પહેલી ‘જંગલબુક’નો ભારતીય મોગલી : સાબુ

થ્રી-ડી ‘જંગલબુક’/ Jungle Bookની સફળતાને કારણે તેમાં મોગલીનું પાત્ર ભજવનાર ઇન્ડિયન-અમેરિકન બાળકલાકાર નીલ સેઠી માંડ બાર-તેર વર્ષની ઉંમરે સ્ટાર બની ગયો છે. પરંતુ સાત દાયકા પહેલાં એક સંપૂર્ણ ભારતીય બાળકલાકારે બ્રિટન અને હોલિવુડમાં નામ કાઢ્યું હતું. ‘જંગલબુક’(2016)ની હિંદી આવૃત્તિમાં માદા અજગર (અજગરણ?) માટે અવાજ આપનાર પ્રિયંકા ચોપરા આજકાલ ટીવી શ્રેણી દ્વારા અમેરિકામાં લોકપ્રિયતા મેળવી રહ્યાં છે, પણ હોલિવુડમાં સ્ટાર તરીકે ખ્યાતિ હાંસલ કરનાર પહેલો ભારતીય હતોઃ સાબુ.

મુંબઇમાં જન્મેલા, નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા અંગ્રેજ લેખક રડ્યર્ડ કિપ્લિંગ/ Rudyard Kiplingના બે વાર્તાસંગ્રહો ‘ધ જંગલબુક’(1894) અને  ‘ધ સેકન્ડ જંગલબુક’ (1895) પરથી 1942માં ‘જંગલબુક’ ફિલ્મ બની—અને એ પણ એનિમેશન ફિલ્મ નહીં, જીવતાં પ્રાણીઓનાં દૃશ્યો ધરાવતી ફિલ્મ. ડિઝનીની ‘જંગલબુક’ (2016) માટે હજારો બાળકોના ઓડિશન ટેસ્ટ લીધા પછી નીલ સેઠીની પસંદગી કરવામાં આવી, પરંતુ સાત દાયકા પહેલાં બ્રિટિશ ફિલ્મનિર્માતા એલેક્ઝાન્ડર કોર્ડા/ ALexander Kordaએ બનાવેલી રંગીન ફિલ્મ ‘જંગલબુક’માં મોગલી કોણ બનશે, એ શોધવાનું ન હતું. કોર્ડા પાસે ભારતીય ચહેરો ધરાવતો સ્ટાર બાળકલાકાર તૈયાર હતોઃ સાબુ. દક્ષિણ ભારતીય પરંપરા પ્રમાણેનું આખું નામઃ સેલર શેક (શેખ?) સાબુ. મૈસુરના મહાવતના છોકરામાંથી બ્રિટન- હોલિવુડના સ્ટાર બનવા સુધીની સાબુની સફર ફિલ્મી કહાનીને ટક્કર મારે એવી છે.

બ્રિટિશ ફિલ્મનિર્માતા એલેક્ઝાન્ડર કોર્ડાએ રડ્યાર્ડ કિપ્લિંગની ‘ધ જંગલબુક’માંથી એક વાર્તા ‘તુમાઇ ઓફ ધ એલીફન્ટ્સ’ પસંદ કરીને તેની પરથી ‘એલીફન્ટ બોય’/ Robert Flaherty નામે એક ફિલ્મ બનાવવાનું નક્કી કર્યું. એ ફિલ્મમાં એલીફન્ટ બોયની ભૂમિકા માટે તેમને એક બાળકલાકારની તલાશ હતી. ‘નાનુક ઓફ ધ નોર્થ’ જેવી દસ્તાવેજી ફિલ્મોથી જાણીતા રોબર્ટ ફ્લેહર્ટી આ ફિલ્મમાં કોર્ડાના સહયોગી હતા. તેમણે ભારતની મુલાકાત દરમિયાન મૈસુરમાં સાબુને જોયો. પિતાના અકાળે થયેલા અવસાન પછી સાબુ બાળપણથી જ રાજાના હાથીઓની સેવામાં લાગી ગયો હતો અને હાથીઓ સાથે દોસ્તી પણ કેળવી લીધી હતી. દસ-અગીયાર વર્ષની નાનકડી કાયા અને લુંગીભેર કદાવર હાથી પર સવારી કરતા સાબુને જોઇને ફ્લેહર્ટીને લાગ્યું કે તેમને અસલી ‘એલીફન્ટ બોય’ મળી ગયો છે.

