટ છે. એવી જ રીતે, એક સ્ક્રીન પર એક સાથે અલગ અલગ દૃશ્યો દેખાડતી ‘થર્ડ આઇ’ ટેકનોલોજી ધરાવતાં ઉપકરણો પણ બજારમાં આવી રહ્યાં હોવાનું પ્રણવ જણાવે છે.

અમદાવાદમાંથી કમ્પ્યુટર એન્જિનિયરિંગ અને આઇ.આઇ.ટી. મુંબઇમાંથી માસ્ટર ઓફ ડિઝાઇનની ડિગ્રી મેળવનાર પ્રણવનું વતન પાલનપુર છે. બારમા ધોરણ સુધી ગુજરાતી માઘ્યમમાં ભણેલા પ્રણવની દુનિયાભરના મહારથીઓ સાથે મુલાકાત થતી રહે છે. તેમાં ‘ગુગલ’ના સીઇઓથી માંડીને ‘અવતાર’ અને ‘ટાઇટેનિક’ ના ડાયરેક્ટર જેમ્સ કેમેરૂન જેવા આવી જાય. તેમ છતાં, ગુજરાતના ઘણાખરા શહેરી યુવાનો કરતાં વધારે સફાઇપૂર્વક અને વધારે ગૌરવથી પ્રણવ ગુજરાતીમાં વાત કરતાં કહે છે, ‘પાલનપુરી શાયરોની ગઝલો તો તેમને સંભાળાવી શકું એવી રીતે મોઢે છે.’

અમેરિકામાં રહેવા છતાં અને ટેકનોલોજીના વિશ્વમાં ગળાડૂબ હોવા છતાં પ્રણવે ગુજરાતી સાથેનો નાતો જીવંત રાખ્યો છે. ‘મારી બહેન ત્યાં રહે છે. તેની પાસેથી પુસ્તકો મંગાવું છું. હમણાં જ સરસ્વતીચંદ્રનો ત્રીજો ભાગ પૂરો કર્યો.’ એવું પ્રણવ તેમનાં સંશોધનો જેટલી સ્વાભાવિકતાથી કહે છે. ચીન અને હોંગકોંગની મુલાકાતો પછી તેમણે ચીની ભાષાનો પણ અભ્યાસ શરૂ કર્યો છે.

ભારતીયોને મલ્ટીપરપઝ/બહુહેતુક આઇકાર્ડ આપવા માટેના યુનિક આઇડી પ્રોજેક્ટમાં પ્રણવને રસ છે. પ્રોજેક્ટના વડા નંદન નિલકેનીને અગાઉ બે વાર મળી ચૂકેલા અને આ વખતે વઘુ એક વાર મળનાર પ્રણવ ભારત માટે જે કંઇ કરી શકાતું હોય તે કરવા ઇચ્છે છે. ગુજરાતમાં-ભારતમાં એન્જિનિયરિંગ, કળા, સંગીત જેવાં વિવિધ ક્ષેત્રોને એકબીજાથી સાવ જુદાં પાડી દેવામાં આવ્યાં છે, એ તેમને અયોગ્ય લાગે છે. આ બાબતમાં લિઓનાર્દો દ વિન્ચી તેમને અત્યંત પ્રિય છે. એ.આર.રહેમાનને વિશે પણ તે કહે છે,‘એ ફક્ત સંગીત આપવા ખાતર સંગીત આપતા નથી. સંગીત જાણે એમનો ધર્મ છે.’

‘હું જે ગમે છે તે જ કરૂં છું અને જે કરૂં છું તે ગમે જ છે’ એ શબ્દોમાં પોતાની પ્રકૃતિ વર્ણવતા પ્રણવ મિસ્ત્રી કહે છે,‘જે કામ કરવાથી રાત્રે ઊંઘ ન આવે (મઝા ન આવે/યોગ્ય ન લાગે) એ કામ હું આગળ વધારતો નથી- ભલે તેમાં ગમે તેટલો ફાયદો થવાનો હોય.’

ટેકનોલોજીમાં અવનવા પ્રયોગો કરનાર પ્રણવ મિસ્ત્રી દૃઢપણે માને છે કે ‘ભવિષ્યમાં જે થાય તે જોયું જશે, એવું રાખવાને બદલે આપણું ભવિષ્ય જાતે ડીઝાઇન કરવામાં વધારે શાણપણ છે.’

visit http://www.pranavmistry.com/ for details of projects)