પાઠ્યપુસ્તક મંડળનું ‘તેજોમય ભારત’ : જ્ઞાન, ગૌરવ અને જૂઠાણાંની અફીણી ભેળસેળ

‘૧૫ ઑગસ્ટ, ૧૯૪૭ના રોજ ભારત આઝાદ થયું ત્યારે અંગ્રેજોની ગુલામીમાંથી મુક્ત થયું, પણ એ ત્રણ ભાગમાં વિભાજિત થયું- પૂર્વ પાકિસ્તાન, પશ્ચિમ પાકિસ્તાન (અફઘાનિસ્તાન સહિત) અને શેષ ભારત.’

મોટા ભાગના લોકો જાણતા હશે કે અફઘાનિસ્તાન તો ભારતના ભાગલા પહેલાંના સમયથી અલગ, સ્વતંત્ર દેશ હતો. એટલે ભારતના ભાગલા થયા ત્યારે અફઘાનિસ્તાન પણ ભારતથી છૂટું પડી ગયું, એવું કેવી રીતે કહી શકાય?

પરંતુ ગુજરાત પાઠ્યપુસ્તક મંડળના સત્તાવાર પૂરક વાચનમાં સ્થાન પામેલું પુસ્તક ‘તેજોમય ભારત’ આવું જ કહે છે. (પૃ.૪૯)

કારણ? આ પુસ્તક અસલમાં સંઘ પરિવારની શિક્ષણસંસ્થા ‘વિદ્યાભારતી’ દ્વારા તૈયાર કરાયું હતું. તેના ‘નિષ્ણાતો’ એવા કેફમાં છે કે ‘પાકિસ્તાન, અફઘાનિસ્તાન, બાંગ્લાદેશ, નેપાળ, ભૂતાન, તિબેટ, બ્રહ્મદેશ અને શ્રીલંકા પણ અખંડ ભારતના જ ભાગ છે.’ એટલું જ નહીં, ‘શાશ્વત સત્ય ‘અખંડ ભારત’ જ છે. એ માત્ર સ્વપ્ન નહિ, કૃતિ બનીને રહેશે. અખંડ ભારત પહેલાં ભાવનાની ભૂમિ પર આકાર લેશે અને પછી ભૂગોળની ભૂમિ પર સાકાર થશે..’(પૃ ૫૧)

આવી સામગ્રી ધરાવતા પુસ્તકને ગુજરાત પાઠ્યપુસ્તક મંડળ ‘પૂરક વાચન’માં સત્તાવાર સ્થાન આપે અને તેની હજારો નકલ સરકારી નિશાળોમાં મફત વહેંચે, ત્યારે આપણે નક્કી કરવાનું છે : બાળકોને જ્ઞાનનું અમૃત આપવું છે કે પછી બાળકોને રમેશ પારેખના અમર પાત્ર આલા ખાચરની જેમ, વાસ્તવિકતા ભૂલાવીને મિથ્યા ગૌરવના અફીણમાં ડૂબાડી દેવાં છે?

નમૂનેદાર ‘જ્ઞાન’

શૂન્યનો પ્રયોગ :  તત્કાલીન મુખ્ય મંત્રી મોદીએ પૂરક વાચનના અન્ય પુસ્તક ‘વૈદિક ગણિત’માં પોતાના સંદેશમાં લખ્યું છે,‘વિશ્વભરને ગણતરી માટે સહુથી મહત્ત્વપૂર્ણ એવા શૂન્યની ભેટ ભારતના શ્રી આર્યભટ્ટે આપી છે.’

‘તેજોમય ભારત’માં આર્યભટ્ટની સિદ્ધિઓમાં શૂન્યનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. (પૃ.૫૮) તેમાં આર્યભટ્ટના સમયગાળા કરતાં સદીઓ બલકે હજારો વર્ષ પહેલાં થયેલા એક ૠષિને શૂન્યના ઉપયોગ સાથે સાંકળવામાં આવ્યા છે. ‘આંકડાની પાછળ શૂન્ય લગાવીને લખવાની પ્રક્રિયાના શોધક ગૃત્સમદ નામના ૠષિ હતા. ૨૦,૦૦૦ વર્ષ પહેલાં દુષ્યન્ત-શકુંતલાના જમાનામાં થઇ ગયા.’ (પૃ.૫૬)

સવાલ : મુખ્ય મંત્રીએ ‘સંદેશ’માં જણાવ્યા પ્રમાણે આર્યભટ્ટે શૂન્યની ભેટ આપી હતી? એ વિશે ‘તેજોમય ભારત’ના સંપાદકોને શું કહેવાનું છે?

