પટેલ અનામત : મૂળભૂત-મહત્ત્વના સવાલ

પહેલી વાર ૧૯૮૫માં દસમા ધોરણના વિદ્યાર્થી તરીકે ‘અનામત આંદોલન’ સ્પર્શ્યું, ત્યારે તેનો અર્થ હતો : ‘અનામતવિરોધી આંદોલન’. તેના નેતા હતા (વાલીમંડળના) શંકરભાઇ પટેલ. તેનાં ત્રીસ વર્ષ પછી શંકરભાઇ પટેલના જ્ઞાતિબંધુઓ અનામતના વિરોધમાં નહીં, અનામતની માગણી સાથે આંદોલન કરી રહ્યા છે.

ત્રણેક અઠવાડિયાંથી ગુજરાતમાં ચાલતા ‘પટેલ અનામત આંદોલન’ની ભાષા રસપ્રદ છે. અમુક રેલીમાં નારા પોકારાય છે, ‘ભીખ નહીં, અનામત જોઇએ.’ પટેલો સાથે થયેલો ‘અન્યાય’ કેવો છે? એક અહેવાલમાં જણાવ્યા પ્રમાણે, ‘પટેલસમાજના વિકાસ માટે કોઇ આયોગની સ્થાપના થઇ નથી, વિદ્યાર્થીઓને ઊંચી ટકાવારી છતાં કોઇ જાતની પ્રાથમિકતા મળતી નથી, મનગમતી વિદ્યાશાખામાં પ્રવેશ મળતો નથી. સરકારી નોકરીમાં પણ આવી સ્થિતિ છે.’

અનામતનો સૌથી મોટો હિસ્સો (૨૭ ટકા) અન્ય પછાત જાતિઓ (ઓબીસી) પાસે છે. તેમાં ભાગ મેળવવા માટે પટેલોએ સામાજિક રીતે પછાત-નબળા પુરવાર થવું પડે. નબળાપણાના લાભ મેળવવા માટે તેમણે શક્તિપ્રદર્શનનો સહારો લીધો છે. 

સામાન્ય સમજમાં ન ઉતરે એવી બીજી પણ રાજકીય અને સામાજિક બાબતો પટેલ અનામત આંદોલનમાં છે.

- કોઇ પણ જ્ઞાતિએ અન્ય પછાત જ્ઞાતિમાં (ઓબીસીમાં) સમાવિષ્ટ થવું હોય તો બંધારણીય જોગવાઇ મુજબ, દરેક રાજ્યમાં એક પંચ હોય છે. ગુજરાતમાં સુજ્ઞાબહેન ભટ્ટના અઘ્યક્ષપણા હેઠળ એવું પંચ છે. તેની સમક્ષ પટેલોએ રજૂઆત કરી હતી? ત્યાંથી તેમની માગણી નકારાઇ હતી? કે તેમણે સીધો આંદોલન-શક્તિપ્રદર્શનનો રસ્તો લીધો?  અત્યાર સુધીના અહેવાલો પ્રમાણે, તેમણે પંચ સમક્ષ રજૂઆત કરી હોય એવું જણાતું નથી. સામાજિક પછાતપણા માટે નિશ્ચિત કરાયેલા માપદંડોમાંથી પટેલો પાર ઉતરે કે કેમ એ પણ સવાલ

- વર્ષ ૨૦૧૧ની વસતી ગણતરી પ્રમાણે, ગુજરાતની વસ્તીમાં પટેલોનું પ્રમાણ ૧૨ ટકા છે. બધા પટેલ વ્યક્તિગત રીતે સમૃદ્ધ ન હોય તો પણ, તેમનાં સામાજિક સંગઠનો મજબૂત છે. (પટેલ વિદ્યાર્થીઓને સિવિલ સર્વિસની પરીક્ષા માટે તૈયારી કરાવવાના ક્લાસ સુદ્ધાં ચાલે છે.) આવો સમુહ ૨૭ ટકા અનામતના તળાવમાં ખાબકે, તો બાકીની ઓબીસી જ્ઞાતિઓમાંથી ખરેખર સામાજિક રીતે પછાત હોય તેમનું શું થાય? મજબૂત સંગઠનોનું પીઠબળ ધરાવતા પટેલો સાથે હરીફાઇ કરવાનું એમનું કેટલું ગજું? આ સંજોગોમાં, અનામતની ખરેખર જરૂર ધરાવતી પછાત જ્ઞાતિઓની સ્થિત સુધરે કે બગડે? સામાજિક સમાનતા વધે કે ઘટે? અને એવી જ્ઞાતિઓ પટેલો સામે અનામતવિરોધી આંદોલન છેડી શકે?

