કેટલીક પુરૂષપ્રધાન ગેરમાન્યતાઓ

આંતરરાષ્ટ્રિય ખ્યાતિપ્રાપ્ત ચિત્રકાર અને વડીલ મિત્ર વૃંદાવન
સોલંકી/ Vrundavan Solankiએ વર્તમાન ઘટનાક્રમ વિશે કરેલું ચિત્ર.
બ્લેક એન્ડ વ્હાઇટ ચિત્રો માટે પંકાયેલા વૃંદાવનભાઇએ આ ચિત્રમાં
ભારતના નકશાના આકારમાં મુક્લો તિરંગો, ખરેખર રંગનો જરૂરી
અને સચોટ ઉપયોગ જણાય છે

‘પુરૂષપ્રધાન’ જેવો શબ્દ વાંચીને ભડકનારા ભાઇઓ-બહેનોના લાભાર્થે પહેલી ચોખવટઃ આ લેખ ‘નારીવાદી’ નહીં, પણ ‘માણસવાદી’ છે.

બીજી અગત્યની સ્પષ્ટતાઃ ફક્ત પુરૂષો જ પુરૂષપ્રધાન માનસિકતા ધરાવતા હોય, એવું માની લેવું નહીં. લોખંડી સકંજા જેવી પુરૂષપ્રધાન સમાજવ્યવસ્થાના લાંબા ઇતિહાસને, ઘણી સ્ત્રીઓ પણ પુરૂષપ્રધાન માનસિકતાથી વિચારતી થઇ ગઇ છે.

આ ચર્ચા છેડવા માટે દિલ્હીમાં થયેલા સામુહિક અત્યાચાર જેવા બનાવની રાહ જોવી પડે, એ પહેલી કરૂણતા છે. આશ્વાસન એટલું કે ક્યારેક તો જાગ્યા. બીક એ છે કે આ જાગૃતિ કેટલું ટકશે? એ ‘સ્મશાન-જાગૃતિ’ તો પુરવાર નહીં થાય? અને પાકી આશંકા એ છે કે આપણે ખરેખર જાગ્યા છીએ ખરા? અત્યાચારી માટે ફાંસીની સજા કે ખસીકરણની માગણી કરવી, એ જ આપણો ન્યાયનો અને સ્ત્રીગૌરવનો ખ્યાલ છે? બનાવ પછી કેવળ અત્યાચારીને જ સજા આપવાપણું છે? આપણે, પુરૂષપ્રધાન સમાજનાં સ્ત્રીપુરૂષો, સદંતર નિર્દોષ છીએ? કે થોડીઘણી જવાબદારી આપણા માથે પણ આવે છે?

આ અણીયાળા સવાલોના જવાબ, પુરૂષપ્રધાન સમાજની કેટલીક (ગેર)માન્યતાઓમાં ઊંડા ઉતરીશું એમ મળતા જશે.

ગેરમાન્યતા ૧: સ્ત્રી તો સમાજનું ઘરેણું છે. તેને સાચવી-સંતાડીને રાખવી જોઇએ

સાંભળવામાં બહુ ગળચટ્ટી અને ભવ્ય લાગે એવી વાત છે. હજી એનાથી બે-ચાર પગથિયાં ઉપર જવું હોય તો ‘જ્યાં નારીનું પૂજન થાય છે ત્યાં દેવતાઓનો વાસ હોય છે’ એ શ્વ્લોક ફટકારી શકાય અને ભારતવર્ષમાં આદિકાળથી નારીચરિત્રનો કેવો મહિમા છે તેની કથાઓ માંડી શકાય છે. પરંતુ નારીનો બધો મહિમા કરી લીધા પછી, તેમને પૂજનીય જાહેર કરી લીધા પછી, તેમની સાથે કરવાનું શું?

બસ, એ જ જે ‘પૂજનીય’ ચીજો સાથે કરવામાં આવે છે. મૂર્તિને શું કરાય? તેની પૂજા-અર્ચના થાય, શણગાર કરાય, રોજેરોજ નવા-નવા વાઘા પહેરાવાય, પણ તેણે આ બધાને લાયક બનવું હોય તો કઇ રસ્તા પર થોડા હાલી નીકળાય? મર્યાદામાં-માપમાં રહેવું પડે, પોતાના સ્થાનકની બહાર પગ ન મુકાય, પોતાની ‘પવિત્રતા’ જાળવી રાખવી પડે, કોનાથી સ્પર્શાય અને કોનાથી ન સ્પર્શાય તેના કડક નિયમો અને વિધિવિધાનો પાળવાં પડે. ટૂંકમાં, પૂજાવું હોય તો માણસની જેમ જિંદગી ન જીવાય. પથ્થર બનીને રહેવું પડે.

