સોમનાથઃ ઇતિહાસ, સંશોધન અને રાજકારણ

Somnath Temple

(રોમીલા થાપરના પ્રવચનની ઓડિયો લિન્ક- રેકોર્ડિંગઃ બિનીત મોદી)
http://www.hark.com/clips/zcymmmlsrq-romila-thapars-lecture-on-somnath-temple

ઇતિહાસ સાથે મોટા ભાગના લોકોને, પાઠ્યપુસ્તકોથી આગળ કશી લેવાદેવા હોતી નથી. દસમા ધોરણ સુધી ઇતિહાસ ભણવાનો અને પછી ભૂલી જવાનો. તેનો સૌથી મોટો ફાયદો ઇતિહાસના શિક્ષકોને અને નેતાઓને થાય છેઃ ઇતિહાસ કદી બદલાતો નથી, એવું માનતા શિક્ષકો આખી જિંદગી એક જ પ્રકારના, બીબાઢાળ ઇતિહાસ પર ખેંચી કાઢે છે, જ્યારે નેતાઓ? એ લોકો ઇતિહાસમાં પોતાને અનુકૂળ એવા વળ અને વળાંકો ચઢાવીને, તેમાંથી રાજકીય ફાયદો નીચોવવા પ્રયાસ કરે છે. મોટા ભાગના લોકોનો ઇતિહાસ વિશેનો અભિગમ ‘સિકંદરને પોરસસે કી થી લડાઇ, તો મૈં ક્યા કરું?’ ટાઇપનો હોય છે. એટલે નેતાઓનું કામ બહુ સહેલું થઇ જાય છે.

ભારતના ઇતિહાસમાં એવો એક વિષય છેઃ સોમનાથ/Somnath Temple પર મહંમદ ગઝનીનો હુમલો. આ હુમલાને મુસ્લિમોના હિંદુ પરના હુમલા તરીકે ગણાવીને, હિંદુઓનું ‘સ્વાભિમાન’ જગાડવા માટે તેનો ઉલ્લેખ કરવાનું સામાન્ય ગણાય છે. ઇ.સ. ૧૦૨૬માં ગઝનીના મહમૂદે કરેલા હુમલાથી ‘હિંદુઓની સામુહિક ચેતનામાં - હિંદુ માનસમાં પેદા થયેલી ચોટ’ હજુ બરકરાર છે અને એ હિંદુ-મુસ્લિમ સંઘર્ષનાં મૂળ કારણમાંનું એક છે, એવું એક વર્ગ દૃઢતાપૂર્વક માને છે.

ઇતિહાસકારોનો બીજો વર્ગ આ માન્યતાનું ખંડન કરીને, ‘હિંદુઓની સામુહિક ચેતનામાં-હિંદુ માનસમાં પેદા થયેલી ચોટ’ના ખ્યાલને અંગ્રેજોની ‘ભાગલા પાડો, રાજ કરો’ ચાલબાજીની પેદાશ ગણાવે છે. તેમની દલીલ છે કે અંગ્રેજોએ હિંદુ-મુસ્લિમો વચ્ચે તિરાડ પહોળી કરવાના બદઇરાદાથી, મહમૂદના આક્રમણનાં લગભગ ૮૦૦ વર્ષ પછી સોમનાથનો મુદ્દો ‘હિંદુઓ પર મુસ્લિમોના આક્રમણ’ તરીકે ચગાવ્યો. આ ઇતિહાસકારો કહે છે કે હુમલો એક લૂંટારુ વૃત્તિ ધરાવતા ધર્મઝનૂની સુલતાને સમૃદ્ધ મંદિરને લૂંટવા-નષ્ટ કરવા માટે કરેલી કાર્યવાહી હતી. તેને ‘હિંદુ-મુસ્લિમ’ સંઘર્ષનો મામલો ગણી શકાય નહીં. આ પ્રકારનો મત ધરાવતાં એક ઇતિહાસકાર છે રોમીલા થાપર. અમદાવાદમાં ઉમાશંકર જોશી સ્મૃતિવ્યાખ્યાન નિમિત્તે તેમણે આ વિષય અંગે આધારપુરાવા સાથે અને રાજકારણના સ્પર્શ્યા વિના, શાલીનતાપૂર્વક રજૂ કરી.