- ૧૯૮૧-૮૫નાં અનામતવિરોધી તોફાનોમાં પટેલો સહિતના કહેવાતા ઉજળિયાતો દલિતોને મળેલી અનામતનો ઉગ્ર વિરોધ કરતા હતા. દલિતોને મળેલી અનામત તેમની સાથે સદીઓથી થયેલા ઐતિહાસિક અન્યાયના અપૂરતા-અધકચરા પ્રાયશ્ચિત જેવી છે, પણ ત્યારના કહેવાતા ઉજળિયાત આંદોલનકારીઓને એ સમજાતું ન હતું. ‘ભીખ નહીં પણ હક’ એ સૂત્ર ખરું જોતાં દલિતો-આદિવાસીઓની અનામતને લાગુ પડે છે. કેમ કે, અનામત પાછળનો મુખ્ય અને મૂળ આશય આર્થિક નહીં, સામાજિક વિષમતા ઘટાડવાનો છે.

સામાજિક અન્યાયના નામે અનામતની ‘મહાક્રાંતિ’ કરવા મેદાને પડેલા પટેલસમાજના લોકો દલિતોને સદીઓથી થયેલા અન્યાય વિશે કશું કહેવા ધારે છે? (સિવાય કે ‘તેમને બહુ વર્ષો અનામત આપી. હવે ક્યાં સુધી?’) ૧૯૮૧-૮૫નાં આંદોલનોમાં દેખાડેલા દલિતદ્વેષ બદલ કે અનામતવિરોધી ઝેર બદલ તે પશ્ચાતાપ કે દિલગીરીની લાગણી અનુભવે છે? પોતાના ‘અનામત આંદોલન’ની સાથોસાથ દલિતો-આદિવાસીઓની અનામતને પૂરેપૂરો ટેકો આપવા જેટલી-તેના અસરકારક અમલની ખેવના રાખવા જેટલી સમાનતા તે બતાવી શકશે?  કે પોતાની અનામતની માગણીની સાથોસાથ ‘દલિતો-આદિવાસીઓને અનામત ક્યાં સુધી?’નો મનમાં રહેલો ફુંફાડો હજુ તે જાળવી રાખશે?

- પટેલ સંમેલનોમાં અનામતની વર્તમાન ટકાવારી ગણાવીને, ‘ઓપન કેટેગરી’ માટે બહુ ઓછી બેઠકો બચી છે, એવી દલીલો કરવામાં આવે છે. હકીકતમાં સદીઓના અન્યાય પછી પણ દલિતોને અને સમાજના મુખ્ય પ્રવાહથી અળગા રહેલા આદિવાસીઓને તેમની વસ્તીની ટકાવારી જેટલી જ અનામત મળી છે. તેથી વધારે નહીં. ઓબીસીની ટકાવારીનો સત્તાવાર આંકડો મોજૂદ નથી, પણ તેમની વસ્તી ઓછામાં ઓછી ચાળીસ ટકા છે. (વાસ્તવિક પ્રમાણ ઘણું વધારે હોઇ શકે. કારણ કે ચાળીસ ટકાનો આંકડો બહુ જૂનો છે.) તેમની વચ્ચે મળેલી અનામત ૨૭ ટકા છે.

