સાયકલિંગનો સુપરહીરો લાન્સ આર્મસ્ટ્રોંગઃ નાયકમાંથી ના-લાયક

Lance Armstrong/ લાન્સ આર્મસ્ટ્રોંગ

ક્રિકેટઘેલા ભારતમાં અમેરિકાના રમતવીર લાન્સ આર્મ સ્ટ્રોંગ/ Lance Armstrongની સહેલી ઓળખાણ આપવી હોય તો, તેમને ‘સાયકલિંગના સચિન તેંડુલકર’ કહી શકાયઃ અપાર સિદ્ધિઓ, આંજી દેતી સફળતા, અઢળક કમાણી, સ્પોર્ટ્‌સના સુપરસ્ટાર તરીકેનો દરજ્જો...આર્મસ્ટ્રોંગને લીધે અમેરિકામાં સાયકલિંગની રમતની લોકપ્રિયતામાં જબ્બર ઉછાળો આવ્યો. સાયકલિંગ વ્યક્તિગત રમત અને ક્રિકેટ સમુહની રમત. એટલે એ બન્નેના ખેલાડીઓની સરખામણી કેવળ ઉપર લખેલા મુદ્દા પૂરતી જ થઇ શકે. (‘ભારતમાં ક્રિકેટ પણ વ્યક્તિગત રમત છે’ એવું કોણ બોલ્યું?)

વિશ્વના ટોચના સ્પોર્ટ્‌સ-સ્ટારમાં ગણના પામતા આર્મસ્ટ્રોંગની એક સિદ્ધિ રમત સાથે સંકળાયેલી ન હોવા છતાં, તેમને બીજા બધા રમતવીરો કરતા જુદા - અને ઊંચા - પ્રસ્થાપિત કરતી હતી. એ હતો કેન્સર સામે આર્મસ્ટ્રોંગનો જંગ. ૧૯૯૬માં ૨૫ વર્ષના આર્મસ્ટ્રોંગને કેન્સરની ખતરનાક બિમારી હોવાનું નિદાન થયું, ત્યારે જીવનનો અંત હાથવેંતમાં લાગ્યો હતો. ડોક્ટરોની ટુકડીએ કહી દીઘું હતું કે આર્મસ્ટ્રોંગની બચવાની શક્યતાઓ બહુ ઓછી છે. ફેફસાં અને દિમાગ સુધી કેન્સરની અસર ફેલાઇ ચૂકી હતી. ડોક્ટરોએ કેમોથેરપી અને ભારે જોખમ લઇને કરેલા ઓપરેશનથી આર્મસ્ટ્રોંગનો જીવ તો બચ્યો, પણ સાયકલ ચલાવવાનું કૌવત ન રહ્યું.

કેન્સરગ્રસ્ત આર્મસ્ટ્રોંગ

કેન્સર સામે શરીરથી લડવું વધારે અઘરું છે કે મનથી, એ નક્કી કરવું મુશ્કેલ છે. શરીરથી કેન્સરને હંફાવનારા ઘણા મનથી કેન્સર સામે હારી જતા હોય છે. પરંતુ આર્મસ્ટ્રોંગ જુદી માટીનો બનેલો હતો. કેન્સરમાં સપડાયાનાં ત્રણ જ વર્ષ પછી તેણે સાયકલિંગ વિશ્વની પ્રતિષ્ઠિત ગણાતી અને ૧૯૦૩થી યોજાતી સ્પર્ધા ‘ટુર દ ફ્રાન્સ’/Tour de France જીતી લીધી- અને તે પણ એક વાર નહીં. ૧૯૯૯થી ૨૦૦૫ સુધી લાગલગાટ સાત વાર.

