નેટ ન્યૂટ્રાલિટી : જંગ અભી જારી હૈ

 ભારતમાં ચાલેલી નેટ ન્યૂટ્રાલિટીની ગરમાગરમ ચર્ચા વિશે વાત માંડતાં પહેલાં,  ગયા અઠવાડિયાના એક મોટા --અને નેટ ન્યૂટ્રાલિટી સાથે સીધો સંબંધ ધરાવતા--સમાચાર તાજા કરી લઇએ.

અમેરિકામાં ગયા વર્ષે નેટ ન્યૂટ્રાલિટીનો મુદ્દો બહુ ચગ્યો. અમેરિકામાં ‘કૉમકાસ્ટ’ નામની કંપની કેબલ ટીવીના ક્ષેત્રે ભારે વર્ચસ્વ ધરાવે છે. ઇન્ટરનેટનો જમાનો આવ્યા પછી ‘કૉમકાસ્ટે’ કેબલ ટીવીની સાથે ઇન્ટરનેટ કનેક્શનના ધંધામાં પણ સર્વિસ પ્રોવાઇડર તરીકે ઝુકાવ્યું.

બીજી તરફ, ઇન્ટરનેટ પર ટીવીના કાર્યક્રમો રજૂ કરવાનો (સ્ટ્રીમિંગ વિડીયોનો) ચાલ શરૂ થયો. એ ધંધામાં રહેલી એક મોટી વેબસાઇટ એટલે ‘નેટફિ્‌લક્સ’. ઘણા અમેરિકનો કેબલ ટીવી પર કાર્યક્રમો જોવાને બદલે, ‘નેટફિ્‌લક્સ’ની વેબસાઇટ પર જઇને, ફી ભરીને મનપસંદ ટીવી કાર્યક્રમો, ફિલ્મો વગેરે તેમના કમ્પ્યુટર, ફોન કે ટૅબ્લેટમાં જોવા લાગ્યા. તેની સીધી અસર ‘કૉમકાસ્ટ’ના કેબલ કનેક્શનના ધંધા પર થાય, એ સ્વાભાવિક હતું.

‘કૉમકાસ્ટ’ જોકે કેબલ ઉપરાંત ઇન્ટરનેટ કનેક્શનના ધંધામાં પણ હતી. એટલે બન્યું એવું કે જે ગ્રાહકોના ઘરમાં ‘કૉમકાસ્ટ’નું ઇન્ટરનેટ કનેક્શન હતું, ત્યાં ‘નેટફિ્‌લક્સ’ વેબસાઇટની ગતિ ધીમી પડી. ‘નેટફિ્‌લક્સ’ પર ટીવી શો કે ફિલ્મ જોવા માટે ઇેન્ટરનેટની ગતિ ઝડપી જોઇએ. એવું ન હોય તો જોનાર કંટાળી જાય અને બે-ચાર વાર આવું થયા પછી ‘નેટફિ્‌લક્સ’ પર જવાને બદલે એ ટીવી ચાલુ કરે.

‘નેટફિ્‌લક્સે’ આ અંગે વચ્ચે રહેલી કંપની‘લેવલ ૩’નું ઘ્યાન દોર્યું. ‘લેવલ ૩’એ ‘કૉમકોસ્ટ’ સમક્ષ રજૂઆત કરી, ત્યારે ત્યાંથી જવાબ મળ્યો, ‘વધારે સ્પીડ જોઇતી હોય તો તમારે (‘નેટફિ્‌લક્સ’ વતી ‘લેવલ ૩’એ) વધારે ફી ચૂકવવી પડે.’

ગયા વર્ષે બનેલી આ ઘટનાથી ‘નેટ ન્યૂટ્રાલિટી’નો મુદ્દો સામાન્ય ગ્રાહકોમાં ચર્ચાનો અને ચણભણાટનો વિષય બન્યો. દરમિયાન, ‘કૉમકાસ્ટે’ કેબલ કનેક્શન પૂરાં પાડતી બીજી મોટી કંપની ‘ટાઇમ વૉર્નર કેબલ’ને ૪૫ અબજ ડૉલરની આસમાની કિંમતે ખરીદી લેવાનું નક્કી કર્યું. સોદાને સરકાર તરફથી પ્રાથમિક ધોરણે લીલી ઝંડી મળી હતી, પરંતુ ‘નેટફિ્‌લક્સ’ સાથે તેણે કરેલી ગોલમાલ અને ઇન્ટરનેટ કનેક્શનમાં વહેરોઆંતરો રાખવાની તેની દાનતથી ‘કૉમકાસ્ટ’ની ધંધાકીય આબરૂને ફટકો પડ્યો.

