અનુસંધાન અઢારમા વર્ષે (2) : ઘરઆંગણે રાજસ્થાની 'સમંદર'ની સૂર-ભરતી

R to L : Samandar Manganiyar, Nihal Khan, Satar Khan, Hakim Khan,
Pempa Khan, Mamemdavad,

રાજસ્થાની લોકસંગીતનો જેમનો ખ્યાલ ‘મોરની બાગામાં બોલે આધી રાતકો’ અને ‘નીમ્બુડા નીમ્બુડા’ જેવાં ફિલ્મી ગીતો પૂરતો મર્યાદિત હોય તેમને ભાગ્યે જ અંદાજ આવે કે રાજસ્થાની લોકસંગીતનો - અને એ પણ લાઇવ પર્ફોર્મન્સનો- નશો અને જાદુ કેવાં હશે. એટલે સમંદરખાન અને તેમના સંગીતસાથીઓ બેઠકમાં ગોઠવાયા- સૂર ઠીકઠાક કરવા લાગ્યા, ત્યારે વાયરિંગ થઇ ગયું હોય ને સ્વિચ પાડવાની બાકી હોય એવો માહોલ હતો. રાજસ્થાનના વિશિષ્ટ તંતુવાદ્ય કમઇચા પર સમંદરના વૃદ્ધ કાકા હાકીમખાને ગજ ફેરવ્યો એટલે તેમાંથી વાયોલિનકુળનો દેહાતી પણ અત્યંત મીઠો સૂર નીકળ્યો. સમગ્ર ગાયનમાં કમઇચાનો સ્વર મુખ્ય હોય એવું ભાગ્યે જ બનવાનું હતું, પરંતુ રજનીભાઇ (પંડ્યા)નો શબ્દ વાપરીને કહું તો, કમઇચાનું ‘હોંકારાસંગીત’ જ્યારે કાને પડે ત્યારે અનોખી મીઠાશની અનુભૂતિ કરાવતું હતું. 

આખી સંગીતમંડળી સમંદરના નિકટના પરિવારજનોની જ બનેલી હતી. ગાયક અને મુખ્ય ખડતાલવાદક તરીકે સમંદરખાન પોતે, સહગાયક અને સમંદર સાથે અમારી દોસ્તીના મૂળમાં રહેલા સતારખાન (બનેવી), કમઇચા પર કાકા હાકીમખાન, ઢોલક પર નિહાલખાન (બનેવી), હાર્મોનિયમ પર સમંદરના બનેવી સ્વરૂપખાન, ખડતાલ પર પેમ્પાખાન (ભાણો) - સૌ પોતપોતાની કળામાં પારંગત છે અને કોઇને ‘સંતાડવા પડે’ એવા નથી, તેનો પરિચય ટૂંક સમયમાં અમને સૌને થઇ જવાનો હતો. 

જમીને, ફટાફટ પરવારીને ગૃહિણીઓ સહિત સૌ કોઇ મંડળીની સામે ગોઠવાઇ ગયાં. એટલે સમંદરખાને ગણેશસ્તુતિથી મહેફિલની શરૂઆત કરી. (એ ગીતની વિડીયો અગાઉની પોસ્ટમાં મૂકી છે.) તેના શબ્દો હતા : ‘મહારાજ ગજાનન આવોની, મ્હારી મંડલીમાં રસ બરસાવોની.’સમંદરખાનને સાંભળતી વખતે કે અત્યાર સુધીની અમારી દોસ્તીમાં ધર્મ વિશે કદી વિચાર આવ્યો જ નથી. અમારો ધર્મ એક જ : સંગીત. એ દિલથી ગાય અને અમે દિલથી માણીએ. હકીકતમાં, શાસ્ત્રીય સંગીતની જરાય સમજ ન હોય- એટલે કે અમારા જેવું હોય- પણ સંગીતનો થોડોઘણો રસ હોય, તે સમંદરખાનનાં ગીતો પર ડોલ્યા વિના ન રહે. મિત્ર વિશાલ પાટડિયાએ ફેસબુક પર તેમની કમેન્ટમાં લખ્યું છે તેમ, સમંદરનાં ગીતોમાં કાનુડો ને મીરા, મૌલા ને કલંદર એટલી સાહજિકતાથી આવે કે સાંભળનારને ‘આ બઘું એક જ છે’ તેની અનુભૂતિ કશા ભાર કે દેખીતા બોધ વિના થઇ જાય. એક જ કવ્વાલીમાં સમંદર ‘અલી મૌલા’ અને ‘છાપતિલક સબ છીની’ ભેગાં કરે અને તેમાં વળી દીનાનાથને પણ મસ્તીથી લઇ આવે. 

