પરાક્રમ અને પ્રચારે સર્જ્યો વિશ્વયુદ્ધનો મહાનાયક : લૉરેન્સ ઑફ અરેબિયા

~ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધની પહેલી સદી ~

‘ચોરોને આબરૂ હોય, પણ રાજકારણીઓને એવું કંઇ હોતું નથી.’ આ સંવાદ ભલે ફિલ્મી છે, પરંતુ એ બોલનારના રોષ અને તેની હતાશાને આબાદ વ્યક્ત કરે છે. એ પાત્ર છે અંગ્રેજ ફૌજી ટી.ઇ. લૉરેન્સ, જે યુદ્ધના અને ફિલ્મના ઇતિહાસમાં ‘લૉરેન્સ ઑફ અરેબિયા’ના નામે પ્રખ્યાત છે.

પહેલા વિશ્વયુદ્ધમાં એક તરફ જર્મની, ઓસ્ટ્રો-હંગેરી અને તુર્કીનાં સામ્રાજ્યો હતાં, તો સામા પક્ષે બ્રિટન, ફ્રાન્સ અને રશિયા તથા તેમનાં સંસ્થાનો. મુખ્ય સમરાંગણ યુરોપ હતું. ત્યાંથી આવતા ભીષણ જાનહાનિ અને મક્કમ મનોબળના, જીવલેણ અગવડો અને અભૂતપૂર્વ સંહારના સમાચારો પ્રસાર માઘ્યમોમાં છવાયેલા રહેતા હતા. તેમની સરખામણીમાં તુર્કીના ઓટ્ટોમન સામ્રાજ્યના હિસ્સા જેવા આરબ પ્રદેશનું - અને ત્યાં મોકલવામાં આવેલા ટી.ઇ.લૉરેન્સનું શું વજૂદ? આરબ ઇતિહાસ-પુરાતત્ત્વના અભ્યાસી લૉરેન્સને જરૂર પડ્યે આરબોની બાબતમાં સલાહસૂચન માટે મોકલવામાં આવ્યો હતો. પરંતુ બન્યું એવું કે વિશ્વયુદ્ધનાં સો વર્ષ પછી પણ તેના કોઇ એક પાત્રનું નામ ગાજતું હોય તો એ છે : ટી.ઇ.લૉરેન્સ / T.E.Laerence ઉર્ફે લૉરેન્સ ઑફ અરેબિયા/Lawrence of Arabia.

(T.E.) Lawrence of Arabia/ અસલી લોરેન્સ ઓફ અરેબિયા

લૉરેન્સે મોટાં લશ્કરની આગેવાની લીધી ન હતી કે વિશાળ શત્રુસેના સામે એકેય મોટી લડાઇમાં તે ઉતર્યો ન હતો. છતાં, પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધનો તે સૌથી પ્રખ્યાત ‘હીરો’ ગણાયો. વર્ષ ૨૦૦૧માં લૉરેન્સનાં પોતાનાં અને તેેના વિશેનાં લખાણોની ફક્ત સૂચિ આપતું ૯૦૮ પાનાંનું એક પુસ્તક (‘ટી.ઇ.લૉરેન્સઃ અ બિબ્લિઓગ્રાફી / T.E.Lawrence : A Bibliography) પ્રગટ થયું હતું. વર્ષ ૨૦૦૮માં પ્રગટ થયેલી તેની પૂરવણી (‘સપ્લીમેન્ટ ટુ ટી.ઇ.લૉરેન્સઃ આ બિબ્લિઓગ્રાફી/ Supplement to T.E.Lawrence : A Bibliography)માં આશરે ૨,૫૦૦ નવી એન્ટ્રી હતી.

આટલી અધધ સામગ્રીના પ્રેરક લૉરેન્સે આખરે એવું તે શું કર્યું હતું? તેનો શક્ય એટલો મુદ્દાસર જવાબ :