સ્ત્રીને પૂજનીય ગણવા અંગે જોરશોરથી વાતો કરનારામાંથી ઘણા લોકો સ્ત્રી પાસે પથ્થરની મૂર્તિ જેવી જ અપેક્ષાઓ રાખતા નથી? તેમને સમાજનું ઘરેણું કે ઝવેરાત ગણીને તિજોરીમાં બંધ રાખવાની હિમાયત કરનારાને એટલો સાદો વિચાર નહીં આવતો હોય કે સ્ત્રી નિર્જીવ જણસ નહીં, જીવતોજાગતા માનવમનની આસપાસ રચાયેલું માનવશરીર છે? તેને પૂજનીયતા તો ઠીક, સલામતી ખાતર પણ બંધનમાં રાખવાનું સૂચવવું, એ તેની પૂજનીયતાનો સ્વીકાર નહીં, તેને નિર્જીવ જણસ ગણવાનું સૂચન છે?

ગેરમાન્યતા-૨: સ્ત્રીઓએ અમુક સમય પછી ઘરની બહાર નીકળવું જ ન જોઇએ. જાણીને જોખમ લેવાની શી જરૂર?

આ દલીલમાં ફક્ત તમાશબીન પુરૂષો કે પુરૂષપ્રધાન સમાજને આત્મસાત્‌ કરી ચૂકેલી સ્ત્રીઓ જ નહીં, જાતિવિહીન એવું સરકારી તંત્ર પણ વિશ્વાસ ધરાવે છે. એટલે, અત્યાચારના કિસ્સા ચગે તેની સાથે જ, સાંજ પછી સ્ત્રીઓના હરવાફરવા પર અથવા એ પ્રકારની અવરજવરને ઉત્તેજન આપતાં સ્થળો પર પોલીસની ધોંસ ઉતરે છે.

સ્ત્રીઓ સાંજે બહાર નીકળે તો તેમની એકલતાનો ગેરલાભ લેવાવાનો પ્રશ્ન ઊભો થાય ને? એને બદલે એવું દબાણ ઊભું કરો કે સ્ત્રીઓ અંધારું થયા પછી બહાર જ ન નીકળે. (ધોળા દિવસે થતા અત્યાચારો કે છેડછાડ વિશે પછી જોઇ લઇશું.) અત્યારે અંધારું, એકલતા અને ગેરલાભ જેવા શબ્દોના ઓળા નચાવીને સ્ત્રીઓને ભયભીત કરો, જેથી તે ગમે તે સમયે નિર્ભયતાથી હરીફરી શકે એવું વાતાવરણ પેદા કરવાની કડાકૂટ બચી જાય. ત્યાર પછી પણ કોઇ સ્ત્રી મોડેથી બહાર નીકળે અને ફરિયાદ કરવા આવે તો સૌથી પહેલાં ઠપકો એને જ આપી શકાય કે, અત્યારે બહાર નીકળવાની શી જરૂર હતી?

ગેરમાન્યતા ૩: પુરૂષોને પણ શરમ આવે એવાં કપડાં પહેરે, પછી બીજું શું થાય? 

સ્ત્રી પર અત્યાચાર વિશેની વાત ચાલતી હોય ત્યારે બીજું કંઇ પણ જાણ્યા વિના, ઉપરની દલીલ કરીને ચર્ચામાં ભારપૂર્વક સામેલ થઇ શકાય છે અને બહુ મોટું સામાજિક સત્ય શોધી કાઢ્‌યાનો સંતોષ પણ લઇ શકાય છે.

આ વિધાન પાયામાંથી ખોટું છે. કારણ કે તેમાં પુરૂષમાં રહેલી મૂળભૂત વૃત્તિનો ધરાર અસ્વીકાર કરીને, દોષનો આખો ટોપલો સ્ત્રીઓના માથે ઢોળવાની વાત છે.

મેરિલીન મનરોના નામે ચડેલો એક કિસ્સો એવો છે કે એક વાર મનરો ફક્ત-હા, ફક્ત- સ્લીપર પહેરીને બહાર ફરવા નીકળ્યાં ત્યારે લોકો તેમના પગ ભણી ટીકી ટીકીને જોઇ રહ્યા હતા. આ વાત સાચી છે કે નહીં એ ગાૌણ છે. પણ તેમાં સૂચવાયેલી માનસિકતા એકદમ સચોટ છે. જાડા સાધારણીકરણ પ્રમાણે જેને પુરૂષવૃત્તિ કહી શકાય એ માનસિકતા એવી છે કે તેને ઉત્તેજન માટેનું બહાનું જ જોઇતું હોય છે.  સ્ત્રીનાં વસ્ત્રો સાથે તેનો સંબંધ સાવ ઓછો સંબંધ હોય છે અથવા તો પુરૂષ માનસિકતાને ઉત્તેજતાં પરિબળોમાં સ્ત્રીનો પોશાક બહુ પછીના ક્રમે આવે છે - અને તે બહુ ઓછા પ્રમાણમાં કારણભૂત હોય છે.