ઓબીસીને આ રીતે અનામત મળવી જોઇએ કે નહીં અને તેમાં અસમાન વહેંચણીના પ્રશ્નો જુદી ચર્ચાનો વિષય છે. પટેલો તેની ચર્ચામાં નથી. તેમની દલીલ છે કે બીજા સમાજોને મળી ગયેલી અનામતને કારણે ‘ઓપન કેટેગરી’માં આવતો તેમનો સમાજ પાછળ પડી ગયો.

પરંતુ અન્યાયની બૂમ પાડતાં પહેલાં પટેલો વિચારી જુએ : સરકારી નોકરીઓમાં કે વિદ્યાર્થીઓના પ્રવેશમાં પટેલોની ટકાવારી ૧૨ ટકા કરતાં ઓછી છે કે વધારે? એક દાવા પ્રમાણે, ૧૯૬૦થી ૨૦૦૫ સુધીમાં સરકારી નોકરીમાં ૪૪-૪૫ ટકા પટેલો હતા. ધારો કે આ દાવામાં અતિશયોક્તિ હોય અને વાસ્તવિક ટકાવારી એનાથી અડધી હોય તો પણ, પટેલોએ તેમાં કશું ફરિયાદ કરવાપણું રહેતું નથી. કારણ કે તેમની વસ્તીના પ્રમાણમાં તેમનું પ્રતિનિધિત્વ વધારે જ રહે છે.

સરકારી નોકરીઓમાં અને ખાસ કરીને ઉચ્ચ શિક્ષણના પ્રવેશમાં પટેલોનું પ્રમાણ ૧૨ ટકાથી ઘટી જાય, તો સામાજિક રીતે પાછળ પડી ગયાના તેમના દાવામાં કમ સે કમ તર્કનું થોડુંઘણું વજન આવે. બાકી, પોતાની ટકાવારી કરતાં ત્રણ-ચાર-પાંચ ગણા પ્રતિનિધિત્વની અપેક્ષાને ‘સમાનતા’ નહીં, ‘વર્ચસ્વ’ કહેવાય. ‘સમાજ પરથી અમારું વર્ચસ્વ ઓછું થઇ ગયું’ એનો કકળાટ કરતાં આંદોલનો હોય?

- પટેલોના વિકાસ માટે કોઇ આયોગની સ્થાપના થઇ નથી, એવું કહેવામાં આવે છે. તો શું પોતાની વસ્તીના પ્રમાણ કરતાં વધારે પ્રતિનિધિત્વ ધરાવતા પટેલો માટે એક આયોગ નીમી દેવાથી આંદોલનનો અંત આવી જશે? ત્યાર પછી બીજાં વગદાર જૂથો આવા આયોગ અને તેની અંતર્ગત ફેંકાતા વિવિધ યોજનાઓના ટુકડા માટે આંદોલન નહીં કરે?

- પટેલ અનામત આંદોલન માટે વારંવાર વપરાતું એક વિશેષણ છે : ‘સ્વયંભૂ’. જો એ સાચું હોય અને ગુજરાતના ઘણા પટેલોને પોતાનો સમાજ પછાત કે પાછળ પડી ગયેલો લાગતો હોય, તો તેના માટે જવાબદાર કોણ? અનામત તો પહેલેથી છે. પ્રચારિત માન્યતા પ્રમાણે, વર્ષ ૨૦૧૪ સુધી ગુજરાતે ધડધડાટ વિકાસ કર્યો હોય અને પટેલોએ (તેમનામાંથી કેટલાકના કહેવા પ્રમાણે) ભાજપને ખોબલે ને ખોબલે મત આપ્યા હોય, તો એક જ વર્ષમાં પટેલો સામાજિક રીતે પાછળ પડી ગયા?

સવાલો અનેક છે. તેના જવાબ સૌ મેળવે, ત્યાં સુધી જ્ઞાતિવાદથી દૂર રહેલા સરદાર પટેલનું નામ, જ્ઞાતિગત આંદોલનથી છેટું રાખીને તેમની ગરીમા જળવાય તો પણ ઘણું.