‘રેનબેક્સી’ની રહસ્યકથા : મેચ-ફિક્સિંગ કરતાં અનેક ગણું મોટું અને જાહેર હિત માટે અત્યંત મહત્ત્વનું આંતરરાષ્ટ્રિય કૌભાંડ

પહેલી નજરે ‘બિઝનેસ થ્રીલર’ લાગે એવી ‘રેનબેક્સી લેબોરેટરીઝ’/ Ranbaxy Laboratoriesના ગોટાળાની સિલસિલાબંધ કથા કેવળ ‘કોર્પોરેટ કપટ’નો મામલો નથી. આ કંપનીની દવાઓ લેનાર ભારત અને અમેરિકા સહિત ઘણા દેશોના લોકોના આરોગ્ય સાથે તેને સીધો સંબંધ છે. છતાં, ભારત તો ઠીક, અમેરિકા જેવા કડક કાયદાપાલક દેશમાં આ મામલે રખાયેલી ઢીલાશ આશ્ચર્ય- આઘાત પમાડે એવી છે.

દવાઓના ધંધામાં વૈશ્વિક સ્તરે ભારતનો ઝંડો ફરકાવવામાં ‘રેનબેક્સી’/ Ranbaxyનો મોટો હિસ્સો છે. આ ભારતીય કંપનીએ તૈયાર કરેલી દવાઓ અમેરિકા-યુરોપ સહિત વિશ્વભરના દોઢસો દેશોમાં વેચાય છે. ભારતીય ફાર્માસ્યુટિકલ ઉદ્યોગની આંતરરાષ્ટ્રિય ચડતીમાં ‘રેનબેક્સી લેબોરેટરીઝ’ની સફળતા નમૂનારૂપ ગણાય છે.

રણજિતસિંઘ અને ગુરુબક્ષસિંઘ નામના બે પિતરાઇઓએ છેક ૧૯૩૭માં દવાઓના વેચાણ માટે અમૃતસરમાં એક કંપની શરૂ કરી હતી. રણજિતસિંઘના સ્પેલિંગમાંથી ‘રેન’ અને ગુરબક્ષસિંઘના સ્પેલિંગમાંથી ‘બક્ષ’નું સંયોજન કરીને કંપનીનું નામ પાડવામાં આવ્યું : રેનબેક્સી. ત્યાર પછીના સાડા સાત દાયકામાં ‘રેનબેક્સી’એ ઘણા ચઢાવઉતાર જોયા. તેની માલિકી બદલાઇ. દવા બનાવતી વિશ્વની ટોચની કંપનીઓની પંગતમાં તેનો પાટલો પડ્યો. વર્ષ ૨૦૦૮માં જાપાની કંપની ‘દાઇચી સાન્ક્યો’એ ભારતીય માલિક બંઘુઓ મલવિન્દરસિંઘ અને શિવિન્દરસિંઘ પાસેથી ‘રેનબેક્સી’નો મોટો હિસ્સો ૪.૨ અબજ ડોલરની અધધ કિંમતે ખરીદી લીધો. તેની પરથી  ‘રેનબેક્સી’ની સફળતાનો અને તેના કામકાજના વ્યાપનો અંદાજ આવશે. ‘રેનબેક્સી’ની બધી સિદ્ધિઓ અને ગૌરવગાથાઓ માટે વર્તમાનકાળને બદલે ભૂતકાળમાં વાત કરવી પડે, એવી નિર્ણાયક ઘડી આખરે ગયા મહિને આવી.