એવું ન હોત તો શહેરી વિસ્તારોમાં, લંબાઇ કે ટૂંકાઇની પરવા કર્યા વિના પોતાને મનગમતાં-અનુકૂળ વસ્ત્રો પહેરીને ફરતી સ્ત્રીઓની સલામતી જ ન હોત. પરંતુ આપણે જાણીએ છીએ કે એ સાચું નથી. બીજી તરફ સ્ત્રીની છેડતી કે તેનાથી વઘુ આગળ વધનારા લોકો માટે વસ્ત્રો ઘણે ભાગે ગૌણ હોય છે. તેમની ‘ઉશ્કેરણી’ માટે સ્ત્રીદેહ જ સૌથી મોટો ભાગ ભજવે છે.

એટલે, ‘સ્ત્રીઓનાં વસ્ત્રોથી પુરૂષોની વૃત્તિઓ ઉશ્કેરાય છે અને તે અત્યાચાર કરવા પ્રેરાય છે’ એવું જો કહેવું હોય, તો એ વિધાનનો થોડોક જ તર્કવિસ્તાર કરીને કહી શકાય કે ‘ખરેખર તો સ્ત્રીઓના દેહથી જ પુરૂષની વૃત્તિઓ ઉશ્કેરાય છે અને તે અત્યાચાર કરવા પ્રેરાય છે. એટલે ખરો વાંક પુરૂષો કરતાં પણ વધારે સ્ત્રીઓનો છે કે તે આવો દેહ લઇને જન્મી.’

આ દલીલ હાસ્યાસ્પદ કે વાહિયાત લાગે તો સારી વાત છે. બાકી, ઘણા નમૂના એવા પણ હશે જે આવી દલીલ ગંભીરતાપૂર્વક કરતા હશે.

ગેરમાન્યતા ૪: એ તો છે જ એવી

સ્ત્રીઓ વિશે પ્રમાણપત્રો ફાડવા સરેરાશ પુરૂષોને કે પુરૂષપ્રધાન સમાજના પૂરજા જેવી સ્ત્રીઓને ઘણી વાર કાચી સેકંડ પણ લાગતી નથી.‘એ તો છે જ એવી’ અથવા સાવ દેશી ભાષામાં જેને ‘લૂઝ કેરેક્ટરની’ કહેવામાં આવે, એવી સ્ત્રીઓની ટીકા કરનારા પુરૂષોમાં મોટે ભાગે પોતે રહી ગયાનો ભાવ વધારે કામ કરતો હોય છે- અને એવી ટીકા કરતી સ્ત્રીઓ ‘બીજું જે હોય તે, પણ આ બાબતમાં આપણે  કેટલાં ચડિયાતાં છીએ’ એવો સંતોષ લે છે. કેટલીક ટીકાકાર સ્ત્રીઓ પોતે જે કરવા ઇચ્છે છે, પણ નથી કરી શકતી તેની કસર, ‘મુક્ત વર્તણૂંક’ ધરાવતી સ્ત્રીઓની ટીકા દ્વારા પૂરી કરે છે.

‘એ તો છે જ એવી’ એ વાક્યનો સૌથી ખતરનાક સૂચિતાર્થ એ છે કે તેને આટલા પુરૂષમિત્રો હોય કે છોકરાઓ સાથે તે આટલી હળતીભળતી હોય, તો પછી એની પર અત્યાચાર થાય તેમાં હાયવોય શાની? આ ‘સમજણ’ ભયંકર છે. કારણ કે, તેમાં સ્ત્રીના સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વને અને તેની મરજી-નામરજીને સદંતર નજરઅંદાજ કરવામાં આવે છે. પુરૂષો સાથે અંગત કે વ્યાવસાયિક સંબંધ ધરાવતી સ્ત્રી ઉપર પણ અત્યાચાર કરવાનો અધિકાર કોઇને નથી- ન હોઇ શકે, એટલું સાદું સત્ય ભૂલી જવામાં આવે છે.

ગેરમાન્યતા ૫: સર્વસ્વનો સવાલ છે

એ ખરું કે જાતીય અત્યાચારની શારીરિક ઉપરાંત માનસિક અસરો પણ ઊંડી હોય છે. છતાં, માનસિક ઘા માટેનાં કેટલાંક મુખ્ય કારણોમાંનુ એક છેઃ અત્યાચારનો ભોગ બનેલી સ્ત્રીનું ‘સર્વસ્વ’ લૂંટાઇ ગયાની પુરૂષપ્રધાન માન્યતા- અને અત્યાચાર કરનારને બદલે ભોગ બનનારની થતી બદનામી.