‘કૉમકાસ્ટ’-‘ટાઇમ વૉર્નર’નો સોદો પાર પડે તો અમેરિકાનાં લગભગ ૪૦ ટકા ઇન્ટરનેટ કનેક્શન ‘કૉમકાસ્ટ’ની મુઠ્ઠીમાં આવી જાય. ત્યાર પછી તેનું તંત્ર એટલું મોટું બને કે ખુદ સરકાર પણ તેને એક હદથી વધારે નિયંત્રણમાં રાખી ન શકે અને જે ‘નેટફિ્‌લક્સ’ સાથે બન્યું, એ બીજી વેબસાઇટો કે ગ્રાહકો સાથે પણ બનવાની સંભાવના રહે.

આમ, ‘કૉમકાસ્ટ’નો કેબલક્ષેત્રે એકાધિકાર ન સ્થપાય એ મુખ્ય કારણ તો ખરું, પણ નેટ ન્યૂટ્રાલિટી- સૌને સમાન સ્પીડ, સૌને સમાન મહત્ત્વ--નો ભંગ કરવાની તેની મથરાવટીને લીધે, છેવટે એવી સ્થિતિ આવી કે સરકાર ‘કૉમકાસ્ટ’-‘ટાઇમ વૉર્નર’નું જોડાણ નામંજૂર કરે. એવું થાય તે પહેલાં ‘કૉમકાસ્ટે’ સમજીને પારોઠનાં પગલાં ભર્યાં અને ‘ટાઇમ વૉર્નર કેબલ’ હસ્તગત કરવાનું માંડી વાળ્યું. ગયા શુક્રવારના આ સમાચારને નેટ ન્યૂટ્રાલિટીની તરફેણમાં મોટી જીત તરીકે વધાવી લેવાયા.

ભારતીય વાસ્તવિકતા

ભારતમાં ‘ટેલીકોમ રેગ્યુલેટરી ઑથોરિટી ઑફ ઇન્ડિયા’ (ટ્રાઇ)એ નેટ ન્યુટ્રાલિટી અંગેની નીતિ નક્કી કરતાં પહેલાં લોકો પાસેથી સૂચનો મંગાવ્યાં હતાં. તેમાં ૧૦ લાખથી પણ વઘુ લોકોએ નેટ ન્યુટ્રાલિટીની તરફેણ અને તેમાં કોઇ પણ જાતના સમાધાન સામે વિરોધ નોંધાવ્યો.

નેટ ન્યુટ્રાલિટીનો સવાલ ભારતમાં બે મુદ્દે ઊભો થયો : ‘ઓવર ધ ટૉપ’ (ઓટીટી) તરીકે ઓળખાતી સેવાઓ અંગે અને ‘એરટેલ ઝીરો’ જેવા ખાસ પ્રકારના મફત પ્લાન અંગે. ‘ઓવર ધ ટૉપ’ એટલે સાદી ભાષામાં એવી બધી વેબસાઇટો, મોબાઇલ એપ્લિકેશન અને સુવિધાઓ, જે ઇન્ટરનેટ કનેક્શન હોય તો જ મેળવી શકાય. ધારો કે ઍરટેલનું મોબાઇલ-ઇન્ટરનેટ કનેક્શન હોય અને તેની મદદથી સ્માર્ટફોન પર ગુગલ, વૉટ્‌સએપ, ફેસબુક, સ્કાઇપ, વાઇબર, ફિ્‌લપકાર્ટ વગેરે કોઇ પણ સાઇટ કે ઍપ ખોલીએ, તો એ સાઇટોની સેવા ‘ઓવર ધ ટૉપ’ કહેવાય.

