રીવ્યુનો રીવ્યુ

ફિલ્મોના રીવ્યુની પ્રથા પણ લગભગ ફિલ્મો જેટલી જ જૂની છે. ૧૯૩૫માં ફિલ્મોમાં પાર્શ્વગાયન- પ્લેબેકની પ્રથા શરૂ થઇ અને એ જ વર્ષે ‘ફિલ્મઇન્ડિયા’ સામયિક શરૂ થયું. તેના તંત્રી બાબુરાવ પટેલ દ્વારા લખાતા ફિલ્મોના રીવ્યુ ભાષાની મૌલિકતા, શૈલી અને આક્રમકતા માટે ઘણા વખણાયા અને ચર્ચાયા. બાબુરાવનું અંગ્રેજી એટલું હિંસક હતું કે મંટો જેવા ઘુરંધર ઉર્દુ સાહિત્યકારે તેમાં રહેલી વિશિષ્ટ કટુતા ‘બીજા કોઇને નસીબ થઇ નથી’ એવું નોંઘ્યું હતું. દાયકાઓ પછી બાબુરાવના રીવ્યુનો નવેસરથી રીવ્યુ કરીએ તો તેમાં રહેલી આત્યંતિકતા અને કૃપા કે કોપ સાથે વરસી પડવાની વૃત્તિ ઉડીને આંખે વળગે છે. તેના કારણે રીવ્યુ વાંચવાની ગમે તેટલી મઝા આવે તો પણ એ રીવ્યુ પરથી ફિલ્મ વિશે અભિપ્રાય બાંધવાનું અશક્ય બની જાય છે. બાબુરાવના રીવ્યુથી ફિલ્મો તરી કે ડૂબી જતી હતી, એવું એમના પ્રશંસકો માનતા હતા. પરંતુ ૧૯૩૦-૪૦-૫૦ના દાયકામાં કેટલા ભારતીય અંગ્રેજી સામયિકમાં- અને એ પણ ફિલ્મ સામયિકમાં- આવેલા રીવ્યુના આધારે અભિપ્રાય બાંધતા હશે, એ કલ્પી શકાય છે.

ફિલ્મો વિશે લખનારાની એક તાસીર વર્ષોથી રહી છેઃ તેમાં લખનાર પોતાની જાતને કંઇક વધારે પડતી જ ગંભીરતાથી લે છે- જાણે કહેતા હોય, ‘જુઓ, જુઓ, હે અજ્ઞાનીઓ. હું કેટલો જ્ઞાની છું કે ફિલ્મ જેવા વિષય ઉપર પણ હું મારા જ્ઞાનનાં પોટલાં ઠાલવું છું અને જાતજાતની ફિલસૂફીઓ ઝાડું છુ. જુઓ, જુઓ. મને ફિલ્મમાં કેટલી ખબર પડે છે..જુઓ, જુઓ, હું બધા ફિલ્મ બનાવનારા કરતાં પણ વધારે હોંશિયાર છું...જુઓ, જુઓ, મેં ફિલ્મમાંથી જે શોધી કાઢ્‌યું છે એ તો કદાચ એના ડાયરેક્ટરને પણ ખબર નહીં હોય...મારા રીવ્યુ વાંચો અને મને એવા ભ્રમમાં રહેવા દો કે મારા રીવ્યુ વાંચીને લોકો ફિલ્મ વિશે અભિપ્રાય બાંધે છે...તમે ફિલ્મ જુઓ કે ન જુઓ, પણ મારા રીવ્યુ વાંચો અને મારી પંડિતાઇ પર વારી-ઓવારી જાવ..વાંચો, વાંચો, હે અજ્ઞાનીઓ, મારા ફિલ્મના રીવ્યુ વાંચો અને સિનેમાઇ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરો.’