વિચારધારાના ડાબલા ચઢાવેલા ન હોય એવા સૌ કોઇએ, ડાબેરી કે જમણેરી આક્રમક પ્રચારથી અંજાયા કે અભડાયા વિના, તપાસવાનું એ રહે છે કે તથ્યો શું કહે છે?

શરૂઆત એક લાંબા પણ ઇતિહાસના અર્થઘટન માટે જરૂરી સમજણ પૂરી પાડતા એક અવતરણથી કરીએઃ

‘મઘ્ય યુગમાં ધર્મના નામે જે અઘટિત કૃત્યો થયાં તેના પરિણામે કોઇ ધર્મ, જાતિ કે રાષ્ટ્રને કાંઇ લાભ થયો નહીં. ઇતિહાસ વાંચતા જણાય છે કે આ અંધાર યુગમાં માનવીના જીવનની કિંમત પશુનાં જીવન કરતાં વિશેષ ન હતી...તેઓ (રાજ્યકર્તાઓ) તો પાડોશી રાજ્યો ઉપર ચડાઇઓ લઇ જઇ તે રાજ્યોની કે તેની પ્રજાની સંપત્તિ લૂંટી, તેમના દેશને સમૃદ્ધ કરવામાં જ રાષ્ટ્ર અને રાષ્ટ્ર શક્તિશાળી કે સમૃદ્ધ થાય છે તેમ માનતા અને તેમની આ નિંદ્ય અને ઘૃણિત પ્રવૃત્તિ ધર્મના નામે કરી આત્મસંતોષનો અનુભવ કરતા. આવી મનોવૃત્તિ સેવતા વિદેશી રાજ્યકર્તાઓએ ભારત ઉપર આક્રમણો કર્યાં અને ભારતમાં સ્થિર થયેલા સુલ્તાનોએ તેનું અનુસરણ કર્યું. તેમની પ્રવૃત્તિ ન્યાયી કે વાસ્તવિક હતી કે નહીં તેનો નિર્ણય આજના પરિવર્તિત દૃષ્ટિકોણથી કરવાનું વાજબી નથી. તે સમયની રાજનીતિ જ તે પ્રકારની હતી. એ સાથે એ પણ લક્ષ્યમાં લેવું ઘટે કે એ યુગમાં અનેક સમર્થ સત્તાધીશો અને બળવાન રાજ્યકર્તાઓ થઇ ગયા. છતાં અમુક વ્યક્તિઓએ જ તેની શક્તિ, સામર્થ્ય અને સંપત્તિનો ઉપયોગ આવાં કૃત્યો પાછળ કર્યો. એટલે એ માટે કોઇ જાતિ કે દેશ ઉપર દોષારોપણ થઇ શકે નહીં, તેમ જે ધર્મનું તેઓ અનુસરણ કરતા અથવા જે ધર્મના નામે તેમણે આ કૃત્યો કર્યાં તે ધર્મની નિંદા પણ કરી શકાય નહીં. તેવાં કૃત્યો માટે તે કરનાર વ્યક્તિ જ જવાબદાર હતી તેવું અર્થઘટન વાજબી અને વાસ્તવિક છે.’

આ દીર્ઘ અવતરણને રોમીલા થાપરનું ‘દંભી સેક્યુલર વલણ’ ગણીને તુચ્છકારી કાઢવા ઉત્સુક સૌને જણાવવાનું કે આ રોમીલા થાપરે  નહીં, તેમનાથી ઘણાં વર્ષ પહેલાં ૧૯૬૫માં, સૌરાષ્ટ્રના ઇતિહાસકાર શંભુપ્રસાદ હરપ્રસાદ દેસાઇએ લખ્યું હતું. તેમનો દળદાર ગ્રંથ ‘પ્રભાસ અને સોમનાથ’ આ વિષય પરનાં નોંધપાત્ર પુસ્તકોમાં સમાવેશ પામે છે.

