ગિરીશ મકવાણાની ફિલ્મ 'કલર ઑફ ડાર્કનેસ'

(સામાજિક ચેતવણીઃ આ ફિલ્મ રીવ્યુ નથી.)

વર્ષો પહેલાં 'દલિતશક્તિ' સામયિકનો ફિલ્મ વિશેષાંક કાઢ્યો ત્યારે તેમાં જ્ઞાતિના ભેદભાવનું કથાવસ્તુ ધરાવતી ફિલ્મો વિશેના થોડા લેખ હતા. (મુખ્યત્વે હિંદી સામયિક 'કથાચિત્ર'માંથી) તેનો સૂર એ જ હતો કે 'અછૂત કન્યા' (1935) અને 'અછૂત' (1940)થી માંડીને અસ્પૃશ્યતાના ભેદભાવ વિશે ઠીક ઠીક ફિલ્મો બની છે. છતાં, તેમાં સમાનતા અને અધિકારને બદલે સહાનુભૂતિવાળું દૃષ્ટિબિંદુ વધારે જોવા મળે છે. આ સમસ્યાની કઠોર વાસ્તવિકતા અને ખાસ તો, વ્યાપકતા આલેખતી ફિલ્મ કેવી હોઈ શકે? તેનો જવાબ સૂઝતો ન હતો.

વીસમી સદીના અમેરિકા પર અસર પાડનારી ફિલ્મો વિશેના પુસ્તક The Films That Changed Usમાં લેખક નીક ક્લુની/ Nick Clooneyને હોલિવુડની ફિલ્મો માટે એવી મૂંઝવણ હતી. કાળા લોકો સાથેના રંગભેદની સમસ્યાને આબાદ રીતે આલેખતી એકેય ફિલ્મ ક્લુનીના ધ્યાને આવી નહીં. એટલે 'બર્થ ઑફ અ નેશન'થી માંડીને 'શિંડલર્સ લિસ્ટ’ જેવી ફિલ્મો વિશે સરસ પ્રકરણો લખ્યા પછી, છેલ્લું પ્રકરણ તેમણે લખ્યુંઃ ધ ફિલ્મ ધેટ વૉઝ નેવર મેઇડ—કદી નહીં બનેલી એ ફિલ્મ.

ગિરીશ મકવાણાની ફિલ્મ 'કલર ઑફ ડાર્કનેસ' જોયા પછી મને જવાબ મળી ગયોઃ જ્ઞાતિના ભેદભાવને રંગભેદ સાથે સાંકળીને, મૂળભૂત ભેદભાવનો મુદ્દો આંતરરાષ્ટ્રિય ફલક પર રજૂ કરતી ફિલ્મ 'કલર ઑફ ડાર્કનેસ' જેવી હોઈ શકે. તેનાથી કમ સે કમ જ્ઞાતિના ભેદભાવ પૂરતું, 'ધ ફિલ્મ ધેટ વૉઝ નેવર મેઇડ'નું મહેણું ભાંગ્યું છે.

જ્ઞાતિવાદ અને પોલિયો--બંને સામે (એ જ ક્રમમાં) લડીને, તેમને હંફાવનાર ગિરીશ મકવાણા વિશિષ્ટ વ્યક્તિત્વ ધરાવે છે. શાસ્ત્રીય સંગીતમાં તબલાં વગાડે, વાળની છટા કંઈક ઉસ્તાદ ઝાકીર હુસૈન જેવી. ગળામાં સ્કાર્ફ જેવું પણ લાંબું-રંગીન કપડું હોય, ડ્રેસિંગ અને વાતચીતની ઢબ પણ છટાદાર, ઝાઝો પરિચય ન હોય તો ફિલ્મી લાગે એવી. એક્સેન્ડેટ અંગ્રેજી અને ચરોતરી ગુજરાતી વચ્ચે સાહજિકતાથી આવજા કરી શકે. પણ થોડા પરિચયમાં તેમની નક્કરતાનો અને પ્રતિભાનો પરિચય અને પરચો મળે, અંગત વાતચીતમાં દોસ્તીની-અનૌપચારિકતાની ઉષ્મા છલકે,

