રશિયા-અમેરિકા વિગ્રહની ચિંતા તાજી કરાવતી ક્રિમીઆની કટોકટી

સામ્યવાદી આપખુદશાહીના ભારે બંધાયેલા સોવિયેત રશિયાનું ૧૯૯૧માં વિઘટન થયું. વિશ્વસ્તરે તેના બે સૂચિતાર્થ હતા : સામ્યવાદી મોડેલનો અંત અને રશિયા-અમેરિકા વચ્ચેના શીત યુદ્ધ (કૉલ્ડ વૉર) પર કાયમી પૂર્ણવિરામ.

એક વિચારધારા તરીકે સામ્યવાદ ભલે જીવીત રહી, પણ તેના સૌથી મોટા શો પીસ સોવિયેત રશિયામાંથી ઉઠમણું થયા પછી સામ્યવાદની ફરતે રહેલું, વૈકલ્પિક શાસનવ્યવસ્થા તરીકેનું તેજવર્તુળ લુપ્ત થયું. શીતયુદ્ધ તો થોડેઘણે અંશે  ચાલુ રહે એવી પણ સંભાવના ન હતી. કારણ કે વિઘટન પછી રશિયાની હાલત પીંછાંવિહોણી શાહુડી જેવી થઇ. આર્થિક રીતે વેરવિખેર રશિયા મહાસત્તાપદેથી ફેંકાઇ ગયા પછી અમેરિકાની સામે થાય અને બન્ને વચ્ચે સીધો સંઘર્ષ થાય એવી સંભાવના ન રહી.

પરંતુ શીતયુદ્ધના અંત પછી પહેલી વાર, ક્રિમીઆ/Crimeaના મુદ્દે સોવિયેત રશિયા અને અમેરિકા-યુરોપ આમનેસામને આવી ગયાં છે. નોબત ભલે સશસ્ત્ર સંઘર્ષ - કે કેટલાક ઉત્સાહીઓ કહે છે તેમ, ‘ત્રીજા વિશ્વયુદ્ધ’ સુધી, ન પહોંચી હોય, પણ અમેરિકાએ રશિયા પર પ્રાથમિક અને હળવા પ્રતિબંધો લાદીને સંઘર્ષની દિશામાં પહેલું પગલું ભર્યું છે. અમેરિકાના સત્તાવાર ખાનગી દસ્તાવેજો જાહેર કરી દેનાર એડવર્ડ સ્નોડેનને રશિયાએ રાજ્યાશ્રય આપ્યો ત્યારે બન્ને દેશો વચ્ચેના સંબંધ આટલા વણસ્યા ન હતા. પણ ક્રિમીઆનો કેસ જુદો છે.

ક્રિમીઆ યુક્રેનનો એક પ્રાંત છે. આમ તે સ્વાયત્ત. તેની સંસદ પણ અલગ. છતાં સત્તાવાર રીતે તે યુક્રેન દેશનો હિસ્સો ગણાય છે. હવે ક્રિમીઆ યુક્રેન સાથે છેડા છોડીને રશિયામાં ભળી જવા તલપાપડ છે.  એ મતલબનો ઠરાવ પણ ક્રિમીઆની સંસદે પસાર કરી દીધો છે અને પોતાને અપનાવી લેવા રશિયાને વિનંતી કરી છે. યુક્રેનને સ્વાભાવિક રીતે જ ક્રિમીઆની આ ચેષ્ટા અને રશિયાની દખલગીરી સામે વાંધો છે. યુક્રેનના પડખે યુરોપ-અમેરિકા છે અને ક્રિમીઆની પડખે રશિયા.

