ગુજરાત અને લંકાયણ

ગુજરાતમાં બે રાજકીય પક્ષો છેઃ કોંગ્રેસ (આઇ) અને ભાજપ (કેપિટલ આઇ). તેમાં કેશુભાઇ પટેલના ‘પી ફોર પટેલ’...ના..ના.. ‘પી ફોર પરિવર્તન’ માટેના નવા પક્ષનો ઉમેરો થયો. રાજકારણમાં (હૃદય)પરિવર્તન કરતાં (પક્ષ)પલટો વધારે કારગત નીવડે છે એવું સલામત રીતે કહી શકાય. જરૂર પડ્યે તેમાં શંકરસિંહ વાઘેલાનો ટેકો પણ મેળવી શકાય, પરંતુ કેશુભાઇએ નવો પક્ષ રચી દીધો છે. તેના જન્મસમયે વાગેલું વાદ્ય ભવાઇ શરૂ થતાં પહેલાં વાગતું ભૂંગળ હતું કે યુદ્ધ શરૂ થતાં પહેલાંની રણભેરી, એ થોડા મહિનામાં નક્કી થઇ જશે.

કેશુભાઇએ ભાજપ છોડીને નવો પક્ષ રચ્યો એટલે ક્યાંક તેમની સરખામણી વિભીષણ સાથે થઇ. રાવણના ભાઇ વિભીષણ, જે રાવણની અનીતિથી કંટાળીને રામના પક્ષે જોડાયા હતા. ‘રામાયણ’ની વાત આવી એટલે પહેલાં રામાનંદ સાગર યાદ આવ્યા. પછી થયું કે આપણે હપ્તા પર હપ્તા ખેંચવાના નથી. ઝડપથી અને મુદ્દાસર પતાવવાનું છે. એટલે વાલ્મિકી ૠષિનું સ્મરણ કર્યું. તેમણે પ્રગટ થઇને સાંપ્રત ગુજરાતના સંદર્ભે ‘રામાયણ’નું આઘુનિક સ્વરૂપ લખવાની પ્રેરણા આપી. સાથે એમ પણ કહ્યું કે એ પદ્યમાં નહીં, ગદ્યમાં લખવું. જે પ્રદેશના મુખ્ય મંત્રીથી માંડીને એન્કાઉન્ટરબાજ અફસરો સુધીના બધા કવિ હોય અને બાકીના ઘણાખરા, પારકાં કપડે વટ મારતા છેલબટાઉ લોકોની જેમ, ઉછીની કવિતાથી તાળીઓ ઉઘરાવતા હોય, તે ઠેકાણે આપણે કવિ ન થવું. એમાં જ કવિતાની શોભા છે.

‘મને નહીં ફાવે’ એવી વિનંતીઓ અને આગ્રહ પછી વાલ્મિકી નવું રામાયણ લખવા તો નહીં, પણ લખાવવા તૈયાર થયા. તેમણે કહ્યું કે આને રામાયણનું ‘નવું, બગડેલું સ્વરૂપ’ જાહેર કરવું. તેમાં રામ સદંતર ગેરહાજર હોવાથી તેનું નામ પણ ‘રામાયણ’ને બદલે ‘લંકાયણ’ પણ રાખી શકાય.

***

લંકા નામનું એક રાજ્ય હતું. લોકો એને ‘સોનાની લંકા’ કહેતા હતા. એટલા માટે નહીં કે એ બહુ સમૃદ્ધ હતું. હકીકતમાં લંકાના રાજાએ પ્રજાને એવું વચન આપેલું કે ‘તમે સૂઇ જાવ, હું જાગીશ.’ આ અભયવચનને કારણે સરકારી પ્રચારસાહિત્યમાં રાજ્યનો ઉલ્લેખ ‘સોનેકી લંકા’ તરીકે કરવામાં આવતો હતો- એવી લંકા જ્યાં નાગરિકો સૂતા હોય અને રાજા જાગતો હોય. પરંતુ પ્રસાર માઘ્યમોમાં રાબેતા મુજબ થતી અનુવાદોની ભૂલથી, કોઇએ તેનું ગુજરાતી ‘સોનાની લંકા’ કરી નાખ્યું.