સોમનાથ પર મહમૂદની ચડાઇ માટે લૂંટારુવૃત્તિ ઉપરાંત ધર્મઝનૂન જવાબદાર હતું, તેણે મંદિરમાં તોડફોડ મચાવી અને હિંદુઓની શ્રદ્ધાના આ વિખ્યાત સ્થાનકને લગભગ નષ્ટ કરવાના ‘ધર્મકાર્ય’ બદલ ગઝનીના કેટલાક ધર્મપુરૂષોએ મહમૂદને ધાર્મિક ઇલકાબો આપ્યા, એ  શંભુપ્રસાદની જેમ રોમીલા થાપરે પણ કહ્યું છે. આ ચડાઇ ‘હિંદુઓ પર મુસ્લિમોનો હુમલો’ નહીં, પણ વિદેશી લૂંટારુ મુસ્લિમ આક્રમણખોરની બહુહેતુક લશ્કરી કાર્યવાહી હતી, એવો શંભુપ્રસાદનો મુદ્દો રોમીલા થાપરે તેમના પ્રવચન અને પુસ્તકમાં વઘુ વિગતો સાથે મુક્યો.

રોમીલા થાપરની રજૂઆત પ્રમાણે, મહમૂદના હુમલા પહેલાં અને ઇસ્લામના ઉદ્‌ભવથી પણ પહેલાં આરબો સાથે ગુજરાતના લોકોનો વેપાર-વ્યવહાર હતો. ઇસ્લામના પ્રચાર-પ્રસાર પછી પણ, ગુજરાતના લોકો વેપારી આરબો અને હુમલાખરો તુર્કોને ‘મુસ્લિમ’ ગણીને એક લાકડીએ હાંકવાને બદલે, તેમની વચ્ચે ફરક પાડતા હતા.

રોમીલા થાપરની કેન્દ્રિય દલીલ એવી છે કે ઇ.સ.૧૦૨૬માં થયેલો હુમલો ત્યાર પછીના અરસામાં હિંદુ-મુસ્લિમ વચ્ચેના ઊંડા અને કાયમી વેરભાવ તરીકે સંઘરાઇને રહ્યો હોય, એવા પુરાવા મળતા નથી. આ દલીલના ટેકામાં તે મુસ્લિમ આક્રમણખોરો અને શાસકોના દરબારી ઇતિહાસકારો ઉપરાંત જૈન અને સંસ્કૃત લખાણો તથા શિલાલેખો ટાંકે છે. જેમ કે, ઇ.સ.૧૨૬૪માં (મહમૂદની ચડાઇની બે સદી પછી) પ્રભાસ (સોમનાથ)માં સ્થાયી થયેલા મુસ્લિમ સોદાગરો અને વહાણવટીઓ માટે મસ્જિદ બનાવવાનું નક્કી થયું. એ વખતે પ્રભાસના હિંદુ હોદ્દેદારો-વહીવટદારો અને નગરના હિંદુ અગ્રણીઓએ મસ્જિદ માટેનાં જમીન-ખર્ચ-નિભાવની સુવિધા કરી આપી. વેરાવળ હરસિદ્ધ માતાનો આ શિલાલેખ ટાંકીને રોમીલા થાપર એવું તારણ કાઢે છે કે સોમનાથ પર મહમૂદે કરેલા હુમલાની ‘હિંદુ સામુહિક ચેતના’ પર ઊંડી અસર હોય તો આ કેવી રીતે શક્ય બને? અને જે અસર હુમલાની બે સદી પછી ન હોય, તે દસ સદી પછી કેવી રીતે રહી શકે?

આ જ શિલાલેખ શંભુપ્રસાદ દેસાઇએ પણ ટાંકીને નોંઘ્યું છે, ‘જ્યારે ભારતમાં મુસ્લિમ સુલતાનો મંદિરોનો ઘ્વંસ કરી ત્યાં મસ્જિદો બનાવતા કે બાંધતા ત્યારે પ્રભાસના હિંદુઓએ મુસ્લિમ મુસાફિરો કે પ્રજાજનો માટે મસ્જિદ બાંધવાના કાર્યમાં સહાય કરી.’