ફિલ્મી રીવ્યુ પહેલાં મુખ્ય ધારાનાં અખબાર-સામયિકોમાં અને ચર્ચામાં એક ખૂણે રહેલી ચીજ હતી, પરંતુ છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં રીવ્યુ પ્રવૃત્તિએ જબરો ઉપાડો લીધો છે. ફિલ્મો વિશે ચાલતી ચર્ચા અને તેની તીવ્રતા જોઇને ક્યારેક એવું લાગે કે જાણે દેશદુનિયાના સાંપ્રત જીવનમાં ચર્ચા કરવાનો મુખ્ય મુદ્દો ફિલ્મો ને બસ, ફિલ્મો જ છે. દરેકને પોતપોતાનો અભિપ્રાય આપવાનો લોકશાહી અધિકાર છે. એ વિશે ભાગ્યે જ કંઇ કહેવાનું હોય, પણ ફિલ્મના રીવ્યુ જેવી બાબતમાં લોકો જે જાતના જુસ્સા અને અધિકાર સાથે, પોતાની પાત્રતાનો વિચાર કર્યા વિના કે જાતે જ પોતાની પાત્રતા નક્કી કરી દઇને જે ઝૂડાઝૂડ-ફેંકાફેંક કરે છે એ કરૂણ ન લાગે તો હાસ્યાસ્પદ લાગે છે.

ક્રિકેટની જેમ ફિલ્મ વિશે લખવા માટે કશી વિશેષ પાત્રતાની જરૂર પડતી નથી. ઉલટું, એ ચર્ચામાં રહેવાનો સૌથી ટૂંકો, અસરકારક અને ગળચટ્ટો રસ્તો છે. ઉમદા ક્રિકેટલેખકોની જેમ ઉમદા ફિલ્મવિષયક લેખકોનો વર્ગ છે જ. એવા લોકો માસ્તરગીરીમાં સરી પડ્યા વિના કે પોતાના અભિપ્રાયોથી જાતે જ અભિભૂત થવાની આત્મરતિથી બચીને, સજ્જતાપૂર્વક ચુનંદી ફિલ્મો વિશે કે ફિલ્મી વિષયો અંગે લખે છે. તેમને દર બીજી ફિલ્મ વિશે ઢસડમપટ્ટી કરીને ‘ફિલ્મોના ભાષ્યકાર’ તરીકે ઓળખાવાની વાસના હોતી નથી.

વ્યાવસાયિક રીવ્યુકારોને સમયના અભાવે અને ફિલ્મોની મોટી સંખ્યાને લીધે અનેક પ્રકારનાં પાપ કરવાં પડે છે. અંગ્રેજીમાં રીવ્યુ લખનાર કેટલાંક જાણીતાં નામ પણ હોલિવુડની ફિલ્મોના રીવ્યુની તફડંચી માટે કે ‘વ્યવહારુ’ રીવ્યુ માટે કુખ્યાત થયાં હતાં. ગુજરાતીમાં ફિલ્મ વિશેનાં મોટા ભાગનાં લખાણ ભાવવિભોર પ્રકારનાં કે સમજણને બદલે આત્મરતિના આયનામાં પડેલાં પ્રતિબિંબ જેવાં, તો કેટલાંક અત્યંત એકેડેમિક પ્રકારનાં હોય છે. ‘અમે ફિલ્મ વિશે નહીં લખીએ તો પ્રજા અમારા કિમતી અને પવિત્ર અભિપ્રાયોથી વંચિત રહી જશે. અમે એમનું આવું અહિત થવા નહીં દઇએ’ એવા ભવ્ય ભ્રમમાં રહેવું એ ફિલ્મો વિશે ફેંકાફેંક કરવા માટેની પહેલી શરત છે. માનસિક રીતે પુખ્ત વયના લોકો આ સમજે છે. એટલે તે રીવ્યુથી દોરવાતા નથી અથવા રીવ્યુ લખનારાની ગંભીરતા વિશે રમૂજ અનુભવીને આગળ વધી જાય છે.

(તંત્રીલેખ, ગુજરાત સમાચાર, ૫-૭-૨૦૧૩)