કલઇઃ વાસણોની, તિજોરીની અને સ્મૃતિઓની

જમાનો બદલાય અને વપરાશની ચીજવસ્તુઓ બદલાય, એમ ભાષાના પ્રયોગોમાં પણ ફેરફાર થાય છે. ‘અમુલ બટર’ પહેલાં ખાનગી માલિકીની ‘પોલસન’ ડેરીના યુગમાં મસકા મારવા માટે ‘પોલ્સન મારવા’ એવો શબ્દ ગુજરાતીમાં પ્રચલિત હતો. (‘રહેવા દો ભાઇ, ખોટા પોલસન ના મારશો!’) એ જમાનામાં કોઇના રૂપિયા ચાંઉ કરી જવા માટે શબ્દપ્રયોગ હતોઃ કલઇ કરી નાખવી. દા.ત. વોલસ્ટ્રીટના ઇન્વેસ્ટમેન્ટ બેન્કરોએ અમેરિકાના અર્થતંત્રની કે કેતન પારેખે સહકારી બેન્કોની કલઇ કરી નાખી કહેવાય.

બોલચાલની ભાષામાં ‘કલ્લઇ’ તરીકે ઓળખાતી કલઇ (કે કલાઇ) પિત્તળનાં વાસણો માટેની આવશ્યક ચીજ હતી. એ સમયે સ્ટેનલેસ સ્ટીલનાં વાસણો ‘લક્ઝરી’ ગણાતાં અને ઘરગથ્થુ વપરાશનાં વાસણોમાં એલ્યુમિનિયમ- જર્મન સિલ્વર ઉપરાંત પિત્તળનાં વાસણો મોટા પ્રમાણમાં રહેતાં. બહારથી સોના જેવો દેખાવ અને અંદર ચાંદી જેવી સફેદી, એ પિત્તળનાં વાસણોની ખાસિયત. (એટલે સોનાને ઊંચું દેખાડવા તેની સરખામણી સરખો દેખાવ ધરાવતા પિત્તળ સાથે કરવામાં આવતી હતી.) પિત્તળનાં વાસણો લાગે મજાનાં. હોય પણ ખાસ્સાં વજનદાર. તેની મોટી મર્યાદા એ કે થોડા થોડા વખતે તેની અંદરની સફેદ ચમક ક્ષીણ થવા લાગે અને અંદરની સપાટી કાળાશ ધારણ કરતી જાય. એ વખતે ફુવડ ન હોય એવી ગૃહિણીઓ વાસણને કલઇ કરાવે.

(વાસણને) કલઇ કરનારા એ વખતે મોટા પ્રમાણમાં જોવા મળતા હતા. નાની સાઇઝના કોલસા, હેન્ડલવાળી યાંત્રિક ફૂંકણી, જેનાથી કોલસાને જલતા રાખી શકાય, નવસારનો ભૂકો, કલઇનો ટુકડો અને રૂનો પેલ- આટલો એમનો અસબાબ. એક ગુણીમાં આ બઘું નાખીને એ લોકો ફરે. જ્યાં કલઇ કરવાનો ઓર્ડર મળે, ત્યાં એ મહોલ્લામાં બાજુ પર કે સડકના કિનારે અડ્ડો જમાવે. પેલી યાંત્રિક ફૂંકણી જમીનસરસી રાખે અને તેની પાઇપ જમીનમા નાખે. એ પાઇપના બીજા છેડેના ખાડામાં દેવતા સળગાવવામાં આવે.

હેન્ડલ ફેરવવાથી ફૂંકણીમાંથી વાતો પવન બીજા છેડે દેવતાને પહોંચે અને દેવતા રાખોડી ખંખેરીને ઝગઝગે. ગૃહિણીઓ તપેલી-તપેલાં, તાંસળાં, કથરોટ, વઘારિયાં, કડછા, થાળી-વાટકી- પ્યાલા જેવાં વાસણોનો ઢગ કરી જાય. કલઇવાળા ભાઇ વાસણ હાથમાં લે, પછી કલઇનો નાનો ટુકડો ગરમ વાસણની અંદરની સપાટી પર ઘસે અને તેની પર નવસારના પાવડરમાં રગદોળેલો રૂનો મોટો ગુચ્છ ફેરવે. વાસણોને કલઇ થતી હોય, ત્યારે એની વિશિષ્ટ સુગંધ આવે.

ઘણા વખતથી નાકથી દૂર થઇ ગયેલી એ સુગંધ આજે હવામાંથી આવી, ત્યારે તરત ઓળખાઇ ગઇ. જોયું તો એક કાકા લારીમાં કલઇનો સામાન લઇને નીકળ્યા હતા. એમનું નામ વસંતભાઇ. ‘ક્યારથી ધંધો કરો છો?’ એવું પૂછ્યું, તો એમનો જવાબ,‘જવાહરલાલ નેહરૂના જમાનાથી.’

‘કાકા, કલઇનો ધંધો ચાલે છે હજુ? ’ એવું પૂછ્યું એટલે કાકા કહે,‘ભાઇ, માણસ મરી જાય. ધંધા થોડા મરી જાય? એ તો ચાલુ જ રહે.’

‘કલઇકામ ક્યાં મળે? લોકો તો પિત્તળનાં વાસણ બહુ રાખતા નથી.’ ‘હજુ વાડીઓમાં પિત્તળનાં વાસણ વપરાય છે. જૈન અપાસરા (ઉપાશ્રયો)માં પણ કામ મળે.’

હું સ્કુટર પર હતો ને કાકા જવાની ઉતાવળમાં. એટલે કલઇની સુગંધ અને એ ધંધા વિશેની જાણકારી તાજી કરાવવા બદલ એમનો આભાર માનીને હું ઓફિસે આવવા નીકળ્યો.
ફોટો ૧: કલઇની મિકેનિઝમ
ફોટો ૨: કલઇના ટુકડાનો ક્લોઝ-અપ