સ્ત્રીનું ‘સર્વસ્વ’ સોફ્‌ટ ડ્રિન્કની બોટલમાં ભરેલો કાર્બન ડાયોક્સાઇડ છે કે એક વાર ઢાંકણ ખુલે એટલે ખલાસ. તેનું ‘સર્વસ્વ’ લૂંટાઇ જાય? સ્ત્રીની આબરૂ-ઇજ્જત લક્ષ્મી છાપ ટેટાની લૂમ છે કે એક વાર ફૂટી જાય એટલે તે કાયમ માટે નકામી થઇ જાય? પરંતુ સ્ત્રીને જણસ ગણીને, તેને ‘કાબૂમાં’ રાખવાની પુરૂષપ્રધાન માન્યતા ખુદ સ્ત્રીઓના જ મનમાં ઊંડે ઉતારી દેવા માટે, આ ભ્રમ ઉભો કરવામાં આવ્યો હશે, એવું ધારી શકાય.

સ્ત્રીને પોતાના જ જેવી માણસ ગણવાને બદલે માલિકીની ‘ચીજ’ બનાવવાની માનસિકતાને કારણે ‘ઓનરકિલિંગ’થી માંડીને અત્યાચાર જેવા અનેક ધૃણાસ્પદ ગુના થાય છે. ‘ઓનરકિલિંગ’ના નામે હત્યા કરતાં કુટુંબીજનો માને છે કે તેમની ‘માલિકીની’ છોકરીએ કુટુંબની ઇચ્છાવિરુદ્ધ લગ્ન કરીને, કુટુંબની ‘આબરૂ બગાડી છે.’ એવી જ રીતે, ઘણા અત્યાચાર જાતીય વાસનાપૂર્તિ માટે નહીં, પણ બદલો લેવાના કે પાઠ શીખવવાના ઝનૂનથી કરવામાં આવે છે.

સ્ત્રીઓ પોતે આવડત, સ્વમાન, સ્વત્વ જેવા પોતાના માનવીય ગુણોને બદલે, સ્થૂળ એવી શારીરિક બાબતોને ‘સર્વસ્વ’ ગણવા લાગે, પછી પુરૂષપ્રધાન સમાજે બીજું કંઇ કરવાનું રહેતું નથી. અત્યાચાર વેઠનાર સ્ત્રીને ન્યાય મળે અને તે નવેસરથી જીવતી થઇ જાય, એમાં સમાજની ભૂમિકા સૌથી અગત્યની હોઇ શકે છે. પરંતુ સહાનુભૂતિના નામે પુરૂષપ્રધાન સમાજ ‘અરર, બિચારીનું સર્વસ્વ લૂંટાઇ ગયું’ કહીને, આઘાતમાંથી બહાર આવવા મથતી સ્ત્રીને બળ આપવાને બદલે નિર્બળતા ભણી ધક્કા મારે છે. સમાજના સરેરાશ લોકોનો - અને પ્રસાર માઘ્યમોનો પણ- આ અત્યાચાર એટલો મોટો હોય છે કે ક્યારેક તે મૂળ અત્યાચારને ટપી જતો લાગે.

ગેરમાન્યતા ૬: ભ્રમરવૃત્તિ પૂરૂષોમાં જન્મજાત હોય છે. તેમાં એ લોકો પણ શું કરે?

ઐતિહાસિક રીતે આ વાત સાચી હોય તો પણ, એ જ્યારે પુરૂષો દ્વારા થતા અત્યાચારોના ખુલાસા, સમજૂતી કે બચાવ માટે વપરાય ત્યારે બિનપાયાદાર લાગે છે. કારણ કે, આદિમાનવથી સભ્ય અને સામાજિક બનવા સુધીની હજારો વર્ષની પ્રક્રિયાનો આ એક જ લીટીમાં છેદ ઉડા જાય છે. વૃત્તિ-પ્રકૃતિ ગમે તેટલી જન્મજાત હોય, લાંબા સમયગાળા પછી તે અંકુશમાં આવી શકે છે. ‘આ નહીં ચાલે’ એવો ચોખ્ખો સંદેશો સમાજ તરફથી અને કાનૂનીતંત્ર-ન્યાયતંત્ર તરફથી મળે, તો પ્રકૃતિ પણ માપમાં રહેતી થઇ જાય.

તેમાં અપવાદ જરૂર હોય, પણ એ પ્રકૃતિ નહીં, વિકૃતિ કહેવાય.