દરેક રાજ્યમાં રાજના ટીકાકાર હોય. લંકામાં પણ હતા. ‘સોનેકી લંકા’ની તેમની વ્યાખ્યા હતીઃ એવી લંકા જ્યાં નાગરિકો ગાફેલ થઇને ઘસઘસાટ ઉંઘતા હોય ને રાજા આખા જંબુદ્વીપના રાજપાટની લ્હાયમાં જાગતો-પડખાં ઘસતો હોય.

ગમે તે હોય, પણ રાજાને ‘સોનાની લંકા’ એ શબ્દપ્રયોગ બહુ ગમી ગયો. તેણે લંકામાં અને લંકાની બહાર, સમસ્ત જંબુદ્વીપમાં સોનાની લંકાનાં હોર્ડિંગ ચીતરાવ્યાં. જાહેરખબરો આપી. લંકાનરેશ પોતાની જાતને બહુ પ્રેમ કરતો હતો અને માનતો હતો કે ‘હું જ લંકા છું.’ આ વાતનો સીધો અર્થ એવો ન થાય કે લંકાનરેશ લંકાને બહુ પ્રેમ કરતા હતા? પણ અવળચંડા લોકો તેની ટીકા કરતા હતા. ‘લંકાની ટીકા એ મારી ટીકા અને મારાં વખાણ એ લંકાનાં વખાણ’ એવું સમીકરણ રાજાએ લોકોના મનમાં બરાબર ઉતારી દીઘું હતું.

લંકાનાં દરેક હોર્ડિંગમાં લંકાનરેશનો ફોટો સૌથી મોટો અને મુખ્ય રહેતો. લંકાનરેશને પોતાના ફોટા જોવાનો એટલો શોખ હતો કે બધાં  હોર્ડિંગમાં માથે જુદા જુદા મુગટ પહેરીને એ ફોટા પડાવતો. દરેક  હોર્ડિંગમાં રાજાનો જુદો દેખાવ જોઇને તેમના ભક્તોએ એવી વાત વહેતી કરી કે લંકાનરેશને દસ માથાં છે.

લંકાનો વહીવટ સંભાળવા માટે એમ તો આખું પ્રધાનમંડળ હતું, પણ બધાં ખાતાં લંકાનરેશ જાતે સંભાળતો હતો. બીજા પ્રધાનો ફક્ત સમ- અને ક્યારેક વઢ- ખાવા પૂરતા હતા. એટલે લોકો કહેતા કે લંકાનરેશને વીસ-વીસ હાથ છે. એ સિવાય આટલાં ખાતાં એકલે હાથે શી રીતે સંભાળી શકાય? રાજાએ લંકામાં ઠેકઠેકાણે પીળો પ્રકાશ પાથરતી લાઇટો મુકાવી હતી. તેના અજવાસમાં રસ્તા, ફ્‌લાયઓવર, મોલ, મલ્ટીપ્લેક્સ, ફેક્ટરીઓ બઘું સોનેરી લાગતું હતું અને બાકીનું એ પ્રકાશમાં દેખાતું જ ન હતું. તેને લીધે આખા જંબુદ્વીપમાં લંકાના વિકાસનો જયજયકાર થતો હતો. લંકાની સમસ્યાઓ વિશે વાત કરનારા લંકાના વિરોધી હતા.

