'ના ચાહું સોનાચાંદી, ના ચાહું હીરામોતી ' ગીતના મૂળ સુધીની મધુર સફર

‘બોબી’ (1973)ના અતિપ્રખ્યાત ગીત ‘ના ચાહું સોનાચાંદી’ની ધૂન, તાલ અને તેનું કોરસ બહુ ગમતાં હતાં. સાથોસાથ, એવી ધારણા પણ હતી કે તેની ધૂન ગોવાના કોઈ લોકગીત પર આધારિત હોવી જોઈએ. ઇન્ટરનેટ પહેલાંના જમાનામાં થોડા મિત્રોને પૂછપરછ કરી, પણ કંઈ ખુલાસો ન મળ્યો.

‘બોબી’માં રાજ કપૂરનું ડાયરેક્શન ધરાવતી એવી પહેલી ફિલ્મ હતી, જેમાં સંગીત શંકર-જયકિશનનું નહીં, લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલનું હતું. લક્ષ્મી-પ્યારેના સહાયક તરીકે હતા દિલીપ ધોળકિયા. બેએક દાયકા પહેલાં દિલીપકાકા સાથે નિકટનો પરિચય થયો ત્યારે તેમને પણ એ ધૂન વિશે પૂછ્યું હતું. તેમને સ્મરણ રહ્યું ન હતું. 

દિલીપકાકાને મેં એ પણ પૂછ્યું હતું કે ‘ના માગું સોનાચાંદી’ની ધૂન લક્ષ્મી-પ્યારેએ બનાવી હતી કે શંકર-જયકિશન બનાવીને ગયા હતા? કારણ કે, રાજ કપૂર તેમની જાણીતી શૈલી પ્રમાણે, શંકર-જયકિશન પાસે વધારાની (સ્ટોક) ધૂનો તૈયાર કરાવતા હતા. તેવી ધૂન બીજા શણગાર વિના, સ્વતંત્રપણે ફિલ્મમાં બેકગ્રાઉન્ડ મ્યુઝિક તરીકે આવી જાય, પણ રાજ કપૂરની પછીની કોઈ ફિલ્મમાં, એ જ ધૂનમાં સુધારાવધારા અને નકશી થઈને સ્વતંત્ર ગીત બને. ‘જિસ દેશમેં ગંગા બહતી હૈ’નું ગીત ‘ઓ બસંતી પવનપાગલ’ તેનું જાણીતું ઉદાહરણ છે. (તે ગીતની મૂળ ધૂન ‘આવારા’માં 2:35:55થી શરૂ થાય છે)

 'બોબી'ના ગીત વિશેના બંને સવાલ સમય જતાં મનમાં દટાઈ ગયા હતા, પણ બેએક અઠવાડિયાં પહેલાં તેમનો અચાનક તાળો મળી ગયો. ઘરમાં જમતી વખતે ઘણી વાર અમે કોઈ ફિલ્મ કે તેના ટુકડા જોતા હોઈએ. એ રીતે ‘મેરા નામ જોકર’ કટકે કટકે આખી જોઈ. (મમ્મી પણ સાથે બેઠાં હોય એ રીતે જોયેલી તે છેલ્લી આખી ફિલ્મ હતી.) પછી ‘આવારા’ શરૂ કરી. તેમાં એકાદ કલાક પછી, એક રોમેન્ટિક સીનના બેકગ્રાઉન્ડ મ્યુઝિકમાં સાવ ધીમેથી કોરસના સૂર સંભળાયા અને કાન ચમક્યા. એક-બે વાર રીવાઇન્ડ કરીને, અવાજ મોટો કરીને ફરી સાંભળ્યું તો ખ્યાલ આવ્યો કે એ તો ‘ના માગું સોનાચાંદી’ની, તેના આરંભે આવતા કોરસ સહિતની ટ્યૂન હતી. શંકર-જયકિશને તે 'બોબી'નાં બાવીસ વર્ષ પહેલાં બનાવીને ‘આવારા’ના બેકગ્રાઉન્ડ મ્યુઝિકમાં, ધ્યાન પણ ન જાય એવી રીતે, મુકી દીધી હતી.

આ લિન્ક પર ક્લિક કરીને, પ્લે કરવાથી, ‘આવારા’નો ટ્યૂનવાળો હિસ્સો  વાગશે.  શક્ય હોય તો ઇઅરફોન નાખીને સાંભળવો. 

https://www.youtubetrimmer.com/view/?v=iMsIXfGdfXE&start=5064&end=5122&loop=0

 ત્યાર પછી એ ધૂનના મૂળ ગોવાનીઝ ગીતની તપાસ કરતાં મળી આવ્યું કે અસલમાં એ ગીત કાર્લોસ યુજીનો ફરેરાએ 1895માં તૈયાર કર્યું હતું અને તેને પેરિસમાં પ્રકાશિત કર્યું હતું. ગોવામાં તે 1926માં પ્રકાશિત થયું. તેના ઉઘડતા શબ્દો હતાઃ Hanv Saiba Poltoddi Vetam. એ પણ જાણવા મળ્યું કે ગોવાનાં સૌથી લોકપ્રિય લોકગીતોમાં તેનો સમાવેશ થતો હતો. તેમાં સમાયેલી ટૂંકી કથા એવી હતી કે બે નર્તકીઓને નદીના સામા કાંઠે દામુના લગ્નમાં જવું હતું, પરંતુ પોર્ટુગીઝ શાસકો દ્વારા ફરમાવાયેલી સ્થાનિક રીતરિવાજો-ઉજવણાંની મનાઈને કારણે નાવિક તેમને લઈ જવાની ના પાડતો હતો. નર્તકીઓ ઝાંઝર જેવાં ઘરેણા આપવા લાગી (ઘે ઘે ઘે ઘે ઘે, ઘે ઘે સાયબા) અને નાવિક કહેતો હતો, “માકા નાકા ગો, માકા નાકા ગો” (મારે નથી જોઈતાં).

આમ, મૂળ લોકગીતમાં મસ્તીની નહીં, ઉદાસીની ઝાંય હતી. તે મૂળ લોકગીત અને મૂળ ધૂનનું આધુનિક રેકોર્ડિંગ

અને પ્રવાસીના લાભાર્થે એ જ ગીત-ધૂનનું મસ્તીભર્યું સ્વરૂપ

એક વાતનો તાળો હજુ મળ્યો નથી. શંકર-જયકિશને મૂળ ધૂનમાં કોરસનો જે રીતે ઉપયોગ કર્યો, તે કોરસ ગોવાના મૂળ લોકગીતમાં સાંભળવા મળતું નથી અને તે કોરસની વિશિષ્ટ મઝા છે. ‘બોબી’ના ગીતમાં આરંભે પણ તેવું કોરસ રાખવામાં આવ્યું છે.

એ કોરસ શંકર-જયકિશને ક્યાંથી અપનાવ્યું હશે- તેની પ્રેરણા ક્યાંથી આવી હશે? 'આવારા'માં તેમના સહાયક સંગીતકાર સોની કેસ્ટેલિનો/Sony Castellinoનું નામ વાંચવા મળે છે, જે નામ પરથી અને ફિલ્મઉદ્યોગની પરંપરા પ્રમાણે, ગોવાના હોય એવું લાગે છે. તેમણે કે બીજા કોઈ વાદકે શંકર-જયકિશનને તે આપ્યું હશે? કોઈ જાણકાર મિત્ર તે વિશે માહિતી આપશે તો આનંદ થશે.

અને એ માહિતી ન મળે તો, જેટલું છે તે પણ પૂરતો આનંદ આપે એવું છે.