તુર્કીના ઓટ્ટોમન સામ્રાજ્યની પ્રજા આરબ હતી. તુર્કી સામે લડતા બ્રિટનને એવો રસ હતો કે આરબો ઓટ્ટોમન સામ્રાજ્યની સામે બળવો કરે. આરબોને પણ સામ્રાજ્યની ઘૂંસરી ફગાવી દેવામાં રસ હતો. પણ તેમના જુદા જુદા કબીલા વચ્ચે લોહીયાળ હુંસાતુંસીનો પાર ન હતો. લશ્કરના નીચલી પાયરીના અધિકારી તરીકે લૉરેન્સનું કામ આરબ પ્રિન્સ ફૈસલને મળીને તે શું વિચારે છે- શું કરવા ધારે છે, એ જાણવાનું હતું. પરંતુ પોતાના અભ્યાસ ખાતર રણવિસ્તારમાં અઢળક રખડી ચૂકેલા લૉરેન્સને એવો રસ હતો કે તુર્કીના સામ્રાજ્ય સામે લડનારા આરબોને યુદ્ધના અંતે પોતાનો સ્વતંત્ર દેશ મળવો જોઇએ. તેમના માથેથી તુર્કી જાય ને બ્રિટન ચડી બેેસે, એવું ન થવું જોઇએ.

શરૂઆતમાં આરબોને એવી શંકા હતી કે લૉરેન્સ અંગ્રેજોનો જ સ્વાર્થ સાધશે, પણ પોશાકથી માંડીને ખાણીપીણી-રહેણીકરણીની બાબતોમાં પૂરા આરબ બની ગયેલા લૉરેન્સ પર તેમને ભરોસો પડ્યો. ઝઘડતા આરબ કબીલાઓને પોતાની અલાયદી ઓળખને બદલે આરબ તરીકેની નવી ઓળખ અપનાવવા લૉરેન્સે સમજાવ્યા અને યુદ્ધ પૂરું થયે તેમને આરબ રાષ્ટ્રનું વચન આપ્યું. આ વચન આપવા માટે કે કેટલીક લશ્કરી કાર્યવાહીઓ માટે લૉરેન્સે પોતાના ઉપરીઓને પૂછ્‌યું ન હતું.

લશ્કર યુદ્ધ લડતું હતું, ત્યારે અંગ્રેજ અને ફ્રેન્ચ રાજકારણીઓએ સમજૂતી કરીને, ઓટ્ટોમન સામ્રાજ્યના કસદાર હિસ્સાના અંદરોઅંદર ભાગ પાડી લીધા. તેનાથી લૉરેન્સને છેતરાયાની તીવ્ર લાગણી થઇ. અફાટ રણમાં ઊંટ પર બેસીને સેંકડો કિલોમીટરનું અંતર કાપી નાખનાર અને રેલવે લાઇનો તથા કેટલાક વિસ્તારો પર અણધાર્યા હુમલા કરીને સવાયો આરબ બની રહેનાર લૉરેન્સ જાણે પોતાની નજરમાંથી ઉતરી ગયો. લેખની શરૂઆતમાં મૂકેલા રાજકારણીઓ માટેના ઉદ્‌ગાર  એ જ સંદર્ભે હતા.

યુદ્ધ પૂરું થયા પછીના અરસામાં બ્રિટનના કોલોનિઅલ સેક્રેટરી વિન્સ્ટન્ટ ચર્ચિલની પહેલથી ૧૯૨૧માં ઇજિપ્તના કેરો શહેરમાં એક કોન્ફરન્સ યોજાઇ. તેમાં લૉરેન્સ પણ હાજર હતો. તેણે પ્રિન્સ ફૈસલને આપેલા વચનનો અંશતઃ અમલ કરીને બ્રિટને નવા રચાયેલાં ઇરાક (મેસોપોટેમિયા) અને જોર્ડન પર અનુક્રમે પ્રિન્સ ફૈસલ અને તેમના ભાઇ અબ્દુલ્લાને રાજ સોંપ્યું. લૉરેન્સનું અસલ વચન એવા અરેબિયાનું હતું, જેમાં ઇરાક-જોર્ડન સહિતના બધા પ્રદેશ આવી જતા હોય. પરંતુ એ શક્ય બન્યું નહીં.

દરમિયાન, બ્રિટન અને અમેરિકા સહિત ઘણા દેશોમાં ‘લૉરેન્સ ઑફ અરેબિયા’નું નામ ગાજતું થઇ ગયું હતું. તેમની છાપ એવી હતી કે પ્રસિદ્ધિની દિશામાં તે બે ડગલાં આગળ અને ચાર ડગલાં પાછળ ચાલે છે. એટલે કે પ્રસિદ્ધિના પ્રયાસમાં અમુક હદ સુધી સહકાર આપે, પણ પછી અચાનક મોં ફેરવી લે છે. ૧૯૧૯-૨૦માં તેમણે ‘સેવન પિલર્સ ઑફ વિઝડમ’ / Seven Pillars of Wisdomપુસ્તકમાં પોતાની યુદ્ધકામગીરીનું આલેખન કર્યું, જેનાં બર્નાડ શૉ/Bernard Shaw જેવા ભાગ્યે જ પ્રસન્ન થતા લેખકે મોકળા મને વખાણ કર્યાં. (લૉરેન્સે પુસ્તકની ભૂમિકામાં મૂલ્યવાન સૂચનો માટે અને લખાણમાં મુકાયેલાં તમામ અર્ધવિરામચિહ્નો માટે શૉ દંપતિનો આભાર માન્યો હતો.)