ભૂગોળનો ઇતિહાસ, ભાષાનો ભેદ

યુનાઇટેડ સ્ટેટ્‌સ ઑફ સોવિયેત રશિયાના જમાનામાં યુક્રેન રશિયાનો જ એક હિસ્સો હતું. એ વખતે યુક્રેન અને ક્રિમીઆ વચ્ચેના આર્થિક-સાંસ્કૃતિક સામ્ય અને ભૌગોલિક નિકટતાને ઘ્યાનમાં રાખીને, રશિયાએ ૧૯૫૪માં ક્રિમીઆને યુક્રેનનો હિસ્સો બનાવી દીઘું.

કાળા સમુદ્રના કિનારે આવેલું ક્રિમીઆ નૌકાદળ અને સમુદ્રી વેપારની દૃષ્ટિએ ભારે મહત્ત્વનું મથક છે. એટલે, ૧૯૯૧માં સોવિયેત રશિયાનું વિઘટન થયા પછી યુક્રેન સ્વતંત્ર દેશ બન્યો ત્યારે રશિયાએ તેની સાથે કરાર કર્યા. એ પ્રમાણે (યુક્રેનના એક પ્રાંત) ક્રિમીઆના સેવાસ્તોપોલ બંદરે રશિયાનો નૌકાકાફલો મોજૂદ રહ્યો. આ લીઝ-કરારની મુદત ૨૦૧૦માં પૂરી થતાં, તેને વર્ષ ૨૦૪૨ સુધી રીન્યુ કરવામાં આવ્યો.  

યુક્રેન સ્વતંત્ર રાષ્ટ્ર બન્યા પછી તેના લોકમતમાં મુખ્ય બે ભાગ પડ્યા. યુક્રેનના ક્રિમીઆ સહિતના ત્રણ પ્રાંતમાં રશિયન ભાષા બોલનારા લોકોનું પ્રમાણ અડધાથી વધારે છે. પૂર્વ યુક્રેનના પ્રાંતોમાં રશિયન બોલનારા મોટી સંખ્યામાં છે, જ્યારે પાટનગર કીવ સહિત પશ્ચિમ અને ઉત્તર યુક્રેનમાં યુક્રેનિઅન ભાષા બોલનારાની બહુમતી છે. અલબત્ત, આ બન્ને ભાષીઓ વચ્ચે સુમેળ છે. યુક્રેનનાં એક રશિયનભાષી ફોટોગ્રાફરે સી.એન.એન. પર પોતાના એક લેખમાં નોંઘ્યું છે કે રશિયા વર્ષોથી દુષ્પ્રચાર કરે છે. છતાં હકીકત એ છે કે રશિયનભાષીઓ પર યુક્રેનિઅન ભાષા બોલનારી બહુમતીએ હજુ સુધી કોઇ જાતનું દબાણ કર્યું નથી.

યુક્રેન રશિયાને યુરોપના દેશો સાથે જોડે છે.(જુઓ નકશો) યુરોપમાં ગેસ પહોંચાડતી રશિયાની તમામ પાઇપલાઇનો યુક્રેનમાં થઇને પસાર થાય છે. એટલે યુક્રેન તેની પશ્ચિમે આવેલા યુરોપના દેશોને બદલે પૂર્વમાં આવેલા રશિયા સાથે જોડાયેલું રહે, એવું રશિયાના શાસકો ઇચ્છે. વર્ષ ૨૦૧૦માં યુક્રેનમાં ચૂંટણી થઇ ત્યારે રશિયાતરફી વિક્ટર યાનુકોવિચ પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાયા. નવેમ્બર, ૨૦૧૩માં યાનુકોવિચે યુરોપિઅન યુનિઅન સાથેનો વ્યાપારી કરાર તોડી નાખીને રશિયા સાથે વધારે ગાઢ સંબંધો વિકસાવવાની જાહેરાત કરી. યુક્રેનના ઘણા લોકોને - રશિયન ભાષીઓને પણ- આ પગલું પસંદ ન પડ્યું. રશિયા સાથે ગાઢ સંબંધનો અર્થ પુતિન જેવા માથાભારે નેતાના દરબારી બનવાનો હતો.