વઘુ મહત્ત્વનો મુદ્દો. ૨૦ હજાર વર્ષ પહેલાં માનવવિકાસમાં પાષાણયુગ ચાલતો હતો. એ સમયમાં દુષ્યન્ત-શકુંતલા અને ગુત્સમદ ૠષિ થઇ ગયા અને તેમણે આ પ્રદાન કર્યું, એવું કયા આધારે લખવામાં આવ્યું છે? અને ૨૦ હજાર વર્ષ પહેલાં માનવ ઇતિહાસમાં બીજું શું ચાલતું હતું તેનો કંઇ અંદાજ લેખકોને છે?

રામસેતુ : ‘રામાયણકાળમાં સાગર પાર કરી લંકા સુધી પહોંચવા માટે વાનરજાતિના બે કુશળ ઇજનેર નલ અને નીલે સાગર પર સેતુનિર્માણનું કાર્ય કરેલું...આ રામસેતુ રામેશ્વર દ્વીપથી શરૂ કરી મન્નાર ખાડી થઇ શ્રીલંકાના કિનારા સુધી બનાવ્યો હતો. તેની લંબાઇ ૩૦ માઇલ હતી. શ્રીરામે જે સાગરસેતુ બનાવ્યો હતો તે આજે પણ ભગ્નાવસ્થામાં અસ્તિત્ત્વ ધરાવે છે...આજે ભલે વર્તમાનયુગમાં પુલ-નિર્માણ કલા ચરમસીમા પર પહોંચી હોય, વિશ્વમાં અનેક અદ્‌ભૂત અને વિશાળ પુલ બન્યા છે, બને છે, પરંતુ સાગર પર સેતુ બનાવવાની કલ્પના ભારત સિવાય દુનિયામાં કોઇએ કરી નથી. ત્યારે ભારતે ૧૭,૫૦,૦૦૦ વર્ષ પહેલાં સાગરસેતુનું નિર્માણ કરી નાખ્યું છે. તે જ આપણા દેશની વિશેષતા છે... દુર્ભાગ્ય એ છે કે આવા અતિ પ્રાચીન અને ઐતિહાસિક મહત્ત્વ ધરાવતા રામસેતુને નષ્ટ કરવા કેટલાંક પરિબળો સક્રિય બન્યાં છે. ભારતની અસ્મિતાના આવા ગૌરવપૂર્ણ અવશેષને બચાવવા આપણે શું કરી શકીએ? બાળમિત્રો. અવશ્ય વિચારજો.’

સવાલ : વિચારવાનું તો આપણે છે કે બાળકો સમક્ષ, જ્ઞાનના નામે ગૌરવઘેનમાં ઝબોળેલાં જૂઠાણાં પીરસતી આ સામગ્રીનું શું કરવું?

આંખ મીંચીને પ્રાચીનતાનું ગૌરવ લેવા નીકળેલા લોકોને વર્ષોની ગણતરીમાં કશો ધડો રાખવાપણું લાગતું નથી. ‘પ્રાગૈતિહાસિક’ તરીકે ઓળખાતો યુગ પણ બે લાખ વર્ષથી શરૂ થાય છે. સૌથી પ્રાચીન ગણાતા ૠગ્વેદનો કાળ  ઇ.સ. પૂર્વે ૩૫૦૦થી ઇ.સ.પૂ. ૨૭૦૦ સુધીનો એટલે કે લગભગ પાંચેક હજાર વર્ષ પહેલાંનો ગણાય છે. ત્યારે ‘રામાયણ’નો કથિત પુલ સાડી સત્તર લાખ વર્ષ પહેલાં ક્યાંથી બન્યો હોય? ધારો કે એ કુદરતી રચના સાડી સત્તર લાખ વર્ષ જૂની હોવાનું વૈજ્ઞાનિક રીતે સાબીત થાય, તો એનો અર્થ એટલો જ કે એ ‘રામસેતુ’ નથી.