મૈસૂર છોડીને બ્રિટન ગયા પછી મહાવતના પરચૂરણ કામને બદલે અભિનય સાબુએ ઝડપથી શીખી લીધો. તેના દેખાવમાં રહેલું ભારતીયપણું અંગ્રેજ અને અમેરિકન ફિલ્મકારોને બહુ ઉપયોગી લાગતું હતું. ઉપરાંત, માત્ર સિનેમાના પડદે જ નહીં, વાસ્તવમાં હાથીઓ સાથે પનારો પાડતા અસલી હીરો તરીકેનો દરજ્જો તો ખરો જ. ‘એલીફન્ટ બોય’ (1937) રજૂ થઇ ત્યારે સાબુની ઉંમર 13 વર્ષ હતી. આ ફિલ્મની સફળતા પછી સાબુએ બ્રિટનમાં રહીને કોર્ડાની કેટલીક ફિલ્મોમાં કામ કર્યું. તેમાં ‘ધ થીફ ઓફ બગદાદ’ (1940) અત્યંત સફળ રહી. એ ફિલ્મમાં સાબુએ અબુ (અલાદીન)ની ભૂમિકા કરી હતી. દરમિયાન બીજા વિશ્વયુદ્ધને કારણે બ્રિટનમાં વાતાવરણ બગડતાં નિર્માતા કોર્ડાએ અને સાબુએ પણ હોલિવુડનો રસ્તો લીધો.

સાબુની લોકપ્રિય છબીનો ઉપયોગ કરવા માટે કોર્ડાએ ફરી રડ્યાર્ડ કિપ્લિંગની ‘ધ જંગલબુક’ને ખપમાં લીધી અને તેમાંથી ચાર વાર્તાઓ પસંદ કરીને ફિલ્મ બનાવી ‘જંગલબુક’ (1942). એ વખતે સાબુ મોગલી જેવો (કે અત્યારના નીલ સેઠી જેવો) બાળક નહીં, અઢાર વર્ષનો જુવાન હતો. પરંતુ તેના નામનો સિક્કો ચલણી હતો અને તેનો ભારતીય દેખાવ પરદેશી પ્રેક્ષકોમાં એક પ્રકારે વાસ્તવિકતાનો રોમાંચ જગાડતો હતો. આ ફિલ્મ યુટ્યુબ પર જોઇ શકાય છે, પણ એ જોતી વખતે મનમાં રહેલા મોગલી સાથે સાબુની સરખામણી કરવી નહીં. પાત્રો સરખાં હોવા છતાં, પાછલાં વર્ષોમાં લોકપ્રિય બનેલી ‘જંગલબુક’ કરતાં જુદી વાર્તાઓ આ ફિલ્મમાં લેવામાં આવી છે. તેમાં મોગલી માનવવસ્તીમાં રહેવા જાય છે, આ ફિલ્મ સુપરહિટ તો નહીં, પણ  સફળ થઇ. સાથોસાથ, સાબુને અમેરિકાના વિખ્યાત યુનિવર્સલ સ્ટુડિયોએ કરારબદ્ધ કર્યો. ત્યાં સાબુની પહેલી ફિલ્મ હતી ‘અરેબિયન નાઇટ્સ’. સાબુની ખૂબી અને મર્યાદા એ હતી કે તેને મુખ્યત્વે ભારતીય કે બિનગોરાં- પૌર્વાત્ય પાત્રોનું જ કામ મળતું (જે પહેલાં ગોરા અભિનેતાઓ ચહેરા પર શ્યામ મેક અપ લગાડીને કરતા હતા) એ જ તેની ઓળખ હતી.

