ઓલિમ્પિક હોય કે ‘તારે ઝમીં પર’, ખપ છે માત્ર ‘નંબર વન’ નો

સુવર્ણચંદ્રક વિજેતા અભિનવ બિન્દ્રા પર ઈનામોની વર્ષા કરવાની હોય કે કલ્પના ચાવલા પર શ્રદ્ધાંજલિની, કેટલાક સ્માર્ટ લોકો કદી પાછળ રહેતા નથી. એવા લોકોના બે પ્રકાર હોય છે. સરકારી અને કોર્પોરેટ. બન્ને દેખાડો એવો કરે છે, જાણે તે પ્રતિભાની અને રાષ્ટ્રનું નામ રોશન કરનારની કદર કરી રહ્યા છે. હકીકતમાં સરકાર હોય કે કંપનીઓ, તેમનો મુખ્ય આશય લોકલાગણીની અને વિજેતાના જયજયકારની વહેતી ગંગામાં હાથ ધોવાનું ચૂકી ન જવાય એ જ હોય છે.
સફળતાનું વ્યવહારૂ ગણિતઃ કલ હો ના હો
કંપનીઓ તો, ખેર, ધંધાદારી છે. તેમનું કામ જે પાણીએ મગ ચડે તે પાણીએ ચડાવવાનું છે. અભિનવ બિન્દ્રા કે તેમનો અત્યાર સુધીનો સંઘર્ષ, કારકિર્દીના ચડાવ ઉતાર અને આશા-નિરાશા કંપનીઓ માટે ગૌણ છે. તેમને માત્ર ‘સફળતાના પ્રતીક (મેસ્કોટ)’માં જ રસ છે, જેનું નામ કાલે દીપિકા પાદુકોણ, આજે અભિનવ બિન્દ્રા અને કાલે ત્રીજું કંઈક હોઈ શકે છે. દરેક પ્રતીક એક જીવતું જાગતું માણસ હોય છે અને સફળતાની ટોચે પહોંચતાં પહેલાં તેણે કેટલું ઘાસ કાપ્યું હોય છે, તેની જોડે ભાગ્યે જ કોઈને લેવા દેવા હોય છે.

‘અગાઉનો બધો સંઘર્ષ માણસે અહીં સુધી પહોંચવા કર્યો હતો. હવે એ મુકામ આવી ગયો છે, તો બઘું ભૂલીને બને એટલી રોકડી કરી લેવાની. કલ હો ના હો.’ આવું ‘વ્યવહારૂ’ ગણિત એજન્સીઓ અને એજન્ટો અવ્વલ નંબરે પહોંચેલા લોકોને શીખવે છે. તેમને મન કોઈ પણ સિદ્ધિની ચરમસીમા અને પરિપૂર્ણતા તેના થકી એટલી રોકડી કરી લેવામાં છે.

સરકારમાં સ્થિતિ જરા જુદી હોય છે. મોટા ભાગનાં સરકારો અને મુખ્યમંત્રીઓ રાજ્યને અમુક બાબતોમાં તેમનું રજવાડું માને છે, એટલે જૂના જમાનાના બાપુઓની ‘રંગ છે તને! લે મારા ગળાનો હાર’ વાળી માનસિકતા યાદ આવે એ રીતે, વિજેતા ખેલાડી કે ટીમ પર તે ઈનામો વરસાવે છે. સરકારો કે નેતાઓની મુખ્ય લેવાદેવા વિજેતાની ઈન્સ્ટન્ટ ખ્યાતિ સાથે હોય છે. ખેલાડીને ઉતાવળે ઈનામ જાહેર કરી દેવાથી, બીજું કંઈ ન કર્યું હોય તો પણ રમતગમત પ્રત્યેની નિસબતનો અને ‘ક્રિકેટ સિવાય બીજી રમતોને પ્રોત્સાહન આપ્યાનો’ દેખાડો કરી શકાય છે. તેનાથી ઓલિમ્પિક સુધી પહોંચવા જરૂરી સુવિધાઓ કે વાતાવરણ પૂરાં ન પાડ્યાનો ક્ષોભ ઘણી હદે ધોવાઈ કે ઢંકાઈ શકે છે. સૌથી છેવટની વાત એ પણ ખરી કે સરકાર કહેતાં મંત્રીઓને રૂપિયા પોતાના ખિસ્સામાંથી કાઢીને આપવાના નથી. તો પછી શા માટે કંજૂસાઈ દેખાડવી?
પ્રતિભા નહીં, ‘રેડીમેઈડ’ પરિણામ
સરકારને અને કંપનીઓને કેરીઓ જોઈએ છે, પણ આંબા ઉછેરવા નથી. જાહેરખબરીયા પ્રચારના રવાડે ચડીને રૂપિયામાં આળોટતી બીસીસીઆઈની (હા, ભારતની નહીં, બીસીસીઆઈની) ક્રિકેટટીમને ‘ટીમ ઈન્ડિયા’ તરીકે માથે ચડાવનારા લોકોને ઓલિમ્પિકમાં જતી ખેલાડી ટુકડીઓ ‘ટીમ ઈન્ડિયા’ લાગતી નથી. એવું જ ‘ટીમ ઈન્ડિયા’ના વિશ્વવિજય માટે ગીતો બનાવનારા અને તેમના ચરણે સ્પોન્સરશીપના સોદા ખડકી દેનારા લોકોનું છે. હરીફરીને દસ-બાર દેશોની હરીફાઈમાં ‘વિશ્વ વિજેતા’ બનવા ઉતરનારી ટીમ માટે સુવિધાઓનો પાર નથી અને ખરા ‘વિશ્વ વિજેતા’ બનવાનું હોય એવી સ્પર્ધાઓમાં ઉતરતા ભારતીય ખેલાડીઓનો ભાવ પણ કોઈ પૂછતું નથી.