પ્રો.નગીનદાસ સંઘવીએ ‘રામાયણની અંતર્યાત્રા’ પુસ્તકમાં વાલ્મિકી રામાયણનો હવાલો આપીને જણાવ્યું છે કે લંકા સુધી પહોંચવા માટે સમુદ્ર પર પુલ બાંધવાનો કોઇ પ્રશ્ન જ ન હતો. કારણ કે માર્ગમાં સમુદ્ર હતો જ નહીં. જેમાંથી ચાલીને જઇ શકાય એટલું છીછરું પાણી હતું. પુરાતત્ત્વવિદ્‌ હસમુખ સાંકળિયાએ ‘રામાયણ’માં સૂચવાયેલી લંકા તે શ્રીલંકા નહીં, પણ મઘ્ય ભારતમાં આવેલો એક પ્રદેશ છે, એવું વિસ્તૃત સંશોધન રજૂ કર્યું હતું.

આમ, ‘રામાયણ’ સાથે જેને કશો સંબંધ ન હોઇ શકે એવી, સાડી સત્તર લાખ વર્ષ પહેલાંની રચનાને ‘રામસેતુ’ તરીકે ખપાવી દેવી અને તેના બચાવની ધીક્કારઝુંબેશમાં બાળકોને સાંકળવાનો પ્રયાસ કરવો, એ ‘તેજોમય ભારત’ના કહેવાતા જ્ઞાનનો અસલી ચહેરો છે.

પરમાણુશક્તિ : ‘આજથી લગભગ ૨૬૦૦ વર્ષ પહેલાં વૈશેષિક દર્શનના કર્તા કણાદ મુનિ અણુ અને પરમાણુના પુરસ્કર્તા છે....તમને પ્રશ્ન થતો હશે કે ભારતીય સાહિત્યમાં પરમાણુ વિશે આટલું અજોડ જ્ઞાન પડેલું હોવા છતાં આ શોધ પાશ્ચાત્ય વિજ્ઞાનીઓનાં નામે કેમ? પરમાણુશક્તિને કારણે અમેરિકા, રશિયા કેમ મહાસત્તા બન્યાં હશે? તેનું પણ કારણ છે. ભારતીય જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનનો વિકાસ કરતું વૈદિક સાહિત્ય ભારતમાંથી જર્મનીમાં પહોંચ્યું. એ જ સમયે જર્મનીમાં સંસ્કૃતનાં ૧૨ વિશ્વવિદ્યાલય સ્થપાયાં હતાં. એટલું જ નહીં, પણ જર્મન લોકોએ આ સાહિત્યના આધારે અણુ ટેકનોલોજીનો સારો એવો અભ્યાસ કરેલો હતો. પરંતુ બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી જર્મનીનું પતન થયું ત્યારે રશિયા અને અમેરિકાની બે મહાસત્તાઓએ જર્મનીના ભાગલા કર્યા અને બર્લિનના પણ ભાગલા કર્યા. સાથે ત્યાંના વૈજ્ઞાનિકોને પણ બન્નેએ વહેંચી લીધા. આ વૈજ્ઞાનિકોએ જર્મનીમાંથી ગયા પછી ભારતના વૈદિક સાહિત્યનો અભ્યાસ કર્યો. તેના આધારે અણુ ટેકનોલોજીનો વર્તમાન વિજ્ઞાનની પરિભાષામાં વિકાસ કર્યો અને તેના આધારે રશિયા અને અમેરિકા મહાસત્તા બન્યાં. (પૃ.૬૦)

સવાલ : કણાદ મુનિને બાદ કરતાં બાકીની વાર્તા લખવા માટે અસાધારણ હિંમત કે બેશરમી જોઇએ. પરમાણુશક્તિનો સ્રોત આઇન્સ્ટાઇનના પ્રખ્યાત સૂત્ર (ઇ બરાબર એમસીસ્ક્વેર)માં રહેલો છે- અને આ વાત આઇન્સ્ટાઇન જર્મનીના કોઇ સંસ્કૃત વિશ્વવિદ્યાલયમાં શીખ્યા ન હતા, એ જાણીતી વાત છે. અમેરિકા બીજા વિશ્વયુદ્ધ વખતે પરમાણુશક્તિ બની ચૂક્યું હતું. તેણે જાપાનનાં બે શહેર પર ઝીંકેલા પરમાણુબોમ્બથી બીજા વિશ્વયુદ્ધનો અંત આવ્યો એ પણ જાહેર છે.  છતાં આવું લખીને ગૌરવ માટે ઝાવાં નાખવાં એ આત્મવંચનાભર્યા મિથ્યાભિમાન ઉર્ફે ‘આલા ખાચરીઝમ’નો તેજોમય નમૂનો છે. આવાં ઉદાહરણ ઠેરઠેર મળી આવે છે. જેમ કે,