ભારતનાં પ્રસાર માઘ્યમો આઇપીએલ અને તેના ફિક્સિંગની રસઝરતી ચર્ચામાં ડૂબેલાં હતાં, ત્યારે વર્ષોથી ‘રેનબેક્સી’માં ચાલતી ગેરરીતિઓનો ઘડો છલકાયો. પાઘડીનો વળ છેડે આવ્યો. મે ૧૩, ૨૦૧૩ના રોજ અમેરિકાના અદાલતમાં ‘રેનબેક્સી’એ પોતાના સંખ્યાબંધ ગોરખધંધાનો એકરાર કર્યો અને દીવાની- ફોજદારી આરોપોના વળતર પેટે ૫૦ કરોડ ડોલરનો તગડો દંડ ભરવાનું કબૂલ્યું. લોકોના આરોગ્ય સાથે ગંભીર અને ગુનાઇત ચેડાં બદલ એક પણ વ્યક્તિને જોકે કસૂરવાર ઠરાવવામાં આવી નહીં. એ રીતે ‘રેનબેક્સી’ માટે શૂળીનો ઘા સાવ સોયથી નહીં તો પણ થોડા ફટકાથી સરી ગયો ગણાય. મોટું નુકસાન એ થયું કે ‘રેનબેક્સી’નો - અને દવાઓના ક્ષેત્રે ભારતના ગૌરવનો - ટોચે ફરકતો ઘ્વજ આ ચુકાદા પછી અરધી કાઠીએ આવી ગયો. ત્યાર પછીના દસેક દિવસમાં બીજી ભારતીય ફાર્મા કંપની ‘વોકાર્ટ’ને અમેરિકાની ફુડ એન્ડ ડ્રગ વિભાગની નવેસરની કડકાઇનો પરિચય મળ્યો. ‘વોકાર્ટ’ના ઔરંગાબાદ નજીક આવેલા પ્લાન્ટમાં ઉત્પાદનનાં ધોરણો જળવાતાં નથી, એવું જાહેર કરીને ફુડ એન્ડ ડ્રગ વિભાગે ત્યાં બનેલી દવાઓ અમેરિકામાં વેચવા પર પ્રતિબંધ મૂકી દીધો.

‘રેનબેક્સી’ની મૂળ વાત પર પાછા આવીએ તો, સવાલ માત્ર તેની પ્રતિષ્ઠા પાણીમાં ગયાનો કે મૂડીબજારમાં થાય એવા આર્થિક ગોટાળાનો નથી. ‘રેનબેક્સી’ વિવિધ પ્રકારની દવાઓ બનાવે છે, જે આબાલવૃદ્ધ, દેશીવિદેશી, પહેલા વિશ્વના અને ત્રીજા વિશ્વના એમ તમામ પ્રકારના લોકો વાપરે છે. ભારે દબાણ અને અકાટ્ય પુરાવા પછી કંપનીને કબૂલવું વડ્યું કે તેની દવાઓમાં ગુણવત્તાનાં ધારાધોરણો પળાયાં નથી અને તેમના વિશે કરાયેલા દાવા જૂઠા છે. આ શરમજનક એકરાર કોઇ એકાદ દવા પૂરતો પણ નથી. બહાર આવેલી વિગતો પ્રમાણે દવાની ગુણવત્તા અંગેના નિયમ ચાતરવા અને પોતાની હલકી ગુણવત્તાની દવાઓ ધુસાડીને અઢળક કમાણી કરવી, એ ‘રેનબેક્સી’ માટે નિયમ બની ગયો હતો.

આ જાતની ગેરરીતિ કોઇ એકલદોકલ વ્યક્તિથી ન થઇ શકે.  માલિકોથી માંડીને કંપનીના ઉચ્ચ હોદ્દેદારોની સંડોવણી તેમાં હોવી જોઇએ. (આ જાતના ભયંકર કૌભાંડમાં નૈતિક જવાબદારી તો બહુ દૂરની વાત છે. પહેલાં સીધી જવાબદારીઓના સ્વીકાર થાય એ જરૂરી છે.) ઉપલબ્ધ વિગતો પ્રમાણે, કંપનીના બોર્ડના સભ્યો અને માલિકો દવાઓના પરીક્ષણ અને ઉત્પાદનમાં ચાલતી ગેરરીતિથી પૂરેપૂરા વાકેફ હતા. તેમ છતાં, તેમણે જેમ ચાલે છે તેમ ચાલવા દેવાની અને સો જૂઠાણાં ઢાંકવા બીજાં સો જૂઠાણાં આચરવાની (અ)નીતિ અપનાવી. જેમને આ બઘું કઠતું હતું, એવા કેટલાક લોકોએ પોતાની રીતે સ્થિતિ સુધારવાનો નિષ્ફળ પ્રયાસ કર્યા પછી કંપની છોડી દીધી. દિનેશ ઠાકુર જેવા, આગળ જતાં ‘વ્હીસલ બ્લોઅર’ બનેલા અધિકારીને બેઆબરૂ કરીને રવાના કરાયા.