બ્રિટનમાં સેલિબ્રિટી તરીકેના દરજ્જાથી બચીને સામાન્ય જીવન ગુજારવા માટે તેમણે બે વાર નામ બદલ્યાં અને બ્રિટિશ સૈન્યમાં સામાન્ય, ટેક્‌નિકલ હોદ્દે નોકરી કરી. વર્ષ ૧૯૩૫માં પૂરપાટ ઝડપે મોટરસાયકલ ચલાવતી વખતે નડેલા અકસ્માતમાં છ દિવસ બેભાન રહ્યા પછી ૪૬ વર્ષની વયે તેમનું મૃત્યુ થયું, ત્યારે તેમનું નામ હતું : ટી.ઇ. શૉ./ T.E.Shaw

પરંતુ પહેલા વિશ્વયુદ્ધનાં સો વર્ષ પછી પણ, લૉરેન્સ ઑફ અરેબિયાનું નામ ઇતિહાસનાં અંધારિયાં ભોંયરામાં ખોવાઇ ગયું નથી.  તેમને આ હદે અમર બનાવવામાં બે જણનો ફાળો મોટો હતો : અમેરિકન પત્રકાર લૉવેલ થૉમસ  અને બ્રિટિશ ફિલ્મકાર (‘બ્રિજ ઑન ધ રીવર ક્વાઇ’ ખ્યાત) ડેવિડ લીન./David Lean

યુદ્ધ ચાલુ હતું ત્યારે સામાન્ય જનતાને લૉરેન્સ વિશે જાણકારી ન હતી. તુર્કીના ઑટ્ટોમન સામ્રાજ્યે લૉરેન્સના માથા સાટે ઇનામ જાહેર કર્યું હતું, પરંતુ તેમના કોઇ અફસરે કદી લૉરેન્સનો ચહેરો જોયો ન હતો. એટલે દમાસ્કસમાં લૉરેન્સ તુર્કી સૈનિકોના હાથે પકડાઇ ગયો ત્યારે તેને કોઇ સામાન્ય ભાગેડુ સમજીને, થોડી મારઝૂડ કરીને જવા દેવાયો હતો. પરંતુ યુદ્ધ પછી તરતના અરસામાં પત્રકાર લૉવેલ થોમસે લૉરેન્સનાં પરાક્રમ વિશેનો એક શો તૈયાર કર્યો.

વર્તમાન પરિભાષામાં ‘મલ્ટીમિડીયા શો’ કહેવાય એવા થૉમસના કાર્યક્રમમાં ‘લાઇવ નૃત્ય’, થોમસની લાઇવ કોમેન્ટ્રી, આરબ પોશાકમાં સજ્જ લૉરેન્સની સ્ટુડિયોમાં પડાવેલી તસવીરો અને મોટા પડદે તેનાં કેટલાંક લાઇવ દૃશ્યોનું સંકલન રજૂ કરવામાં આવતું હતું. સાથે પાશ્ચાત્ય જનતા માટે અજાણી આરબભૂમિનાં રણ, રોમાંચ અને રહસ્યને પણ સાંકળી લેવામાં આવતાં. ‘લૉરેન્સ ઑફ અરેબિયા’ જેવું નામકરણ પણ ઘણું કરીને થૉમસની જ દેન હતી.

Lawrence (left) with Lowell Thomas

અમેરિકા ઉપરાંત બ્રિટન જેવા દેશોમાં લૉવેલ થૉમસનો શો જોયા પછી લોકોને જાણ થઇ કે ટી.ઇ.લૉરેન્સ નામનો કોઇ અંગ્રેજ બચ્ચો છે, જે અરબસ્તાન જેવા અજાણ્યા મુલકમાં, આરબ પોશાક પહેરીને, આરબો સાથે હળીભળીને, તેમનો વિશ્વાસ જીતીને અસંભવ લાગતાં પરાક્રમ કરી ચૂક્યો છે. લાખો લોકોનો ભોગ લેનાર યુદ્ધની કરુણ વાસ્તવિકતાને ભૂલવા માટે વીરકથાઓમાં શરણું શોધતા લોકો માટે ટી.ઇ.લૉરેન્સની રોમાંચક ગાથા હાથવગી બની રહી.