રશિયાતરફી પ્રમુખ યાનુકોવિચ સામે પાટનગર કીવમાં લોકોએ વિદ્રોહ કર્યો. અમેરિકા અને યુરોપના દેશોએ આ વિદ્રોહને ટેકો આપ્યો. યુરોપ સાથેના સંબંધ તોડવાના બદલામાં, રશિયાના પ્રમુખ પુતિને યુક્રેનને ૧૫ અબજ ડોલરના દેવામાંથી બહાર કાઢવાનો અને યુક્રેનને ઓછા દરે ગેસ આપવાનો વળતો વ્યવહાર કર્યો હતો. પણ યુક્રેનની બહુમતી પ્રજાને રશિયાની આડકતરી તાબેદારી ખપતી ન હતી.

પાટનગર કીવમાં લાખો લોકોનાં વિરોધ પ્રદર્શન ડિસેમ્બરમાં ચાલુ રહ્યાં. વિરોધ પ્રદર્શનોને ગેરકાયદે ઠરાવતો કાયદો પસાર થયા પછી પણ યુક્રેનમાં લોકજુવાળ શમ્યો નહીં. નાટ્યાત્મક ચઢાવઉતાર પછી, ફ્રાન્સ-જર્મની-પોલેન્ડ જેવા યુરોપના દેશોની મઘ્યસ્થીથી પ્રમુખ યાનુકોવિચે આંદોલનકારીઓ સાથે કરાર કરવો પડ્યો. તેના બીજા દિવસથી પ્રમુખ સત્તા છોડીને રશિયાભેગા થઇ ગયા. યુક્રેનની સંસદના અઘ્યક્ષને કાર્યકારી પ્રમુખ તરીકે નીમવામાં આવ્યા.

રશિયાનું સૈન્ય ક્રિમીઆના સેવાસ્તોપોલ બંદર પર તો હાજર હોય. પણ ત્યાંથી બહાર નીકળતાં પહેલાં તેણે યુક્રેન સરકારની પરવાનગી લેવી પડે. એને બદલે, ૨૭-૨૮ ફેબ્રુઆરીના રોજ રશિયાનું લશ્કર ક્રિમીઆનાં બીજાં કેટલાંક શહેરોમાં ફરી વળ્યું અને ક્રિમીઆના પાટનગર સિમ્ફરોપોલનાં મહત્ત્વનાં સરકારી મકાનો પર કબજો જમાવી દીધો. દરમિયાન, રશિયાના પ્રમુખ પુતિને રશિયાની સંસદ પાસેથી યુક્રેનમાં સૈન્ય મોકલવાની મંજૂરી મેળવી લીધી.

રશિયા યુક્રેન પર આક્રમણ કરે, તો યુરોપ-અમેરિકાને પણ હાથ જોડીને બેસી રહેવું પાલવે નહીં. એવી જ રીતે, ક્રિમીઆ યુક્રેનને બદલે રશિયાનો હિસ્સો બની જાય એ પણ યુરોપ-અમેરિકાને ફાવે તેમ નથી. એટલે રશિયા પર હળવા દબાણના પહેલા પગથિયા તરીકે અમેરિકાએ પ્રાથમિક પ્રતિબંધો લાદ્યા છે.

મુશ્કેલી એ છે કે રશિયા એ ઇરાન નથી કે જેની પર અમેરિકા-યુરોપ પ્રતિબંધો લાદે, તો તેને ન છૂટકે સમાધાનની વાતચીત માટે આવવું પડે. રશિયા ગેસનો પુરવઠો અટકાવી દે તો જર્મની સહિત યુરોપના ઘણા દેશોની થોડા સમય માટે ભારે અગવડ પડે.  તેનો સ્વાદ થોડા સમય પહેલાં (૨૦૦૬માં)  યુરોપના કેટલાક દેશોને મળી ચૂક્યો છે.

