‘ઇલેક્ટોરલ કોલેજ’નાં કક્કો-બારાખડી

‘સુપરપાવર’ લોકશાહીના પ્રમુખ લોકોના સીધા મતથી ચૂંટાતા નથી

ચૂંટણી ને રાજકારણથી કંટાળો આવતો હોય, પણ અમેરિકાની ચિત્રવિચિત્રતાઓમાં રસ પડતો હોય, તેમના માટે ‘ઇલેક્ટોરલ કોલેજ’/electoral college  સદાબહાર વિષય છે. આશરે બસો વર્ષ પહેલાં અસ્તિત્ત્વમાં આવેલી ‘ઇલેક્ટોરલ કોલેજ’ વાસ્તવમાં કોઇ કોલેજ કે સંસ્થા નહીં, પણ પદ્ધતિનું નામ છે. અમેરિકામાં મંગળવારે થનારું પ્રમુખપદની ચૂંટણી માટેનું મતદાન હકીકતે ‘ઇલેક્ટોરલ કોલેજ’ના સભ્યો- ઇલેક્ટર્સ- ની વરણી માટેનું છે. અમેરિકાના મતદારો સીધા મતદાન દ્વારા પ્રમુખને ચૂંટતા નથી.

એમ તો આપણા દેશમાં મતદારો પણ ક્યાં સીધી ચૂંટણીથી વડાપ્રધાન કે રાષ્ટ્રપતિને ચૂંટે છે? રાષ્ટ્રપતિ કેવળ બંધારણીય વડા હોવાથી, સરકારના વડા એવા વડાપ્રધાનની વાત કરીએ તો, આપણા મતદારો તેમનો મત વડાપ્રધાનપદના કોઇ ઉમેદવારને આપતા નથી. ભારતના મતદારો પક્ષના કે અપક્ષ ઉમેદવારને મત આપે છે. એ ચૂંટાઇને લોકસભામાં જાય, એટલે ત્યાં બહુમતી ધરાવતા પક્ષના અથવા મોરચાના નેતા વડાપ્રધાન બને છે. આ પદ્ધતિમાં દરેક રાજ્યના કેટલા પ્રતિનિધિ લોકસભામાં જશે, એ તેમની ૧૯૭૧ની) વસ્તીના પ્રમાણમાં નક્કી કરવામાં આવ્યું છે. રાજ્યની વસ્તી જેમ વધારે, એમ લોકસભામાં તેના સભ્યોની સંખ્યા વધારે અને વડાપ્રધાન કોણ બનશે એ નક્કી કરવામાં તેનું વજન પણ વધારે.

અમેરિકામાં પ્રમુખશાહી પદ્ધતિ છે અને રાજકારણમાં ઘણા સમયથી બે જ પક્ષો છેઃ ભૂરા રંગથી ઓળખાતો ડેમોક્રેટિક/democratic પક્ષ અને લાલ રંગ ધરાવતો રીપબ્લિકન/republican પક્ષ. યાદ રહે કે અમેરિકાના બંધારણમાં ક્યાંય દ્વિપક્ષી રાજકારણનો આદેશ આપવામાં આવ્યો નથી. પરંતુ બંધારણમાં સૂચવાયેલી પ્રમુખ ચૂંટવાની પદ્ધતિ જ એવી છે કે જે રાષ્ટ્રિય રાજકારણમાં ત્રીજા પક્ષને ઉભરવા ન દે. અમેરિકા જેવા વિશાળ ભૌગોલિક વ્યાપ અને ૫૦ રાજ્યોનો પથારો ધરાવતા દેશમાં પક્ષીય પીઠબળ વિના, કેવળ વ્યક્તિગત લોકપ્રિયતાના જોરે, રાષ્ટ્રિય પ્રભાવ મેળવવાનું અશક્યવત્‌ છે. વિશાળતા અને વૈવિઘ્યને દૃષ્ટિએ ભારતનો કિસ્સો અમેરિકાથી પણ વધારે પેચીદો છે. પરંતુ બન્નેના લોકશાહીના અલગ મોડેલ અને સાવ જુદી ચૂંટણીપદ્ધતિઓને કારણે, અમેરિકામાં બે રાજકીય પક્ષો મજબૂત રહ્યા છે અને ‘ઇસ જંગલમેં હમ દો શેર’ જેવી સ્થિતિ ટકી રહી છે. ભારતમાં મુખ્યત્વે પોતાના વાંકે નબળા પડેલા બન્ને મુખ્ય રાજકીય પક્ષો, સ્પષ્ટ બહુમતી મેળવી શકતા નથી. એટલે વઘુ ને વઘુ ઓશિયાળા તથા સ્થાનિક પક્ષોની દયા પર આધારિત બનતા જાય છે.