કેન્સરને હાથતાળી આપ્યા પછી આર્મસ્ટ્રોંગે કેન્સર વિશેની જાગૃતિ અને કેન્સરગ્રસ્તોને આર્થિક-માનસિક ટેકો આપવાનું કામ શરૂ કરી દીઘું હતું. પરંતુ ‘ટુર દ ફ્રાન્સ’માં સળંગ સાત વર્ષ સુધી સપાટો બોલાવવાને કારણે આર્મસ્ટ્રોંગ અને તેની સાથોસાથ ‘લીવસ્ટ્રોંગ’/Livestrong ફાઉન્ડેશનનું મૂલ્ય ઘણું વધી ગયું. કેન્સર સામે બથ ભીડ્યા પછી સાત વર્ષ સુધી વિજેતા બનેલા આર્મસ્ટ્રોંગે અમેરિકાની નવી પેઢીને- અને ખાસ કરીને કેન્સરનો ભોગ બનેલા લોકોને- ઝઝૂમવાની નવી પ્રેરણા આપી. કેન્સરનું નિદાન થયું હોય એવા દર્દીઓને ‘લીવસ્ટ્રોંગ’ લખેલું રબરનું પીળું બ્રેસલેટ આપવામાં આવતું હતું. તે હાથે પહેરી રાખનારને સતત એવી ખાતરી થયા કરતી હતી કે કેન્સરને હંફાવી શકાય છે અને આર્મસ્ટ્રોંગની જેમ કોઇ પણ દર્દી સાજો થઇ શકે છે.

આર્મસ્ટ્રોંગની કથાનો પૂર્વાર્ધ જેટલો પ્રેરક હતો, એટલો જ ઉત્તરાર્ધ આઘાતજનક નીવડ્યો. ‘ટુર દ ફ્રાન્સ’ સહિતની સ્પર્ધાઓ જીતવા માટે આર્મસ્ટ્રોંગે પ્રતિબંધિત ડ્રગ્સનો છૂટથી ઉપયોગ કર્યો હોવાના આરોપ પહેલી વાર થયા, ત્યારે સનસનાટી મચી હતી. પરંતુ કેન્સર વિરુદ્ધ સેંકડો લોકોને લડવાની હિંમત આપનાર નાયક માટીપગો હોય, એવું માનવું કપરું હતું. ખુદ આર્મસ્ટ્રોંગે આરોપોને ફગાવી દીધા. વિશ્વભરમાં ફેલાયેલા આર્મસ્ટ્રોંગના ચાહકોને પણ પોતાના હીરોમાં વિશ્વાસ હતો. આર્મસ્ટ્રોંગ જેમના માટે મોડેલિંગ કરતો હતો, એ કંપનીઓ આર્મસ્ટ્રોંગની પડખે હતી. બધાને લાગતું હતું કે ‘આર્મસ્ટ્રોંગ જેવો લડવૈયો આવું ન કરે. ન કરી શકે.’ આ લાગણીનો પડઘો પાડતા એક કાર્ટૂનમાં, કેન્સરરૂપી મોતનો દૂત સ્પોર્ટ્‌સના સત્તાધીશને કહે છે, ‘આર્મસ્ટ્રોંગે મારી સાથે પણ છેતરપીંડી કરી હતી.’

અમેરિકાની પોસ્ટલ સર્વિસની ટીમમાં આર્મસ્ટ્રોંગની સાથે સાયકલિંગ કરનાર ફ્‌લોઇડ લેન્ડિસે મે, ૨૦૧૦માં આરોપો કર્યા હતા. તેનાં બે વર્ષ સુધી આર્મસ્ટ્રોંગનો નિર્દોષતાનો દાવો મોટી સંખ્યામાં લોકો સ્વીકારતા હતા. શારીરિક ક્ષમતા વધારવા માટે ડ્રગ્સ લેવા અંગે અમેરિકાની સરકારે આર્મસ્ટ્રોંગ સામે તપાસ શરૂ કરી હતી, જે આ વર્ષના ફેબ્રુઆરીમાં કશું કારણ કે તારણ આપ્યા વિના આટોપી લેવાઇ. પરંતુ જૂનમાં ‘યુએસ સ્ટેટ એન્ટી-ડોપિંગ એજન્સી’ દ્વારા જાણ કરવામાં આવી કે આર્મસ્ટ્રોંગ સામે કાનૂની તપાસ થઇ રહી છે.