સંભવિત પગલાં

રશિયાનો મહાસત્તા તરીકેનો જૂનો દરજ્જો પાછો મેળવવા આતુર પુતિનને આક્રમણનું રાજકારણ તેમને ફાવે છે. સામે પક્ષે, અમેરિકા-યુરોપ રશિયાનું શું અને કેટલું બગાડી શકે, એ સવાલ છે. ક્રિમીઆએ રશિયામાં ભળી જવું જોઇએ કે નહીં, એ મુદ્દે ક્રિમીઆની સંસદે ૧૬ માર્ચના રોજ લોકમત યોજવાની જાહેરાત કરી દીધી છે. તેમાં રશિયાતરફી મત મળે તો, ક્રિમીઆની સરકારી મિલકતનું ‘રાષ્ટ્રિયકરણ’ કરી નાખવામાં આવશે અને ચલણ તરીકે રશિયાનો રૂબલ દાખલ કરવામાં આવશે. યુક્રેનની સરકારે લોકમતની કવાયતને ગેરકાયદે જાહેર કરી છે, પણ ક્રિમીઆ અને રશિયા સંપી જાય તો, યુરોપ-અમેરિકાના લશ્કરી ટેકા વિના કે બીજી રીતના ભારે દબાણ વિના, ક્રિમીઆ જાળવી રાખવું યુક્રેનને અઘરું પડશે.

પુતિનને ખાતરી છે કે રશિયાના વીટો પાવરને કારણે, સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘ થકી યુરોપ-અમેરિકા કશું કરી શકવાનાં નથી. અમેરિકા-યુરોપ પ્રતિબંધોની ભીંસ વધારે તો રશિયામાં ધંધો કરતી અમેરિકન-યુરોપિઅન કંપનીઓને પણ વેઠવાનું આવે એ નક્કી છે. (એક અંદાજ પ્રમાણે આશરે છ હજાર જર્મન કંપનીઓ રશિયામાં ધંધો કરે છે.) જર્મનીને રશિયાના ગેસની ગરજ છે, તો બ્રિટન રશિયાના ધનાઢ્‌યોના આર્થિક વ્યવહારો માટેનું મુખ્ય કેન્દ્ર છે. આ સ્થિતિમાં રશિયા પર કોઇ પણ પ્રકારના પ્રતિબંધો મૂકવા એ આર્થિક મંદીમાંથી પસાર થઇ રહેલા યુરોપના દેશો માટે પગ પર કુહાડો મારવા બરાબર છે. યુરોપિઅન યુનિઅન ખાડે ગયેલા યુક્રેનને આર્થિક મદદ આપ્યા પછી, તેને આર્થિક ઉદારીકરણ અને આર્થિક નીતિમાં બદલાવના માર્ગે દોરી જવા ઇચ્છે છે (જે રસ્તે ભારતને ૧૯૯૧માં જવું પડ્યું હતું.)

ક્રિમીઆમાં લોકમત પછી તે રશિયામાં ભળી જાય અને મે, ૨૦૧૪માં યુક્રેનમાં થનારી ચૂંટણીમાં રશિયાતરફી ઉમેદવારની યેનકેનપ્રકારે જીત થાય તો યુરોપ-અમેરિકાને ફક્ત ક્રિમીઆથી જ નહીં, યુક્રેનથી પણ હાથ ધોવાનો વારો આવે. આ સ્થિતિમાં યુરોપ-અમેરિકાના નેતાઓ-રાજદ્વારીઓની મુત્સદ્દીગીરીની કસોટી છે. લોહીનું એક ટીપું સુદ્ધાં વહાવ્યા વિના, પુતિન ક્રિમીઆને રશિયા સાથે જોડી દેશે તો એ અમેરિકા સહિતના દેશોની નિષ્ફળતા ગણાશે. પુતિન માટે ત્યાર પછી યુક્રેનનો વારો હશે. તેને જીતવાની જરૂર નહીં રહે. ત્યાં રશિયાતરફી પ્રમુખ હોય એટલું જ પુતિન માટે પૂરતું થઇ પડશે. સ