એનો અર્થ એવો બિલકુલ નથી કે અમેરિકાની ઇલેક્ટોરલ કોલેજ પદ્ધતિ બત્રીસ લક્ષણી છે. બલ્કે, ઘણાને તે બત્રીસ અપલક્ષણી લાગે છે. છતાં, થિયરીની દૃષ્ટિએ ઊભી રહેતી સંભાવનાઓ હજુ વાસ્તવિકતા બનતી નથી, એટલે ઇલેક્ટોરલ કોલેજ પદ્ધતિ તેની બધી વિચિત્રતાઓ સહિત અડીખમ છે.

કેવી છે આ પદ્ધતિ, જે સુપરપાવર દેશના સર્વેસર્વાને ચૂંટતી હોવા છતાં, તેની આંટીધૂંટી કોઇ વિડીયોગેમ જેવી લાગે છે?

પ્રતિનિધિઓની પસંદગી

અમેરિકાની ચૂંટણીમાં પ્રમુખ-ઉપપ્રમુખની ઉમેદવારી સહિયારી હોય છે. જીતે તો બન્ને જીતે ને જાય તો બન્ને જાય. પ્રમુખ ડેમોક્રેટ હોય ને ઉપપ્રમુખ રીપબ્લિકન એવું કે એથી ઉલટું કદી ન બને. અમેરિકાનાં તમામ ૫૦ રાજ્યોમાં એકસાથે એક જ દિવસે (રાજ્યોના પોતપોતાના અનુકૂળ સમય પ્રમાણે) યોજાતી ચૂંટણીમાં મતદારો પ્રમુખ-ઉપપ્રમુખના એક જોડકાને પોતાનો મત આપે છે. પરંતુ તેમનો મત સીધો એ જોડકાને મળતો નથી. અહીં ઇલેક્ટોરલ કોલેજનો કસબ કામે લાગે છે.

અમેરિકાના બંધારણ પ્રમાણે, તેના પ્રમુખની ચૂંટણી સીધી મતદારો દ્વારા નહીં, પણ ઇલેક્ટોરલ કોલેજ- ઇલેક્ટરોના સમુહ દ્વારા થાય છે. દરેક રાજ્યમાંથી તેની વસ્તીના પ્રમાણમાં ઇલેક્ટરની- પ્રતિનિધિઓની સંખ્યા નક્કી કરવામાં આવે છે.  બધા રાજ્યોના મળીને કુલ ૫૩૮ ઇલેક્ટર છે. તેમાંથી ૨૭૦ના મત જે ઉમેદવારને મળે તે પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાય.

દરેક રાજ્યમાં બન્ને પક્ષો પોતપોતાના પ્રતિનિધિઓ- ઇલેક્ટર્સની પસંદગી પોતાને ઠીક લાગે એ રીતે કરે છે. ઘણાખરા મતદારો પોતાના રાજ્યના તમામ પ્રતિનિધિઓને ઓળખતા પણ નથી હોતા. છતાં મતદારોના મત હકીકતમાં પ્રમુખપદના ઉમેદવારોને નહીં, પણ આ પ્રતિનિધિઓને જાય છે. ઉદાહરણથી આ વાત વધારે સ્પષ્ટ રીતે સમજી શકાશે.

ધારો કે ઇલેક્ટોરલ કોલેજમાં એક રાજ્યના ૧૫ પ્રતિનિધિ છે. એટલે ડેમોક્રેટિક અને રીપબ્લિકન એમ બન્ને પક્ષો એ રાજ્યમાં પોતપોતાના ૧૫ લોકોનાં નામ પસંદ કરશે. બને કે મતદારોમાંથી ઘણાએ તેમાંથી અમુક નામ સાંભળ્યાં પણ ન હોય. કારણ કે તેમણે પસંદગી પ્રતિનિધિઓ વચ્ચે નહીં, પણ ઓબામા અને રોમ્ની વચ્ચે કરવાની છે. ચૂંટણીના દિવસે એ રાજ્યના મતપત્રક પર બન્ને પક્ષના પ્રમુખ-ઉપપ્રમુખનાં નામ ઉપરાંત તમામ પ્રતિનિધિઓનાં નામ હોવાં જરૂરી નથી. એ માટે દરેક રાજ્યોના જુદા નિયમ છે. મત આપતી વખતે એ રાજ્યનો મતદાર પોતાની પસંદગીના પ્રમુખ-ઉપપ્રમુખના જોડકાને મત આપે છે.