તેમાંથી સ્કાઇપ, વાઇબર જેવી કેટલીક સેવાઓ સામે ટૅલીકૉમ કંપનીઓને ખાસ વાંધો પડવાનું મોટું કારણ : ઇન્ટરનેટ પહેલાંના યુગમાં માણસ પોતાના મોબાઇલ કનેક્શનનો ઉપયોગ કરીને ફોન પર વાતો કરતો હતો અને તેનું બિલ ફોન કંપનીઓને ચૂકવતો હતો. હવે સ્માર્ટ ફોનના યુગમાં માણસના ફોનમાં મોબાઇલ અને ઇન્ટરનેટ બન્ને કનેક્શન હોય. ઇન્ટરનેટની મદદથી તે વેબસાઇટો પર હરે-ફરે-ચરે ત્યાં સુધી મોબાઇલ કંપનીઓ રાજી. (કેમ કે ઇન્ટરનેટ વપરાશનો ચાર્જ તેણે ફોનકંપનીઓને ચૂકવવો પડે છે) પણ જેવો એ ઇન્ટરનેટની મદદથી (વાઇબર અને સ્કાઇપ જેવી સર્વિસ થકી) મફતીયા ફોન કરતો થઇ જાય, એ સાથે જ કંપનીઓના પેટમાં તેલ રેડાય. કેમ કે, ઇન્ટરનેટનો ધંધો કરવા જતાં, ફોનના ધંધા પર પાટુ પડે છે.

તેના ઉપાય તરીકે ફોન કંપનીઓએ વિચાર્યું કે આપણા જ ઇન્ટરનેટ નેેટવર્ક પર સવાર થઇને, આપણા જ ફોનના ધંધા પર ઘા કરતી સાઇટો કે ઍપ્સ માટે, ઇન્ટરનેટના ચાર્જ ઉપરાંત વધારાની રકમ પણ વસૂલવી જોઇએ. આવી પ્રસ્તાવિત વધારાની રકમ ગ્રાહકોને ‘દંડ’ લાગે ને ફોનકંપનીઓને ‘વળતર’. ‘ટ્રાઇ’ સમક્ષ ફોનકંપનીઓએ ‘વળતર’ વસૂલવાની પરવાનગી માગતી રજૂઆત કરી. ‘ટ્રાઇ’એ શરૂઆતમાં તેમની પ્રત્યે સહાનુભૂતિનું વલણ રાખ્યું હતું. પણ એવામાં ‘ઍરટેલ ઝીરો’ પ્લાનની વાત આવી, એટલે મામલો વણસ્યો.

‘ઍરટેલ ઝીરો’ પ્લાન ટૂંકમાં એવો હતો કે એ પ્લાન લેનાર  ફોન પર ઇન્ટરનેટ મફત વાપરવા મળે. કેમ કે, ઇન્ટરનેટનો ખર્ચ કેટલીક (‘ઍરટેલ’ની યોજના પ્રમાણે, લગભગ દોઢસો) વેબસાઇટો ભોગવે. બદલામાં, વેબસાઇટોને ફાયદો એ કે ‘ઝીરો સ્કીમ’વાળા ગ્રાહકને મળેલા મફત કનેક્શનમાં ફક્ત એ વેબસાઇટો જ જોઇ શકાય, જેમણે ‘ઍરટેલ’ને રૂપિયા ચૂકવ્યા હોય. આ ગોઠવણમાં ન ઉતરી હોય એવી વેબસાઇટો કાં દેખાય જ નહીં, કાં તેની ગતિ એટલી ધીમી હોય કે ગ્રાહક કંટાળીને ત્યાં જવાનું બંધ કરે.

અગાઉ ‘ફેસબુક’, ‘ટ્‌વીટર’ જેવી વેબસાઇટો ફોનકંપનીઓ સાથે આવી ગોઠવણ પાર પાડી ચૂકી હતી. તેના પ્રતાપે ગ્રાહકોને ફોન પર ફેસબુક કે ટિ્‌વટર મફતમાં (ઇન્ટરનેટ કનેક્શનનો ચાર્જ ચૂકવ્યા વિના) વાપરવા મળતાં હતાં. સવાલ એ થાય કે આ બન્ને સાઇટ ફોન પરથી સીધી, ઇન્ટરનેટનો ખર્ચ કર્યા વિના, ખોલી શકાતી હોય તો, તેમની હરીફ કે તેમના જેવી બીજી સાઇટ ખોલવાની તસ્દીમાં કોણ પડે? અને એ જ કારણે બીજી સાઇટોને અન્યાય ન થાય? સોશ્યલ નેટવર્કિંગને બદલે ઇ-કૉમર્સની સાઇટનો દાખલો લેવાથી વાત વધારે સ્પષ્ટ થશે. ધારો કે એમેઝોન કે ફિ્‌લપકાર્ટ આ રીતે ફોન પર મફતમાં ખોલી શકાય, પણ કોઇએ નાના પાયે શરૂ કરેલી વેબસાઇટ જોવા માટે ઇન્ટરનેટનો ખર્ચ કરવાનો થાય, તો નવી કંપનીનો ભાવ કોણ પૂછે?