ગયા વર્ષે નિવૃત્તિ લેનાર આર્મસ્ટ્રોંગે પોતે ડ્રગ્સ લીધાં હોવાનું કદી સ્વીકાર્યું ન હતું- અને આ લખાય છે ત્યાં સુધી પોતાની નિર્દોષતાનું રટણ ચાલુ રાખ્યું છે. એટલે તેમણે અમેરિકાની એન્ટી-ડોપિંગ એજન્સીની કાર્યવાહી પર મનાઇહુકમ આણવા માટે અદાલતમાં દાવો માંડ્યો. તેમનો આરોપ હતો કે એજન્સીએ પોતાની (આર્મસ્ટ્રોંગની) વિરુદ્ધની જુબાનીઓ મેળવવા માટે ભ્રષ્ટાચારનો સહારો લીધો છે. આર્મસ્ટ્રોંગે આવા બે પ્રયાસ કર્યા અને બન્ને વાર અદાલતે તેમની રજૂઆતો કાઢી નાખી.

આર્મસ્ટ્રોંગની રજૂઆતો ગુનો પુરવાર થયા પહેલાંના આગોતરા જામીન જેવી હતી. તેને અદાલતે નામંજૂર રાખતાં, આર્મસ્ટ્રોંગ માટે બધા રસ્તા બંધ થઇ ગયા. ઓગસ્ટમાં તેમણે  આ મુદ્દે પોતાની સામે થયેલા આરોપો સામે ચૂપ રહેવાનું જાહેર કર્યું, પણ પોતાની નિર્દોષતા વિશે તે એટલું ધૂંટીને કહેતા હતા કે ઘણા ચાહકો અને મોટી કંપનીઓએ તેમનો સાથ છોડ્યો નહીં.

એટલે જ, આર્મસ્ટ્રોંગે જીતેલાં ટાઇટલ એન્ટી-ડોપિંગ એજન્સીએ રદબાતલ જાહેર કર્યાં, ‘ટુર દ ફ્રાન્સ’ના વિજેતાઓની યાદીમાંથી આર્મસ્ટ્રોંગનું નામ ભૂંસી નાખવામાં આવ્યું અને તેમની પર (સાયકલિંગ સ્પર્ધાઓ પૂરતો) આજીવન પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો, ત્યારે આર્મસ્ટ્રોંગના ઘણા ચાહકો નારાજ થયા. તેમને આ પગલાં આત્યંતિક અને આર્મસ્ટ્રોંગની વિરાટ પ્રતિભાને અન્યાય કરનારાં લાગ્યાં. આર્મસ્ટ્રોંગ વિરુદ્ધ જુબાની આપનાર સાથી રમતવીરો સહિત બીજા લોકો માટે આર્મસ્ટ્રોંગના વકીલે ‘ખારીલા, સોગંદપૂર્વક જૂઠું બોલવા માટે કુખ્યાત’ તરીકે ઓળખાવ્યા અને તેમની જુબાનીઓ એજન્સીએ બળજબરી-ધાકધમકી ને લાલચથી મેળવી હોવાનો આરોપ કર્યો.

પરંતુ આ મહિને એજન્સીએ જાહેર કરેલા ૨૦૨ પાનાંના અહેવાલમાં આર્મસ્ટ્રોંગની નિર્દોષતાનો બહુ ફુલાવેલો પરપોટો ફૂટી ગયો. તેમાં વિગતવાર જણાવવામાં આવ્યું હતું કે આર્મસ્ટ્રોંગ કઇ રીતે પોતે ડ્રગ્સનો ઉપયોગ કરતા હતા અને સાથીદારોને પણ એમ કરવા દબાણ કરતા હતા, ડ્રગ ટેસ્ટિંગમાં રહેલી મર્યાદાઓનો ગેરલાભ લેતા હતા અને ડ્રગ્સનો ઉપયોગ કરવા છતાં તેમના ટેસ્ટ કેમ પોઝિટિવ આવતા ન હતા. આર્મસ્ટ્રોંગે એરિથ્રોપોઇટિન- ટૂંકમાં ઇપીઓ - તરીકે ઓળખાતું ડ્રગ ઘણી વાર વાપરતા હતા. તેમના માનીતા -અને હવે શંકાના દાયરામાં આવેલા- ડોક્ટર માઇકલ ફેરારી પણ અવનવાં સંશોધનો કરીને, આર્મસ્ટ્રોંગને ટેસ્ટ કરનારા કરતાં બે ડગલાં આગળ રાખવાનો પ્રયાસ કરતા હતા.