Girish Makwana / ગિરીશ મકવાણા 

ઑસ્ટ્રેલિયામાં ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ પર હુમલાના બનાવોના કિસ્સા બહુ ચગ્યા ત્યારે ઑસ્ટ્રેલિયામાં રહેતા ગિરીશના મનમાં ચક્કર ચાલુ થયુંઃ આ રીતે થતા હુમલા તો ખોટા જ કહેવાય, પણ ભારતીયો કયા મોઢે આખા ઑસ્ટ્રેલિયાને 'રેસિસ્ટ કન્ટ્રી' કહી શકે? ભેદભાવના મામલે ભારતના જ્ઞાતિવાદ જેવી ટકાઉ અને અનિષ્ટ વ્યવસ્થા જગતમાં ભાગ્યે જ બીજે ક્યાંય હશે. 'જ્યાં જ્યાં વસે એક ભારતીય, ત્યાં ત્યાં સદાકાળ જ્ઞાતિવાદ'—એવી પંક્તિ થોડી (પણ બહુ નહીં, થોડીક જ) અતિશયોક્તિ સાથે અને કવિ ખબરદારની માફી સાથે લખી શકાય. પોતે આખેઆખા જ્ઞાતિવાદી ભેદભાવના કીચડમાં આળોટતા હોય, બહાર ગયા પછી પણ જ્ઞાતિના ભેદભાવરૂપી કીચડનો સ્વિમિંગ પુલ મનમાં સાથે લઈને ગયા હોય, અને પછી તે ઉઠીને રંગભેદની ફરિયાદ કરે? અને તેમને કશો વિરોધાભાસ પણ ન લાગે?

આ ફિલ્મનો કેન્દ્રવર્તી વિચાર. તેની પરથી ગિરીશ મકવાણાએ કથા વિકસાવી. સંગીતપક્ષ પોતે સંભાળી શકે એટલા કાબેલ. ઑસ્ટ્રેલિયામાં બાકાયદા ભણેલા, એટલે ડાયરેક્શન પણ આવડે. સવાલ નિર્માણનો. ડૉલરમાં બજેટ જોઈએ. એનું શું? પણ જ્ઞાતિવાદ ને પોલિયોને હરાવી ચૂકેલો જણ એમ કંઈ પાછો પડે? પૂરા જોશથી તેમણે કામ ઉપાડ્યું અને સફરમાં એક પછી એક સાથીઓ જોડાતા ગયા--ફક્ત ત્યાંના ભારતીયો જ નહીં, બીજા લોકો પણ ગિરીશ મકવાણાના સ્વપ્નની અને તેની પાછળ રહેલા ઉમદા વિચારની કદર તરીકે જોડાતા ગયા.

ફિલ્મના ખર્ચમાં પણ કાંકરી કાંકરી કરીને પાળ બાંધવાની હતી, પણ ગિરીશ પાસે ધીરજ, મહેનત અને આવડત—એ ત્રણેમાંથી કશાની કમી ન હતી. તેમને સૌથી મજબૂત સાથે મળ્યો લૉરેન ગ્રીગ/ Lorraine Griggનો. લૉરેન પોતે વ્યાવસાયિક રીતે ફિલ્મનિર્માતા ન હોવા છતાં કે એવાં લાખોપતિ ન હોવા છતાં, પહેલી વાર આ ફિલ્મ માટે નાણાં રોકવા તૈયાર થયાં. બીજા પણ લોકો એવી રીતે જોડાયા. નાણાંનો બંદોબસ્ત થાય, તે પહેલાં ગિરીશે પોતાના ક્રેડિટ કાર્ડની પાંચ આંકડાની હદની અંદર રહીને શૂટિંગનું કામ શરૂ કરી દીધું હતું.

આ ફિલ્મનો કેટલોક હિસ્સો ગુજરાતીમાં છે અને બાકીની અંગ્રેજીમાં. (ફિલ્મની હિંદી આવૃત્તિ પણ તૈયાર થઈ હતી). ફિલ્મમાં સૌથી પહેલું ધ્યાન ખેંચતું પાસું છે તેનું સંગીત. તે આખી કથાનો એક હિસ્સો બની ગયું હોય એવું છે. ગિરીશે સ્વરબદ્ધ કરેલાં કેટલાંક ગીત ફિલ્મ પૂરી થયા પછી પણ મનમાં ગુંજતાં રહે છે. ભારતમાં આ ફિલ્મ આવી ત્યારે રવીશકુમારે પણ ફિલ્મના સંગીતનો સવિશેષ ઉલ્લેખ કર્યો હતો. (પ્રાઇમ ટાઇમની લિન્કઃ https://www.youtube.com/watch?v=r6BEOR-lUzs

