સિત્તેર વર્ષના અંતરે, એક લોકગીતના બે અંદાજઃ દુર્લભ ઓડિયો-વિઝ્યુઅલ નમૂનો

'કાનુડો શું જાણે મારી પ્રીત'...આ મીરાભજન બાળપણમાં ઘરની સાવ નજીક અને મસ્જિદને અડીને આવેલા લક્ષ્મીનારાયણ મંદિરમાં ગવાતું અનેક વાર સાંભળ્યું હતું. એ દિવસોમાં આઠ વાગ્યે રાત પડી જતી. ઘરમાં મોટે ભાગે પીળા બલ્બનો અજવાસ હોય, જેને લીધે ઝળાંહળાં અજવાળું થવાને બદલે ક્યાંક અંધારું ને ક્યાંક માંદો પ્રકાશ પથરાયાં હોય. જમીને સૌ બેઠાં હોય કે નવેક વાગ્યે સૂઇ પણ ગયા હોય. એ વખતે લક્ષ્મીનારાયણ મંંદિરમાં, (અત્યારના ઘણા ભજનગાયકોની જેમ ગાયકીનો કશો ધખારો રાખ્યા વિના કે માઇકમાં મોઢાં ખોસ્યા વિના,) ભજનિકો એક પછી એક ભજન ઉપાડે. ધીમા ઢાળે શરૂઆત થાય. માઇક વિના રેલાતો અને થોડા અંતરથી આવવાને કારણે વધારે મીઠો લાગતો તેમનો અવાજ ઢોલકના તાલ સાથે કોપીબુક મધુરતા નહીં, પણ કર્ણપ્રિય મીઠાશનું વાતાવરણ પેદા કરે. અંત સુધી પહોંચતાં રંગ જામે. ઢોલકના તાલની સાથે કાંસીજોડાનો સળંગ ખણકાટ ભળે અને છેલ્લે ચરમસીમા પર પહોંચીને ભજન પૂરું થાય, ત્યારે પથારીમાં પડ્યાં પડ્યાં સાંભળનારને પણ તેની ભાવટોચનો અનુભવ થાય.

છતાં, 'કાનુડો શું જાણે મારી પ્રીત' કદી વ્યવસ્થિત રીતે, નજીકથી સાંભળ્યું ન હતું. રાજસ્થાની લોકગાયક મિત્ર સમંદરખાન માંગણીયાર અને તેમના સાથીદારો પહેલી વાર મહેમદાવાદના ઘરે આવ્યા અને તેમણે 'કાનુડો ની જાણે મારી પ્રીત' છેડ્યું, ત્યારે થયું, ઓહોહો, આ તો પેલું ભજન, જે નાનપણમાં અને દૂરથી કેટલી બધી વાર સાંભળ્યું હતું. એ ભજનના શબ્દો પણ એટલા રમતિયાળ છે અને વચ્ચે આવતા સરરરરરરર ને ચરરરરરરર જેવા ધ્વનિસૂચક શબ્દોને લીધે ગાયકોને અને શ્રોતાઓને પણ પોરસ ચડે છે.

પહેલી વાર સમંદરખાન અને સાથીદારો 1995માં મહેમદાવાદ આવ્યા અને આખી રાત ગાયું, ત્યારે વિડીયોની વ્યવસ્થા તો ન હતી. તેનું જેવુંતેવું ઓડિયો રેકોર્ડિંગ કર્યું, પણ બીજી વાર 2013માં તે આવ્યા ત્યારે વિડીયો ઉતારી. વચ્ચેના લાંબા સમયગાળામાં સમંદરખાનની ગાયકી અને તેનું શારીરિક ઉપરાંત વ્યાવસાયિક કદ પણ નીખર્યું હતું. સાથે પૂરી મંડળી પણ હતી. એ રાતે મહેમદાવાદની મહેફિલનો અનુભવ અવિસ્મરણીય બની રહ્યો. (તેના વિશેનો બ્લોગ અને થોડી વિડીયો જોવા માટે અહીં અને અહીં ક્લિક કરો)

એ વખતે પણ સમંદરખાને 'કાનુડો શું જાણે મારી પ્રીત' ગાયું, ત્યારે વધુ એક વાર સૌ ડોલી ઉઠ્યા હતા.તેની ગાયકી ઉપરાંત ખડતાલ (કરતાલ) વગાડવાની કળા-- જે રાજસ્થાની લોકગાયકોની ખાસિયત છે--માણવાલાયક છે.

પરંતુ આજે સવારે ફિલ્મસંશોધક અને પરમ મિત્ર હરીશ રઘુવંશીએ મોકલેલી એક લિન્ક જોઇને રોમાંચનો સુખદ આંચકો લાગ્યો. તેમણે મોકલેલા ગીતના શબ્દો હતા 'શ્યામ ક્યા જાને મ્હારી પ્રીત'. ફિલ્મ 'પ્રેમનગર' (1940), ડી.એન. (દીનાનાથ) મધોકના શબ્દો અને સાવ નવોદિત એવા નૌશાદનું સંગીત.

આ તો જાણે બરાબર, પણ એ ગીત 'કાનુડો ની જાણે મારી પ્રીત'નું હિંદીકરણ હતું અને તેનું પિક્ઝરાઇઝેશન અસલ રાજસ્થાની ગાયકોના સમુહ પર કરાયું હતું. (ભૂલતો ન હોઉં તો ફિલ્મના ડાયરેક્ટર જર્મની-રીટર્ન્ડ મોહન ભવનાની હતા) ભારતમાં લોકકળાઓના દસ્તાવેજીકરણ વિશે ભારે ઉદાસીનતા જોવા મળે છે. પાછલાં વર્ષોમાં એ જરા ફેશનેબલ થઇ. બાકી, પહેલાં ઝવેરચંદ મેઘાણી જેવા થોડા લોકોએ ભારે જહેમત લઇને તેના દસ્તાવેજીકરણનો પ્રયાસ કર્યો. પણ દૃશ્ય સ્વરૂપનું દસ્તાવેજીકરણ તો અતિદુર્લભ. એ સ્થિતિમાં એક હિંદી ફિલ્મના ભાગરૂપે રાજસ્થાની લોકગાયકોની 75 વર્ષ પહેલાંની શૈલી, તેમનું સામુહિક ખડતાલવાદન અને તેની વિવિધ મુદ્રાઓ જોવાં મળ્યાં- અત્યારની સ્ટાઇલ સાથે તેની સરખામણીની તક મળી એનો વિશેષ આનંદ અને હરીશભાઇનો આભાર.

Full Text in Gujarati-
(ઘણાં પાઠાંતરોમાંનું એક)

કાનુડો શું જાણે મારી પ્રીત, બાઈ અમે બાળ કુંવારા રે 

જલ રે જમુનાનાં અમે ભરવાને ગ્યા’તા વાલા,
કાનુડે ઉડાડ્યાં આછાં નીર, ઉડ્યાં ફરરરર રે 

વૃંદા રે વનમાં વા’લે, રાસ રચ્યો રે  વા’લા 
સોળસે ગોપીનાં તાણ્યાં ચીર, ફાડ્યાં ચરરરર રે 

હું વેરાગણ કા’ના, તમારા નામની રે,
કાનુડે માર્યાં બે તીર, વાગ્યાં અરરરર રે 

બાઈ મીરાં કે પ્રભુ ગિરિધરના ગુણ વા’લા,
કાનુડે બાળીને કીધાં ખાખ, કે ઉડી ખરરરર રે