લાન્સ આર્મસ્ટ્રોંગના દાવાની પોકળતા છતી કરતી freaking newsની મસ્તી

શરૂઆતમાં ઇપીઓ ડ્રગ વિશે ખ્યાલ ન હોવાથી એ પ્રતિબંધિત ન હતું. પછી તેની પર પ્રતિબંધ આવ્યો ત્યારે ડોક્ટર ફેરારીએ શોધી કાઢ્‌યું કે ઓછી પણ નિયમિત માત્રામાં ઇપીઓ સીઘું નસમાં લેવામાં આવે, તો એ ટેસ્ટમાં પકડાતું નથી. શરીરક્ષમતા વધારવાનાં બીજાં પણ તિકડમ આર્મસ્ટ્રોંગ એન્ડ કંપનીએ કર્યાં હોવાનું અહેવાલમાં જણાવાયું છે. જેમ કે, ૧૯૯૯માં એક વાર પ્રતિબંધિત ડ્રગના ટેસ્ટમાં પોઝિટિવ થનાર આર્મસ્ટ્રોંગના લાભાર્થે જૂની તારીખનું ડોક્ટરનું પ્રિસ્ક્રિપ્શન ઉપજાવી કાઢવામાં આવ્યું હતું, જેના થકી આ ડ્રગ એક ક્રીમ મારફતે શરીરમાં આવ્યું હોવાનું સાબિત કરી શકાય. એક નુસખામાં પોતાનું જ લોહી શરીરમાંથી કઢાવીને, થોડા સમય પછી તેને ફરી શરીરમાં ચઢાવવામાં આવતું હતું. એમ કરવાથી લોહીની ઓક્સિજન વહન કરવાની ક્ષમતા -અને સરવાળે ખેલાડીની શરીરક્ષમતા વધતી હતી. આર્મસ્ટ્રોંગ સાથી ખેલાડીઓ પર એવું દબાણ પણ કરતો હોવાનું નોંધાયું છે કે ‘યુએસ પોસ્ટલ સર્વિસની ટીમમાં રહેવું હોય તો મારા ડોક્ટર કહે એ પ્રમાણેની ‘ટ્રીટમેન્ટ’ કરવી પડશે.’

આ મહિને આરોપોનો દાબડો ખુલી ગયા પછી, આર્મસ્ટ્રોંગ માટે મુસીબતો ઊભી થઇ છે. અત્યાર સુધી તેમની પડખે રહેલી ‘નાઇકી’ સહિતની કંપનીઓએ ‘અકાટ્ય પુરાવા’ નજર સામે રાખીને આર્મસ્ટ્રોંગ સાથેનો છેડો ફાડી નાખ્યો છે. એવી જ પ્રતિક્રિયા આર્મસ્ટ્રોંગને પ્રેરણામૂર્તિ માનતા કેન્સરના દર્દીઓ અને ચાહકોની પણ રહી છે. કેન્સર સામે ખેલદિલીથી લડનારો આર્મસ્ટ્રોંગ સાયકલિંગમાં અંચઇ કરે, એ હકીકત પચાવવાનું તેમને અઘરું લાગે છે, પણ અત્યારે એ સિવાય બીજો વિકલ્પ પણ નથી. ‘લીવસ્ટ્રોંગ ફાઉન્ડેશન’ પર આ વિવાદની માઠી અસર ન પડે એ માટે આર્મસ્ટ્રોંગે તેના અઘ્યક્ષપદેથી રાજીનામું આપી દીઘું છે.

રેકોર્ડબુકમાંથી આર્મસ્ટ્રોંગનું નામ તો ભૂંસાઇ ચૂક્યું છે, પણ નામ ભૂંસાવાના ડાઘ એટલી સહેલાઇથી ભૂંસી શકાતા નથી.