લોકો માને છે કે અભિનવ બિન્દ્રા રાતોરાત સ્ટાર બની ગયો. ૧૧ ઓસ્ગસ્ટ, ૨૦૦૮ના અભિનવ બિન્દ્રાને બધા ઓળખે છે, પણ ૨૦૦૪ની એથેન્સ ઓલિમ્પિકમાં નંબરથી વંચિત રહ્યા પછી હતાશાને આરે પહોંચેલા અભિનવને ઓળખનારા કેટલા? સફળતા વટાવવા ઈચ્છતા અને સફળતાનો જ એકમાત્ર માપદંડ રાખતા લોકોને પ્રતિભામા નહીં, પરિણામમાં- અને બને તો ‘નંબર વન’ માં જ રસ છે. એટલે ‘તારે ઝમીં પર’ જેવી નૈસર્ગિક પ્રતિભા ખીલવા દેવી જોઈેએ એવો ઉપદેશ આપતી ફિલ્મમાં પણ છેવટની ચિત્રસ્પર્ધામાં બાળકનો પહેલો નંબર આવે ત્યારે જ તેની પ્રતિભા સિદ્ધ થાય, એવો ફિલ્મી અંત મુકવામાં આવ્યો હતો. છતાં, મોટા ભાગના પ્રેક્ષકોને તેમાં કંઈ અજુગતું ન લાગ્યું. કેમ કે, નવીનતા કુદરતી પ્રતિભા ખીલવા દેવાના ઉપદેશમાં હતી. બાકી, સફળતા તો પહેલો નંબર આવે ત્યારે જ કહેવાય, એ આમીરખાનના બોધ પહેલાં પણ સૌ જાણતા જ હતા. આમીરખાને તેમને એ કહેવાની તક ગુમાવી કે ‘પહેલો નંબર ન આવે એવા લોકો પણ જીવનમાં સફળ થાય છે.’
કૌન બનેગા ચેમ્પિયન? કરોડપતિ?
‘ઈન્ડિયન એક્સપ્રેસ’માં નલિન મહેતાએ લખ્યા પ્રમાણે, ૨૦૦૮ની ઓલિમ્પિક પહેલાં ભારતીય નિશાનબાજોની ટીમને સ્પોન્સરશીપ આપવાની દરખાસ્ત ૧૫ કોર્પોરેટ હાઉસ દ્વારા નામંજૂર થઈ હતી. સીધી વાત છે. નિશાનબાજોને આપવા કરતાં આઈપીએલની બીજી ટુર્નામેન્ટ સુધી રાહ ન જોઈએ? હવે એમાંનાં ઘણાં અભિનવ બિન્દ્રાના અભિવાદન માટે હરખપદુડા થાય તો નવાઈ નહીં. આને ‘દુનિયાદારી’ તરીકે ઓળખાવીને છૂટી જવું એક વાત છે અને તેના હાર્ડમાં રહેલી અન્યાયી અવ્યવસ્થાનો નીવેડો લાવવો એ બીજી વાત છે.

ક્રિકેટ સિવાયની રાષ્ટ્રીય ટીમ માટે મૂળભૂત સુવિધાઓથી માંડીને સાધનસામગ્રી અને યોગ્ય તાલીમનો કેવો અભાવ હોય છે, તે હવે જાણીતું છે. રમતગમતના સરકારી તંત્રની વાયડાઈ વળોટીને કોઈ ટીમ ટુર્નામેન્ટ જીતી લાવે તો એરપોર્ટ પર તેમનું સ્વાગત કરવા પણ કોઈ ન હોય, એવા દાખલા નોંધાયેલા છે. એવા સંજોગોમાં અભિનવે હિંમત હાર્યા વગર મેળવેલી જીત આનંદની સાથોસાથ રમતજગતના ભવિષ્ય માટે આશંકા પણ પ્રેરે છે.