એક વાર લંકામાં જોરદાર આગ લાગી. આખી લંકા ભડકે બળી. પણ લંકાના શબ્દકોશમાં ‘નૈતિક જવાબદારી’ જેવો શબ્દ ન હતો.  રોમ ભડકે બળતું હતું ત્યારે તેનો રાજા ફીડલ વગાડતો હતો, એવું કહેવાય છે. લંકાના રાજાને પોતાની વાણીમાં ફીડલના સૂર સંભળાતા હતા. એટલે તેને ફીડલ વગાડવાની પણ જરૂર ન હતી. એ બોલતો અને વિભીષણ સહિત બધા સાંભળતા. સંમતિમાં માથાં ઘુણાવતા. આગથી થયેલું નુકસાન ભૂલાવી દેવા રાજાએ બમણા જોરથી પીળી લાઇટો લગાડવાના આદેશ આપ્યા. જોતજોતાંમાં તેને ખાતરી થઇ ગઇ કે લાઇટોના પ્રકાશમાં આગના વિનાશને ઢાંકી શકાય છે.

છેવટે લંકાના માથે યુદ્ધના ભણકારા વાગવા લાગ્યા. અત્યાર સુધી લંકાનરેશને યુદ્ધમાં એકેય વાર પરાજયનો સ્વાદ ચાખવો પડ્યો ન હતો. પણ આ વખતની વાત જુદી હતી. બહારના યુદ્ધથી પણ પહેલાં આંતરિક સંઘર્ષ થવાનો હતો.

કુંભકર્ણ જાગીને સામે લડે તો ભારે પડી જાય, પણ તેને ઉંઘવાનું માફક આવી ગયું હતું. લંકાનરેશ તેને સુખેથી ઉંઘવા માટેની તમામ સુવિધાઓ પૂરી પાડતો હતો.  છતાં કુંભકર્ણ ઉંઘમાં ગબડે તો પણ થોડીઘણી ખુવારી થાય, એવી બીક આ વખતે હતી. વિભીષણ ક્યારનો આઘોપાછો થતો હતો. કોઇ રામ આવે તો તેની સાથે જોડાઇને, તેના જોરે લંકાનરેશને હરાવીને, લંકાની ગાદી મેળવી લેવાની ફિરાકમાં વિભીષણે બહુ રાહ જોઇ. પણ કોઇ રામ આવ્યા નહીં. એટલે એ પોતાની રીતે લંકાનરેશથી અલગ થયો અને વાનર, રીંછ, ખિસકોલી જે મળ્યાં તેમનું સૈન્ય બનાવવાનું કામ ચાલુ કર્યું.

લંકાનરેશના સૈન્ય આગળ આ બધાની શી વિસાત? છતાં લંકાનરેશને ઉચાટ થતો હતો. કારણ કે લશ્કરમાં કાયમી સૈનિકોને બદલે ટૂંકા પગારવાળા સૈનિકસહાયકોની ભરતી કરવામાં આવી હતી. કુપોષણથી પીડાતા સૈનિકસહાયકો લંકા માટે યુદ્ધ જીતી લાવશે, એવી ગોળી લંકાનરેશે લંકાના નાગરિકોને પીવડાવી દીધી હતી, પણ એ પોતે અંદરથી સચ્ચાઇ જાણતો હતો. અઘૂરામાં પૂરું, ઇન્દ્રજિત લંકામાં આવી શકે એમ ન હતો. તેના કેટલાય વફાદાર સિપાહીઓ ઇન્દ્રજિત અને લંકાનરેશને રાજી કરવા માટે સોનેરી મૃગનાં એન્કાઉન્ટર કરવા જંગલમાં ગયા, ત્યાં એવા ઘાયલ થયા હતા કે તે કવિતા લખવા સિવાય બીજા કોઇ કામના રહ્યા ન હતા.

આખરે યુદ્ધ છેડાયું ત્યારે શું થયું? કુંભકર્ણ જાગ્યો? વિભીષણની પરચૂરણ સેના કેવું લડી? અને લડાઇ પછી જંબુદ્વીપનું રાજપાટ મેળવવાના લંકાનરેશના સ્વપ્નનું શું થયું?

આ સવાલોનો જવાબ મળે તે પહેલાં આંખ ખુલી ગઇ. એ સાથે જ વાલ્મિકી અદૃશ્ય અને લંકાયણ અઘૂરું રહી ગયું.