વિખ્યાત અંગ્રેજ દિગ્દર્શક ડેવિડ લીને ૧૯૬૨માં ભવ્યતાના પર્યાય જેવી ફિલ્મ‘લૉરેન્સ ઑફ અરેબિયા’ બનાવીને લૉરેન્સના પાત્રનો આઘુનિક યુગમાં પ્રવેશ કરાવ્યો. તેમાં લૉવેલ થોમસ પર આધારિત અમેરિકન પત્રકારનું જેક્સન બેન્ટલીનું પાત્ર ઊભું કરવામાં આવ્યું. ફિલ્મમાં બેન્ટલીને લૉરેન્સની સાથે કેટલાક હુમલામાં સામેલ થતો બતાવાયો છે. વાસ્તવિક જીવનમાં લૉવેલ થૉમસે લૉરેન્સનાં ‘લાઇવ એક્શન’ દૃશ્યો કદી લીધાં ન હતાં. લગભગ સાડા ત્રણ કલાકની મેરેથોન લંબાઇ અને નિરાંતવી ગતિ ધરાવતી આ ફિલ્મમાં રણનાં, યુદ્ધનાં, ભવ્યતાનાં અને ટોળાંનાં દૃશ્યો મંત્રમુગ્ધ કરે એવાં છે.

David Lean directing Peter O'Toole / Lawrence of Arabia

ફિલ્મમાં એક મહત્ત્વનું - અને બેસ્ટ સપોર્ટિંગ એક્ટર તરીકેનો ઓસ્કર એવોર્ડ મેળવનારનું- પાત્ર શરીફઅલીનું છે, જેના માટે ડેવિડ લીને દિલીપકુમારનો સંપર્ક કર્યો હતો. (દિલીપકુમારે તેનો કેમ અસ્વીકાર કર્યો એ તેમની થોડા સમય પહેલાં પ્રગટ થયેલી આત્મકથામાં પણ જાણવા મળતું નથી.) તેમણે ના પાડ્યા પછી ઇજિપ્તના કલાકાર ઓમર શરીફે એ ભૂમિકા ભજવી.

Omar Sharif as Sherif Ali with 'Lawrence' Peter O'Toole

ફિલ્મમાં એક નાનો (છતાં ‘શોલે’ના સાંભા કરતાં ઘણો મોટો) રોલ હિંદી (હાસ્ય) અભિનેતા આઇ.એસ.જોહરનો હતો. લૉરેન્સ લાંબું રણ ખેડીને અકાબા શહેર પર અણધાર્યો હુમલો કરવા માટે ચુનંદા ઊંટસવારો સાથે નીકળે છે, તેમાંના એક સવાર કાસિમ- એટલે આઇ.એસ.જૌહર.

I.S.Johar a Qasim in 'Lawrence of Arabia'

નવા અભિનેતા પીટર ઓ’ટૂલ/Peter O'tooleની મુખ્ય ભૂમિકા ધરાવતી ડેવિડ લીનની ફિલ્મમાં ઉત્તરાર્ધમાં લૉરેન્સની હતાશાનું અને છેતરાયાની લાગણીનું પણ આબાદ નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું હતું. આખી ફિલ્મ જોયા પછી ઉપસતું લૉરેન્સનું પાત્ર સફળ નાયકને બદલે, બ્રિટિશ અને આરબ વફાદારી વચ્ચે ભીંસાતા નિષ્ફળ આગેવાન તરીકેનું, વીરરસને બદલે કરૂણરસનું, વધારે લાગી શકે.

છતાં, ફિલ્મમાં લશ્કરી વડા એડમન્ડ એલન્બી/ Edmund Allenbyના મોઢેથી લૉરેન્સ માટે મુકાયેલો સંવાદ સાચો પુરવાર થયો છે. એલન્બી લૉરેન્સને કહે છે,‘યુદ્ધ પૂરું થયા પછી મને વૉર મ્યુઝીયમમાં શોધવો પડશે, જ્યારે તને બધા ઓળખતા હશે.’