વિનર-ટેક-ઓલઃ આર યા પાર

સામાન્ય મતદારના મત-લોકમત- માટે વપરાતો શબ્દ છેઃ પોપ્યુલર વોટ.  મતદાન પછી રાજ્યમાં પોપ્યુલર વોટની ગણતરી થાય છે. તેમાં જે પક્ષના પ્રમુખ-ઉપપ્રમુખના જોડકાને વધારે મત મળ્યા હોય, તેમને એ રાજ્યના તમામ ૧૫ પ્રતિનિધિઓના મત મળી ગયેલા ગણાય છે. તેનો બીજો વિકલ્પ એવો હોઇ શકત કે એક જોડકાને ૩૩ ટકા મત મળે તો તેને ૫ પ્રતિનિધિઓના મત મળે અને ૬૬ ટકા મત મેળવનાર જોડકાને ૧૦ પ્રતિનિધિઓના મત મળે. પરંતુ ઇલેક્ટોરલ કોલેજ પદ્ધતિમાં ‘વિનર્સ ટેક ઓલ’નો નિયમ છેઃ જીતે તેને રાજ્યના બધા જ પ્રતિનિધિઓના મત મળે અને હારે તેને કશું નહીં. બે રાજ્યોને બાદ કરતાં બાકીનાં ૪૮ રાજ્યોમાંથી આ જ નિયમ લાગુ પડે છે. બે રાજ્યોમાં પ્રતિનિધિઓના મત વહેંચાઇ શકે છે ઃ તેમાંથી બે પ્રતિનિધિઓના મત ‘વિનર- ટેક- ઓલ’ નિયમ પ્રમાણે, જીતનાર જોડકાને મળે અને બાકીના પ્રતિનિધિઓના મત તેમના પ્રાંતમાં જે પક્ષની જીત થઇ હોય, એ પક્ષના ઉમેવદવારોને જાય.

‘વિનર-ટેક-ઓલ’ની વિચિત્રતા આટલેથી અટકતી નથી. અગાઉનું ઉદાહરણ આગળ વધારીએ તો, ધારો કે એ રાજ્યમાં ડેમોક્રેટિક  પક્ષના પ્રમુખ-ઉપપ્રમુખને વધારે પોપ્યુલર વોટ મળ્યા છે. એટલે એ રાજ્યના તમામ ૧૫ ડેમોક્રેટેકિ પ્રતિનિધિઓ ઇલેક્ટરોલ કોલેજમાં તેમનો મત ઓબામાને આપવા ‘પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ’ ગણાય છે. એ માટે પણ બધાં રાજ્યોમાં જુદી જુદી જોગવાઇ છે. કેટલાંક ઠેકાણે પક્ષ પોતે પોતાના ઇલેક્ટર્સને પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ કરે છે, તો ક્યાંક રાજ્યની સરકાર ઇલેક્ટર્સને તેમના પક્ષના ઉમેદવારને વફાદાર રહેવાની પ્રતિજ્ઞા કરાવે છે. અલબત્ત, આવી પ્રતિજ્ઞા તોડવાનું ગેરબંધારણીય નથી. બંધારણ એ માટેની મોકળાશ આપે છે. એટલે ઇલેક્ટોરલ કોલેજમાં મતદાન વખતે, રાજ્યના ૧૫ ડેમોક્રેટિક પ્રતિનિધિઓમાંથી કોઇ રોમ્નીને મત આપવા ઇચ્છે, તો એ આપી શકે છે. એમ કરવાથી પ્રતિજ્ઞાનો ભંગ થાય છે, પક્ષ તેની સામે પગલાં લઇ શકે છે, ટેકનિકલ રીતે એ ગુનો બનતો નથી. આવા ઇલેક્ટર ‘ફેઇથલેસ’ તરીકે ઓળખાય છે.

આ વર્ણન વાંચીને ભારતના રાજકારણની પક્ષપલટુ સંસ્કૃતિ યાદ આવે. પરંતુ અમેરિકામાં ‘ફેઇથલેસ’ થવાના બનાવ જૂજ પ્રમાણમાં બને છે. (ભારે રસાકસી ધરાવતી આ ચૂંટણીમાં ત્રણ-ચાર સાંસદો ‘ફેઇથલેસ’ થવાની સંભાવના છે, એવું કેટલાંક સર્વેક્ષણમાં જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું.) અલબત્ત, અમેરિકાની લોકશાહીના બસોથી પણ વઘુ વર્ષના ઇતિહાસમાં, ‘ફેઇથલેસ’ ઇલેક્ટરના મતથી આખો તખ્તો પલટાઇ ગયો હોય, એવું કદી બન્યું નથી.