કંપનીના રીસર્ચ ઇન્ફર્મેશન એન્ડ પ્રોજેક્ટ મેનેજમેન્ટ ડાયરેક્ટર દિનેશ ઠાકુરે તેમના ઉપરી રાજિન્દરકુમારની શંકા અનેે સૂચના પછી ગોટાળાની ઝીણવટભરી વિગતો મેળવી હતી. રાજિન્દરકુમારે કંપનીના જવાબદાર સત્તાધીશો અને બોર્ડના સભ્યો સમક્ષ રજૂઆત કરી હતી. પરંતુ તેમના વલણમાં કશો ફરક પડ્યો નહીં. એટલે રાજિન્દરકુમારે ‘રેનબેક્સી’ છોડી દીધી. તેના થોડા સમયમાં (૨૦૦૫માં) દિનેશ ઠાકુરને કંપનીના કમ્પ્યુટરમાં પોર્નોગ્રાફીક વેબસાઇટો જોવાના બેહુદા આરોપસર છૂટા કરવામાં આવ્યા. ત્યાર પછી જે બન્યું તે ‘રેનબેક્સી’ની ગેરરીતિઓ જેટલું જ કે તેનાથી પણ વધારે આઘાતજનક હતું.

અમેરિકાની અસરકારક અને ઝડપી ગણાતી ન્યાય વ્યવસ્થામાં  આઠ-આઠ વર્ષ સુધી ‘રેનબેક્સી’ના ગોરખધંધા સામેની તપાસો અટવાતી રહી. દરમિયાન સંદેહાસ્પદ ગુણવત્તાનો આરોપ ધરાવતી ‘રેનબેક્સી’ને અમેરિકાના બજારમાં નવી નવી દવાઓ વેચવાની મંજૂરી પણ મળતી રહી અને દિનેશ ઠાકુર લોકોના આરોગ્ય સાથે થતો આ ખિલવાડ લાચારીપૂર્વક જોતા રહ્યા. ‘રેનબેક્સી’ છોડ્યા પછી તેમને પોતાની અને પરિવારની સલામતીની એટલી ચિંતા હતી કે તેમને અંગરક્ષકો રાખવાનું જરૂરી લાગ્યું હતું. તેમની ચિંતા પાયેદાર હતી. કારણ કે ‘રેનબેક્સી’ના ગોરખધંધા વિશે તેમણે ભેગી કરેલી માહિતી બારૂદના આખા ભંડાર જેટલી સ્ફોટક હતી. તેના ધડાકાના કાન ફાડી નાખે એવા પડઘા વિશ્વભરમાં પડે એમ હતા.