અઢાર વર્ષ પહેલાં મહેમદાવાદમાં સમંદરે આખી રાત (લગભગ સવારના ચાર વાગ્યા સુધી) ગાયું, તેમાં મુખ્ય ભાગ રાજસ્થાની ગીતોનો હતો. એ સિવાય રમતમસ્તીમાં થોડાં હિંદી ગીતો, ગુજરાતી ગીતો, એકાદ પંજાબી ને એકાદ બંગાળી ગીત પણ ગાયાં હતાં. આ વખતે રાજસ્થાની ગીતો ઉપરાંત ગઇ વખતે (અઢાર વર્ષ પહેલાં) સાંભળેલું એક પંજાબી ગીત (‘ચલ્લા પંખી’) બીરેને યાદ કર્યું. એટલે સમંદરે એ પણ ગાયું. નુસરત ફતેહઅલીખાને અત્યંત જાણીતી બનાવેલી કવ્વાલી ‘યે જો હલ્કા હલ્કા સુરુર હૈ’ અને ‘અલી મૌલા’ થોડા નુસરતના અને થોડા પોતાના અંદાજમાં ગાઇ. 

એક ગીત શરૂ થાય એટલે સમંદર પહેલાં તેના અર્થ વિશે થોડી વાત કરે. પછી શરૂઆતની (સાખી તરીકે ઓળખાતી) પંક્તિઓ આવે. સમંદર પૂરા હાવભાવથી એ પંકિતઓ ખડતાલ વિના ગાય. ત્યાર પછી આવે મૂળ ગીત, જેનો ઉપાડ સમંદર ખડતાલના તાલ સાથે કરે. ખડતાલ એટલે લાકડાની ચાર છૂટ્ટી પટ્ટીઓ. તેમાં પકડ માટે કશી વ્યવસ્થા ન હોય. બન્ને હાથનાં આંગળાં વચ્ચેના વેઢાથી વાળીને આંગળાં પર એક પટ્ટી અને ઉપર વાળેલા અંગુઠાની પકડમાં એક પટ્ટી, આ રીતે બન્ને હાથમાં થઇને ચાર નંગ (બે જોડી) ખડતાલ હોય. છતાં, આવી ચાર છૂટી પટ્ટીઓને સમંદર જે છટાથી અને જે વૈવિઘ્યથી વગાડે, એ જોઇને દૂરથી તો એવું જ લાગે કે ‘નક્કી, આ પટ્ટીમાં કોઇ પ્રકારની ગ્રીપ હોવી જોઇએ. એ સિવાય આવી પટ્ટીઓ પકડાઇને કેવી રીતે રહે?’ ખડતાલવાદનનાં વિવિધ કરતબ અને તેમાં જળવાઇ રહેતો તાલ એટલે જ હેરતઅંગેજ લાગે. 

ગીતની શરૂઆતથી છેક અંત સુધી સમંદરના ચહેરા પર છવાયેલો ઉલ્લાસનો ભાવ એટલો ચેપી હોય કે સાંભળનારને પણ તે અચૂક પલાળે. પોતાના ગાયન-વાદન સાથે સમંદર અને સૌ સાથીદારોની તલ્લીનતા અને તેમનો આનંદ, વચ્ચે વચ્ચે એકબીજા સાથે થતો મૌન સંવાદ અને ઘરગથ્થુ મહેફિલની અનૌપચારિકતા- આ બધું હવે વિડીયોના જમાનામાં કેવળ મનમાં સંઘરી રાખવાની જરૂર રહી નથી. પરંતુ એ આખા પ્રસંગમાં આનંદના જે શીખરે સૌ સાંભળનારા પહોંચ્યા, તેની વિડીયો કે તસવીરો શી રીતે પાડવી? એ જીવનભરની અનુભૂતિનો વિષય છે. 

ત્રણ- સાડા ત્રણ કલાકના ગાયન પછી, રાત્રે જ તેમને પાછા નીકળવાનું હોવાથી, સૌ કલાકારો ભોજન કરવા બેઠા. બે વાગ્યે એ લોકો નીકળ્યા, પણ તેમણે છેડેલા સૂર હજુ મનમાંથી નીકળી શક્યા નથી. કદાચ બીજી મુલાકાત થાય ત્યાં સુધી એ નહીં ગુંજતા રહેશે. 

L to R : Arpit Paradiya, Biren Kothari, Paresh Prajapati, Binit Modi, Nandita
Muni, Jyoti Chauhan (hidden), Kamini Kothari, Sudha Modi

L to R : Biren Kothari, Nandita Muni, Jyoti Chauhan, Kamini Kothari, SHilpa Modi,
Sudha Modi, Sonal Kothari, Vishal Patadiya (Mahemdavad)

... અને થોડી વિડીઓ

કાનુડો ની જાણે મારી પ્રીત

Samandar Manganiyar & Party at Mahemdavad

ઝિરમિર બરસે મેહ

Samandar Manganiyar & Party at Mahemdavad

અલી મૌલા + છાપતિલક સબ છીની

Samandar Manganiyar & Party at Mahemdavad