આ જાતની દલીલોના આધારે ભારતમાં નેટ ન્યૂટ્રાલિટીની તરફેણમાં વ્યાપક ઝુંબેશ ચલાવવામાં આવી. પરંતુ દરેક મુદ્દાની જેમ આ મુદ્દે થોડા વિસંવાદી સૂર ઉઠ્યા. એક સૂર એવો હતો કે ભારત જેવા દેશમાં લાખો વંચિતોને મફતમાં ઇન્ટરનેટ મળતું હોય, ત્યારે નેટ ન્યૂટ્રાલિટીનું પૂંછડું પકડી રાખવાનો અર્થ નથી. આમ કહેનારાનો તર્ક એવો હતો કે ભારતમાં નેટ-નિષ્પક્ષતા કરતાં નેટનો પ્રસાર વધારે જરૂરી છે. એવું પણ કહેવાયું કે નેટ ન્યૂટ્રાલિટીની વાતો કરનારા ઉચ્ચ-મઘ્યમ વર્ગના શહેરી લોકો છે, જે ઇન્ટરનેટને પોતાનો ગરાસ ગણે છે અને ઇચ્છતા નથી કે સામાન્ય માણસો સુધી ઇન્ટરનેટ મફતમાં પહોંચે.

આ તર્કમાં એ વાત સગવડપૂર્વક ભૂલાવી દેવામાં આવી હતી કે ઝીરો સ્કીમ પ્રમાણે મળેલા મફત ઇન્ટરનેટ કનેક્શનમાં અમુક જ વેબસાઇટોનું વર્ચસ્વ જામશે એનું શું? વેબસાઇટો કમાય એનો વાંધો નથી, પણ એ કોનામાંથી, કોના ભોગે, કોને વસ્તુઓ (કે સેવા) વેચીને કમાશે? દેખીતું છે : પેલા નવા, ‘મફત’વાળા ગ્રાહકોના મોટા સમુહને.

એવું પણ કહેવામાં આવ્યું કે અમેરિકા જેવા દેશોમાં ‘નેટ ન્યૂટ્રાલિટી’ની વાતો કરીએ તે બરાબર છે, પણ ભારતમાં એ બઘું ન ચાલે. બીજી કૉન્સ્પીરસી થિયરીને જરા વધારે ઊંડી અને વધારે ટેક્‌નિકલ બનાવવામાં આવી હતી, જેનો ટૂંકસાર એવો હતો કે ‘ફિ્‌લપકાર્ટ’ને પછાડીને ઇ-કૉમર્સનું ભારતીય માર્કેટ સર કરવા ઇચ્છતી ‘ઍમેઝોન’ ભારતમાં નેટ ન્યૂટ્રાલિટીની ઝુંબેશનો પડદા પાછળથી દોરીસંચાર કરે છે. અલબત્ત, તેમાં આખી નેટ ન્યૂટ્રાલિટીની ચર્ચાને ‘ઍમેઝોન વિરુદ્ધ ફિ્‌લપકાર્ટ’ની લડાઇમાં પલટી નાખવામાં આવી.

‘ઍરટેલ ઝીરો’ની જેમ જ, પણ જરા વધારે ઊંચા સમાનતાના દાવા સાથે ‘ફેસબુક’ ‘ઇન્ટરનેટ ડૉટ ઓઆરજી’ સ્કીમ ચલાવે છે. ફેબુ્રઆરીમાં રિલાયન્સ સાથે મળીને તેણે ભારતમાં પણ આ યોજના તરતી મૂકી. તેનો દાવો સાઇટો પાસેથી નાણાં લઇને દુનિયાભરના વંચિતોને મફત ઇન્ટરનેટ કનેક્શન આપવાનો છે. ભારતની ઘણી વેબસાઇટો તેમાં સામેલ થઇ હતી, પરંતુ નેટ ન્યૂટ્રાલિટીનો વિવાદ ચગ્યા પછી મિડીયાની અને બીજી ઘણી નામી કંપનીઓએ ‘ઇન્ટરનેટ ડૉટ ઓઆરજી’ પણ છોડવાનો નિર્ણય લીધો.

ભારતમાં નેટ ન્યુટ્રાલિટીનું ભવિષ્ય આવનારા દિવસોમાં નક્કી થશે, પણ એ જંગ હવે એકતરફી (કંપનીઓ તરફી) રહ્યો નથી, એ ગ્રાહકો માટે આશ્વાસનની વાત છે.