અમેરિકામાં ૩૮ ટકા ડોક્ટરો ભારતીય, ૧૨ ટકા વિજ્ઞાનીઓ ભારતીય, નાસાના ૩૬ ટકા વિજ્ઞાનીઓ ભારતીય, માઇક્રોસોફ્‌ટમાં ૩૪ ટકા ભારતીય, આઇબીએમમાં ૨૮ ટકા ભારતીય....આમ આ લોકો ભારતીય હોવા છતાં, યુએસએ જેવા દેશમાં ઉચ્ચ હોદ્દા પર સ્થાન ધરાવે છે તેનું કારણ આ ભારતીયોની બુદ્ધિપ્રતિભા છે. (પૃ.૭૪)

સવાલ : અમેરિકામાં ભારતીયોની ટકાવારીવાળો ફોરવર્ડ ઇ-મેઇલ વર્ષોથી ફરે છે, પરંતુ તેનો કોઇ આધાર નથી. ‘નાસા’ સહિતની બીજી કોઇ સંસ્થાએ આવા કોઇ આંકડા બહાર પાડ્યા હોય એવું જાણમાં નથી. પરંતુ ગૌરવ માટે તરફડીયાં મારનારને શી ફિકર? પ્રાચીન હસ્તપ્રત હોય કે ફોરવર્ડેડ ઇ-મેઇલ, જે હાથે ચડે તેનાથી ગૌરવની ચલમ ફૂંકવા બેસી જવાનું.

આ પ્રકારની માનસિકતાને કારણે સૌથી વઘુ અન્યાય ભાસ્કરાચાર્ય, આર્યભટ્ટ, બ્રહ્મગુપ્ત, કણાદ મુનિ જેવા વિદ્વાનોને થાય છે. તેમના નક્કર પ્રદાનમાં ગૌરવઘેલાઓ પોતાના તરંગો પ્રમાણેની ભેળસેળ કરે છે અને મૂળ જ્ઞાનને શંકાના દાયરામાં લાવી મૂકે છે. એવી જ રીતે, બધી શોધો ભારતમાં થઇ હતી, એવું માનતા મુગ્ધો પણ ફિક્શન અને સાયન્સ ફિક્શન વચ્ચેનો સાદો ભેદ પારખી શકતા નથી. કોઇ ચીજની કલ્પના થવી, તેનું વિગતવાર, ઝીણવટભર્યું છતાં કાલ્પનિક વર્ણન થવું અને તેની વૈજ્ઞાનિક રચના-કાર્યપદ્ધતિ સમજાવવી એ બન્ને જુદી બાબતો છે. ‘રામાયણ’માં ‘પુષ્પક’ વિમાન આવે, પણ તે કેવી રીતે ઉડ્યું તેનો ખુલાસો ન હોય, જ્યારે જુલ્સ વર્નની વાર્તામાં આવતા વિમાન કે હેલિકોપ્ટર કે સબમરીનની આખી વૈજ્ઞાનિક રચના સમજાવેલી હોય.

જ્ઞાનના સાચા વારસદાર હોય તે ઊંડો અભ્યાસ કરીને, પ્રાચીન જ્ઞાનની આંટીધૂંટી ઉકેલીને, તાર્કિક-વૈજ્ઞાનિક ઢબે તેને વિશ્વ સમક્ષ મૂકી આપે અને જ્ઞાનને બદલે ‘ગૌરવ’માં અને તેની પ્રદૂષણકારી માનસિક અસરોમાં રસ ધરાવનારા?

એ ‘તેજોમય ભારત’ જેવાં પુસ્તકો લખે- વહેંચે.