મહમૂદની ચડાઇની એક સદી પછી, સિદ્ધરાજ જયસિંહના ઉત્તરાધિકારી કુમારપાળે ગાદી સંભાળી અને જૈન આચાર્ય હેમચંદ્રને ગુરૂપદે સ્થાપ્યા. જૈન હેમચંદ્ર અને શૈવ મતના, સોમનાથ શિવમંદિર મુખ્ય આચાર્ય ભાવબૃહસ્પતિ વચ્ચે ધાર્મિક માન્યતાઓનો સંઘર્ષ હતો.  આ બન્નેને અલગ અલગ રીતે સોમનાથના મંદિરના જિર્ણોદ્ધાર માટેનો જશ આપતા ગ્રંથો અને શિલાલેખ છે, પરંતુ મહમૂદની ચડાઇની એક સદી પછીનાં એ લખાણોમાં ક્યાંય મહમૂદની ચડાઇનો ઉલ્લેખ આવતો નથી. ક્યાંક લખ્યું છે કે દરિયાનાં મોજાંના લીધે મંદિર જિર્ણ થયું, તો ક્યાંક લાકડાં જૂનાં થવાને કારણે મંદિર નષ્ટ થઇ રહ્યું હોવાનું લખાયું છે.  રોમીલા થાપર તેના દ્વારા એવું સૂચવે છે કે ચડાઇ અને તેના કારણે પેદા થયેલા હિંદુ-મુસ્લિમો વચ્ચેના કાયમી વેરભાવની વાત માનવાજોગ નથી. કારણ કે સો વર્ષ પછીનાં લખાણોમાં જ ચડાઇનો કે તેના પગલે સર્જાયેલા વેરભાવનો કોઇ ઉલ્લેખ જોવા મળતો નથી. શંભુપ્રસાદ દેસાઇ આ વિરોધાભાસ, જૈન તથા શૈવ મતનો સંઘર્ષની વાત કરીને મંદિરના જીર્ણોદ્ધારનો યશ કુમારપાળને આપ્યો છે, પણ મંદિરના જીર્ણ થવાના કારણ વિશે કે તેમાં મહમૂદની ચડાઇનો ઉલ્લેખ ન હોવા અંગે કશું કહ્યું નથી.

રોમીલા થાપર સોમનાથ પર મહમૂદની ચડાઇ, તેમાં થયેલી લૂંટફાટ કે કત્લેઆમને જરાય હળવાં કર્યા વિના કે ઓછાં આંક્યા વિના, એવું દર્શાવે છે કે તેના લીધે હિંદુ-મુસ્લિમ વચ્ચે કાયમી અને ઊંડી દુશ્મનાવટ થઇ હોય, એવા પુરાવા મળતા નથી. શંભુપ્રસાદ દેસાઇએ પણ એમાંથી જ ઘણા પુરાવા, તેમનાથી પહેલાં ટાંક્યા છે અને આ આક્રમણને હિંદુઓ પર મુસ્લિમોના હુમલા તરીકે નહીં જોવા જણાવ્યું છે. પરંતુ એક બાબતમાં આ બન્નેનાં આલેખન જુદાં પડે છે.

શંભુપ્રસાદે મહમૂદના હુમલા પછીની સદીઓમાં બીજા શાસકો- મુસ્લિમો અને પોર્ટુગીઝો- દ્વારા થયેલા સોમનાથ પરના હુમલાની તવારીખ આપી છે. તેમાં હિંદુ-મુસ્લિમ વચ્ચેના ‘કાયમી અને ઊંડા વેરભાવ’ તરીકે નહીં, પણ ઐતિહાસિક રીતે, સોમનાથના ખંડનનો સિલસિલો છેક ઇ.સ.૧૭૦૭ સુધી લંબાય છે.  ત્યાર પછી ૧૯મી સદીના આરંભે સોમનાથમાં કેટલાક લોકોના કારણે કોમવાદી સંઘર્ષનાં મંડાણ થાય છે. આ સમયગાળો, રોમીલા થાપરના મતે ‘બ્રિટિશ સંસદમાં પહેલી વાર થયેલી ચર્ચા’ કરતાં પહેલાંનો છે.

એટલે કે, સોમનાથ નિમિત્તે હિંદુ-મુસ્લિમોનો સંઘર્ષ એ માત્ર ને માત્ર અંગ્રેજી શાસકોની ભાગલાવાદી નીતિની દેન છે, એવા રોમીલા થાપરના દાવા સામે શંભુપ્રસાદે નોંધેલી ઘટનાઓ પ્રશ્નાર્થ ઊભો કરે છે.

વઘુ આવતા સપ્તાહે