આ ફિલ્મનાં કેટલાક ગીતોની સર્જનકથા વિશે બીરેનના લેખની લિન્ક
 http://birenkothari.blogspot.in/2017/09/blog-post_21.html


ફિલ્મ જોતી વખતે તેના નિર્માણ પાછળ થયેલા આર્થિક આયોજનનો અને ગિરીશ મકવાણાએ ખૂબીથી ભેગા કરેલા અનેક છેડાનો ખ્યાલ ન આવે. (imdb પરના આંકડા પ્રમાણે, ફિલ્મનો કુલ અંદાજિત ખર્ચ 30 લાખ ઑસ્ટ્રેલિયન ડૉલર થયો) કોઈ સરસ મોટી ફિલ્મકંપનીએ બનાવી હોય એવી જ ફિલ્મ (પ્રોડક્શન વૅલ્યુના હિસાબે) લાગે. ફિલ્મમાં અંગ્રેજીવાળો ભાગ મોટો છે અને તે એકદમ મઝાનો, વિવિધ રસથી ભરપૂર, દૃશ્યાત્મક રીતે આંખને ઠારે એવો અને સરસ અભિનય ધરાવતો છે. ગુજરાતી ભાગમાં સંવાદછટાના અને અભિનયના પ્રશ્નો હોવા છતાં,  કથાવસ્તુ માટે તે જરૂરનો છે અને દૃશ્યોની રીતે સરસ છે.

નવલકથાકારો માટે કહેવાય છે કે તેમની પહેલી કે શરૂઆતની બે-ત્રણ નવલકથાઓ તેમની અંગત  જિંદગીનું પ્રતિબિંબ ધરાવે તો તે સ્વાભાવિક ગણાય છે. આ ફિલ્મમાં ગુજરાતની કથા ગિરીશના પિતા કાંતિભાઈની વાત પરથી પ્રેરિત છે. ગિરીશ મકવાણા ફિલ્મમાં પ્રત્યક્ષરૂપે બે વાર દેખાય છે. (એક વાર સંગીતના કાર્યક્રમમાં તબલાં પર, જે બહુ દૂરથી દેખાય છે અને બીજી વાર હીરોના રૂમ પાર્ટનર તરીકે) પણ પરોક્ષરૂપે તે ઘણી જગ્યાએ છે. હીરોના પહેરવેશની સ્ટાઈલથી માંડીને ગામનું નામ ટુંડેલ પણ સાચું રાખવામાં આવ્યું છે. હીરોનું નામ પણ ગિરિરાજ છે, જે ગિરી તરીકે ઓળખાય છે. ગિરિરાજ બનતા સાહિલ સલુજાનો અભિનય સરસ છે અને હીરોઈન વિદ્યા માકન એકદમ સ્વાભાવિક અને એટલે પ્રભાવશાળી છે.

આખી ફિલ્મ જોયા પછી ઉભા થઈને દર્શકો રંગભેદ અને જ્ઞાતિભેદ વિશે વિચારતા થાય એવો એનો આશય છે અને તેનું નિર્માણ પણ એટલું શક્તિશાળી છે કે દર્શકોને એ દિશામાં વિચારવા પ્રેરી શકે.

આવા અનોખા વિષય પર આટલી સરસ રીતે, સંતુલિત અને દર્શનીય ફિલ્મ બનાવવા બદલ ગિરીશ મકવાણા, લૉરેન ગ્રીગ અને તેમના સૌ સાથીઓને-મિત્રોને અભિનંદન. ફિલ્મ પ્રદર્શિત થઈ ચૂકી. હવે તેની ડીવીડી માટે રાહ જોવાની છે. ડીવીડી આવે ત્યારે તે મેળવીને આ ફિલ્મ જોવાની સૌ સહૃદય મિત્રોને ભલામણ છે.
(આ ફિલ્મ બનતી હતી ત્યારે, તેના વિશેનો, કદાચ સૌથી પહેલો, લેખ 'નવાજૂની'માં લખ્યો હતો. તેની લિન્ક)
http://urvishkothari-gujarati.blogspot.in/2016/05/blog-post_16.html