વિશ્વયુદ્ધ પછી બ્રિટન પાછા ફરેલા સાબુને વધુ એક વાર ‘મેન-ઇટર ઓફ કુમાઉં’ માં અભિનય માટે અમેરિકા જવાનું થયું. ત્યાં ‘સોંગ ઓફ ઇન્ડિયા’ ફિલ્મના સેટ પર અભિનેત્રી મેરિલીન કૂપર સાથે સાબુનો પરિચય થયો અને થોડા સમયમાં બન્ને પરણી ગયાં. 1950ના દાયકામાં (ફિલ્મો મળે ત્યારે) સાબુનો અભિનય ચાલુ રહ્યો, પણ આજીવીકા માટે તેમણે બીજો વ્યવસાય અપનાવી લીધો અને પત્ની તથા બે સંતાનો સાથે કૌટુંબિક જીવન ગાળવા લાગ્યા. ત્યાં લગીમાં સાબુને ખેંચીતાણીને મળતી ભારતીય કિશોરની ભૂમિકાઓનો છેડો આવી ગયો હતો. પરંતુ પરદેશી પ્રેક્ષકોના મનમાં સાબુનું નામ અને કામ બાળપણમાં મઝા કરાવી દીધી હોય એવી ફિલ્મોના કલાકાર તરીકે અંકાયેલું રહ્યું અને માનસન્માન પણ પામ્યું. એ જ કારણથી 1957માં એવી ઘટના બની, જે બહુ ઓછા કલાકારોના જીવનમાં બને છેઃ સાબુના અસલી નામ પરથી ‘સાબુ એન્ડ ધ મેજિક રિંગ’ નામે ફિલ્મ આવી.

Sabu with Eleanor Roosevelt

બીજા વિશ્વયુદ્ધ વખતે અમેરિકાના હવાઇ દળમાં ભરતી થનાર સાબુની છેલ્લી ફિલ્મ ‘અ ટાઇગર વોક્સ’ તેમના મૃત્યુ પછી રજૂ થઇ. યોગાનુયોગે એ ફિલ્મ ડિઝની સ્ટુડિયોની હતી, જેની લેટેસ્ટ ‘જંગલબુકે’ સાબુને યાદ કરવાનું નિમિત્ત પૂરું પાડ્યું છે. 1963માં અમેરિકામાં અવસાન પામેલા સાબુનું જીવનચરિત્ર ‘સ્ટાર ઓફ ઇન્ડિયાઃ ધ લાઇફ એન્ડ ફિલ્મ્સ ઓફ સાબુ’ વર્ષ 2010માં પ્રગટ થયું. તેમનાં (હવે અવસાન પામેલાં) પુત્રી જાસ્મીને પિતાની હિટ ફિલ્મ ‘થીફ ઓફ બગદાદ’નો બીજો ભાગ ‘ધ રીટર્ન ઓફ થીફ ઓફ બગદાદ’ નામે બનાવવાનું વિચારેલું. એ ફિલ્મની પટકથા પણ તેમણે લખી હતી. એમ તો સાબુ પોતે પણ ફિલ્મી કારકિર્દી આથમી ગયા પછી સરકસમાં ઉતરતા હતા અને હાથીઓ પાસે કામ કરાવતા હતા. જાસ્મીને એક અહેવાલમાં કહ્યું હતું કે વોલ્ટ ડિઝની સાથે વાતચીત કરીને સાબુ ભારતમાં ડિઝનીલેન્ડ સ્થાપવા ઇચ્છતા હતા. પરંતુ ચાળીસ વર્ષની વયે હૃદયરોગના હુમલાથી સાબુનું અવસાન થયું. અલબત્ત, વિદેશી ફિલ્મોમાં સ્ટાર બનેલા પહેલા ભારતીય અભિનેતા તરીકે તેમનું સ્થાન અવિચળ રહેવાનું છે.