દિનેશ ઠાકુર ‘રેનબેક્સી’માં હતા ત્યારે તેમના પુત્રની બીમારી વખતે તેમણે પોતાની કંપનીની એક દવા આપી હતી. તેનાથી બીમારીમાં ફાયદો થવાને બદલે દીકરાને બરાબર તાવ ચડ્યો હતો. ત્રણ દિવસ રાહ જોયા પછી તેમણે બીજી કંપનીની દવા આપી. એ કારણથી કે પછી ગમે તે કારણથી, પણ ત્યાર પછી તેમનો પુત્ર સાજો થયો. દિનેશ ઠાકુરને જે સત્ય વહેલું સમજાયું, તે ‘રેનબેક્સી’ના બીજા ઉચ્ચ અધિકારીઓને પણ સમજાયું હતું. એટલે અહેવાલો પ્રમાણે, કંપનીના માણસોએ પોતાની કંપનીની દવાઓ વાપરવાનું બંધ કરી દીઘું હતું. એ રીતે પોતાના પરિવારની સલામતી તેમણે જાળવી લીધી. પણ અમેરિકા સહિતના બીજા ઘણા દેશોમાં ‘રેનબેક્સી’ની દવાઓ બેરોકટોક વેચાતી હતી.

આફ્રિકાના દેશોમાં મોકલાયેલી અને કંપનીના નેક ઇરાદાની જાહેરાત જેવી એચઆઇવીને લગતી દવાઓમાં પણ શંકાસ્પદ ગુણવત્તા ધરાવતા પદાર્થો વપરાયા હતા. કંપનીની કરામત તો ખરી જ, પણ અમેરિકાના ફુડ એન્ડ ડ્રગ વિભાગની ગાફેલિયત કઇ હદની હશે કે અનેક વિવાદો અને કંપની વિરુદ્ધ માહિતી મળ્યા પછી પણ તેની એક દવા (જેનરિક લિપ્ટર)ને છેક નવેમ્બર ૨૦૧૧માં અમેરિકાના બજાર માટે મંજૂર કરવામાં આવી. ફુડ એન્ડ ડ્રગ વિભાગે કહ્યું કે ‘રેનબેક્સી’ સામેનો વાંધો તેના ચોક્કસ પ્લાન્ટ્‌સ સાથે સંબંધિત છે અને આ દવા જ્યાં બને છે એ પ્લાન્ટમાં એવું કશું જણાયું નથી. મૂળ અરજીમાં ફેરબદલ કરીને કંપનીએ તેના અમેરિકાના એક પ્લાન્ટમાં આ દવા બનાવવાનું શરૂ કર્યું. એ પ્લાન્ટ ફુડ એન્ડ ડ્રગ વિભાગની કંપની સામેની તપાસમાં આંખે ચડ્યો ન હતો. ત્યાં બનેલી દવાઓમાં ચોક્સાઇનું જે ધોરણ હોય તે, પણ ડિસેમ્બર, ૨૦૧૨માં ‘રેનબેક્સી’ની ‘લિપ્ટર’માં કાચના ઝીણા કણો મળી આવ્યા. પરિણામે લાખો ગોળીઓ બજારમાંથી પાછી ખેંચી લેવી પડી.

દવામાં કાચના કણ મળી આવે છતાં કંપનીને કશું મોટું નુકસાન ન થાય- આવું તો ભારતમાં જ બનતું હોવાનું આપણે માની લઇએ, પણ ‘રેનબેક્સી’ના કિસ્સામાં ‘ફક્ત ભારતમાં જ બની શકે એવા’ ગોટાળા અનેક વાર અમેરિકામાં બન્યા હતા. છતાં કંપની એકાદ દાયકા કરતાં પણ વધારે સમય સુધી નિરાંતજીવે અમેરિકા સહિત વિશ્વભરમાં દવાઓ વેચતી રહી.

(આવતા સપ્તાહેઃ કંપનીના ગોટાળાની અંદરની વિગતો અને એ કેવી રીતે બહાર આવી તેની કથા.)

નોંધઃ આખી લેખમાળાનો મુખ્ય આધાર સીએનએનની વેબસાઇટ પર મુકાયેલો ‘ફોર્ચ્યુન’ સામયિકનો એક લેખ છે. કેથરીન ઇબનના આશરે ૯૮૦૦ શબ્દોના એ લેખનું મથાળું છેઃ ડર્ટી મેડિસીન/ Dirty Medicine