ધારો કે  બન્ને ઉમેદવારોને સરખા ઇલેક્ટોરલ મત મળે, તો પછી પ્રમુખની ચૂંટણી ‘હાઉસ ઓફ રીપ્રેઝન્ટેટીવ્ઝ’/house of represntatives (લોકસભા) દ્વારા થાય છે. એ વખતે રાજ્ય નાનું હોય કે મોટું, તે એક જ મત આપી શકે છે. તેમાં ૨૬ મત મેળવનાર ઉમેદવાર પ્રમુખ બની જાય છે. કેટલીક વાર રાજ્યના પ્રતિનિધિઓ કોને મત આપવો એ બાબતે એકમત ન થઇ શકે, તો એ મતદાનથી અળગા રહે છે. તેના લીધે ફરી વાર ‘ટાઇ’ પડે તો, નવેસરથી એ જ પ્રક્રિયા પરિણામ ન આવે ત્યાં સુધી ફરી કરવાની રહે છે. ઉપપ્રમુખની ચૂંટણી એ જ રીતે સેનેટ (રાજ્યસભા) દ્વારા થાય છે.

લોકમતની ‘અવગણના’

ઇલેક્ટોરલ કોલેજની બીજી વિચિત્ર બાબત છેઃ પોપ્યુલર વોટમાં જીતવા છતાં, ઇલેક્ટરના મતમાં બહુમતી ન મળે, તો એ હાર જ ગણાય. આવા કિસ્સા જૂજ બને, છતાં નજીકના ભૂતકાળમાં વર્ષ ૨૦૦૦માં એવું થયું હતું. ડેમોક્રેટિક ઉમેદવાર અલ ગોર/al goreને પોપ્યુલર વોટ વધારે મળ્યા, પણ રીપબ્લિકન જ્યોર્જ બુશ/ george w. bush ઇલેક્ટર વોટની સરસાઇ પર અમેરિકાના પ્રમુખ બની ગયા. આમ થવાનું કારણ એટલું કે અમેરિકાના બંધારણ પ્રમાણે, નાગરિકોના (પોપ્યુલર) વોટનું પ્રમુખપદની ચૂંટણીમાં સીઘું કશું જ મહત્ત્વ નથી. કેવળ બંધારણના શબ્દો પકડીને ચાલવામાં આવે, તો રાજ્યો પોતાના તરફથી વગર ચૂંટણીએ ઇલેક્ટર્સ નીમી દે અને એ લોકો ઇલેક્ટોરલ કોલેજ તરીકે અમેરિકાનો પ્રમુખ ચૂંટી કાઢે, તો એ  પણ ગેરબંધારણીય ન ગણાય. પરંતુ પુખ્ત લોકશાહી વ્યવસ્થાની એક વિશિષ્ટતા એ હોય છે કે તેમાં છીંડાં હોવા છતાં, તેમનો ગેરલાભ લેવાને બદલે બંધારણના હાર્દને વઘુ મહત્ત્વનું ગણવામાં આવે છે.

ઇલેક્ટોરલ કોલેજ પદ્ધતિથી જીતવા માટે રાષ્ટ્રવ્યાપી માળખું અને પહોંચ હોવાં જરૂરી છે, જે સ્થાનિક કે થોડાં રાજ્યોમાં દબદબો ધરાવતા અપક્ષ ઉમેદવાર માટે શક્ય બનતાં નથી. અમેરિકાનાં ૧૧ રાજ્યો અડધાઅડધ ઇલેક્ટોરલ વોટ ધરાવે છે. પરંતુ એ રાજ્યો ડેમોક્રેટિક અને રીપબ્લિકન પક્ષ વચ્ચે વહેંચાયેલાં છે. એટલે ઓછા ઇલેક્ટર ધરાવતાં નાનાં રાજ્યો પણ મહત્ત્વનાં બને છે. ઇલેક્ટોરલ કોલેજ પદ્ધતિના ટીકાકારોને ‘વિનર-ટેક-ઓલ’/winner-take-all માં લોકપ્રતિનિધિત્વના સિદ્ધાંતોનો ભંગ થતો લાગે છે. એક જ રાજ્યના ૧૩ પ્રાંતમાંથી ૬ જીલ્લામાં ડેમોક્રેટિક પક્ષ જીતતો હોય ને ૭ જીલ્લામાં રીપબ્લિકન જીતતા હોય, તો આખરી પરિણામમાં રાજ્યના બધા જ ઇલેક્ટર મત રીપબ્લિકનને મળી જાય. તેના લીધે જે ૬ જીલ્લામાં ડેમોક્રેટિક પક્ષ જીત્યો હતો, ત્યાંના મતદારોના મતનું કશું મૂલ્ય રહેતું નથી.

તેમ છતાં, ઇલેક્ટોરલ કોલેજ  પદ્ધતિ વ્યવહારમાં એટલી સફળ નીવડી છે કે થિયરીની દૃષ્ટિએ તેમાં રહેલી વિચિત્રતાઓ ગૌણ બની જાય છે અને તેમાં સુધારો કરવાની વાત ચર્ચાના સ્તરેથી ભાગ્યે જ આગળ વધી છે