અભિનવના પિતા કરોડપતિ હતા. એટલે આર્થિક મોરચે તેમણે દીકરા માટે કોઈ કસર ન છોડી. ચંદીગઢ નજીક આવેલા ૧૦ એકરના આલીશાન ફાર્મહાઉસમાં તેમણે અભિનવ માટે જિમ્નેશિયમ, સ્પા અને ફિઝીયોથેરાપી સેન્ટર ઉપરાંત અંગત શૂટિંગ રેન્જ પણ ઉભી કરી આપી. આટલું ઓછું હોય તેમ અભિનવને વિદેશી ધરતી પર વિદેશી નિષ્ણાતોની તાલીમનો લાભ પણ તેમણે અપાવ્યો. જેમ કે, મે મહિનાના અંતથી અભિનવ ઘરે પાછો આવ્યો નથી. ઓલિમ્પિકની પૂર્વ તૈયારીરૂપે પહેલાં દક્ષિણ આફ્રિકામાં ફીટનેસ સેશન અને ત્યાર પછી જર્મનીમાં પ્રેકટિસ કર્યા પછી તે બેજિંગ પહોંચ્યો હતો.

ભારત જેવા દેશમાં કેટલા ખેલાડીઓની સ્થિતિ આટલો ખર્ચ પરવડે એવી હોય? ઓલિમ્પિક જેવી ખરા અર્થમાં વૈશ્વિક સ્પર્ધામાં કૌશલ્યની સાથે લેટેસ્ટ ટેકનોલોજીનો પણ મુકાબલો થતો હોય અને સરકાર કે કંપનીઓ એ મોરચે કશો રસ લેવાનાં ન હોય, તો પછી કરોડપતિ પિતાના તેજસ્વી પુત્રો સિવાય બીજા કોઈનો ગજ નહીં વાગે. એવી સ્થિતિ ન થાય એ માટે સુવર્ણ ચંદ્રક જીત્યા પછી તરત બિન્દ્રાએ ‘ભારતમાં ઓલિમ્પિક રમતો પ્રત્યેનો લોકોનો અભિગમ બદલાય’ એવી અપેક્ષા વ્યક્ત કરી હતી.

‘ફલાયિંગ સીખ’ તરીકે જાણીતા દોડવીર મિલ્ખાસિંહ પોતાના જીવતેજીવ ભારતમાં ઓલિમ્પિકનો પહેલો વ્યક્તિગત ગોલ્ડમેડલ આવ્યો એ બાબતે ઉંડો સંતોષ વ્યક્ત કર્યો. મિલ્ખાસિંઘના સંતોષમાં સૂર પુરાવતી વખતે એ પણ યાદ આવે છે કે મિલ્ખાસિંઘ ગરીબ પરિવારનું સંતાન હોવા છતાં અને ભારતનું રમતગમત વિષયક સરકારી તંત્ર આટલું જ રેઢિયાળ હોવા છતાં તેમણે ૧૯૬૦ની રોમ ઓલિમ્પિકમાં ફાઈનલ પહેલાંના એક મુકાબલામાં ૪૦૦ મીટર દોડનો વિશ્વવિક્રમ તોડ્યો હતો. ફાઈનલમાં તે ચોથા નંબરે આવ્યા. છતાં તેમનું ‘ફલાઈંગ સીખ’ તરીકેનું બિરૂદ બરકરાર રહ્યું.

હવે ૨૦૦૮ માં અભિનવ બિન્દ્રા કરોડો રૂપિયા ખર્ચીને પરદેશમાં ટ્રેનિંગ લઈને, હતાશાથી હાર્યા વગર અને સરકારી ટેકાની અપેક્ષા રાખ્યા વિના સર્વોચ્ચ સિદ્ધિ લગી પહોંચ્યો છે. દેશનું મહેણું ભાંગ્યું છે. મિલ્ખાસિંઘનું સ્વપ્ન સાકાર થયું છે. છતાં, એ સ્વપ્ન ખરેખર સાકાર થયું ત્યારે જ ગણાય, જ્યારે સરકાર કે સમાજ કે કોર્પોરેટ જગતના સહયોગથી સામાન્ય આર્થિક સ્થિતિ ધરાવતા પ્રતિભાશાળી ખેલાડીઓ અપવાદ નહીં, પણ નિયમ લેખે સર્વોચ્ચ સિદ્ધિ હાંસલ કરતા થાય અને ‘જનગણમન’નું સંગીત ઓલિમ્પિકના સ્ટેડીયમ માટે પરિચિત બની જાય