રાતા ગ્રહનાં રહસ્યો ઉકેલનારી પ્રયોગશાળાનો ‘મંગળ’ પ્રારંભ

પૃથ્વીના પાડોશી મંગળ પર કદી જીવસૃષ્ટિ હતી? અત્યારે છે? અને ભવિષ્યમાં ત્યાં વસાહતો સ્થાપી શકાય એવી શક્યતા ખરી? આ સવાલોના ટકોરાબંધ જવાબ મેળવવા માટે ‘નાસા’/NASA ના  ‘ક્યુરિઓસિટી’/Curiosity એ સોમવારે હેમખેમ મંગળ પર ઉતરાણ કરી દીઘું છે. મંગળના સસ્પેન્સનો ‘ધ એન્ડ’ હવે હાથવેંતમાં છે. 

એમાં શી ધાડ મારી? ઘણાને થાય કે માણસો છેક ચંદ્ર પર જઇને સહીસલામત (ઘૂળઢેફાં સહિત) પાછા આવી શકતા હોય, તો એક  હરતીફરતી પ્રયોગશાળાનું મંગળ પર ઉતરાણ થાય, એમાં આટલો હરખ શા માટે?

તેનો પહેલો અને ટૂંકો જવાબઃ ચંદ્ર પૃથ્વીથી ‘ફક્ત’ ૩.૮૪ લાખ કિલોમીટર દૂર છે, જ્યારે મંગળનો ગ્રહ ‘પાડોશી’ હોવા છતાં, પૃથ્વી અને મંગળ વચ્ચેનું ઓછામાં ઓછું અંતર આશરે ૫.૫૭ કરોડ કિલોમીટર છે. વઘુમાં વધુની વાત જ ન પૂછો. (આશરે ૪૦.૧૩ કરોડ કિલોમીટર)

ચંદ્ર કરતાં ૧૦૦ ગણાથી પણ વધારે અંતર એ પહેલી મુશ્કેલી ખરી, પણ છેલ્લી હરગીઝ નહીં. આટલે દૂર મંગળ પર અમેરિકન અવકાશ સંસ્થા ‘નાસા’ અગાઉ ૨૦૦૪માં ‘સ્પિરિટ’ અને ‘ઓપર્ચ્યુનિટી’ જેવાં યાંત્રિક સાધનો સફળતાપૂર્વક ઉતારી ચૂકી છે, પણ તેમનાં કદકાઠી મોટા કદનાં રમકડાં જેવાં અને ક્ષમતા મર્યાદિત હતી.

તેમની સરખામણીમાં ‘ક્યુરિઓસિટી’ મોટી સાઇઝની કાર જેવું તોતિંગ છેઃ ૧૦ ફૂટ લાંબું, ૯  ફૂટ પહોળું, ૭ ફૂટ ઊંચું. તેનો ‘હાથ’ ૭ ફૂટ જેટલો લાંબો થઇ શકે છે. ૯૦૦ કિલોની આ કાયામાં દસ જાતનાં વિશિષ્ટ સાધનો ગોઠવેલાં છે, જે મંગળના વાતાવરણ અને તેના ખડકોના બંધારણથી માંડીને કોસ્મિક રેડિએશન, પાણી અને જીવસૃષ્ટિની શક્યતાઓ વિશે આધારભૂત માહિતી, તસવીરો અને વિડીયો પૂરાં પાડશે.

‘ક્યુરિઓસિટી’નાં સાધનોમાં સર્વાનુમતે સૌથી ખાસ હોય તો એ છેઃ ‘કેમ-કેમ’. આખું નામઃ લેસર-ઇન્ડ્યુસ્ડ રીમોટ સેન્સિંગ ફોર કેમિસ્ટ્રી એન્ડ માઇક્રો-ઇમેજિંગ. નામ પ્રમાણે તેનું કામ છેઃ લેસરનો શેરડો તાકીને એટલા ભાગના ખડકને વરાળમાં ફેરવી દેવાનો. ‘ક્યુરિઓસિટી’ પ્રયોગશાળામાં રહેલું સાધન- સ્પેક્ટ્રોગ્રાફ - એ વરાળનું પૃથક્કરણ કરીને ખડકોનું બંધારણ અને તેના રાસાયણિક ગુણધર્મોની માહિતી આપી દેશે. આ લેસર ૨૩ ફૂટની દૂરી સુધીના ખડકના ૧ મિલીમીટર કરતાં પણ નાના હિસ્સાને વરાળના ‘સેમ્પલ’માં ફેરવી નાખવાની ક્ષમતા ધરાવે છે.

...પણ વાત જરા આગળ પહોંચી ગઇ. આ બધી ‘જો ‘ક્યુરિઓસિટી’નું મંગળ પર બરાબર ઉતરાણ થાય તો’- ની વાત છે. પરંતુ તોંતેર મણના ‘તો’નો ફૂલપ્રૂફ ઉકેલ કેવી રીતે આણવો? એ માટે ‘નાસા’એ નવો અખતરો કર્યો અને તે સંપૂર્ણપણે કામયાબ નીવડ્યો.  ૯૦૦ ટનનું ‘ક્યુરિઓસિટી’ મંગળની ધરતી પર જરાસરખી પછડાટ ખાધા વિના કેવી રીતે ઉતર્યું, તેનું વર્ણન અને ઇન્ટરનેટ પર જોવા મળતી તેની વિડીયો ક્લિપ વિજ્ઞાનકથાનો મસાલો લાગેઃ

૨૬ નવેમ્બર, ૨૦૧૧ના રોજ પૃથ્વી પરથી રવાના થયેલું, ઉડતી રકાબી આકારનું એક યાન પૂરવેગે મંગળ તરફ ધસી રહ્યું છે. આશરે ૮ મહિનામાં ૫૬.૬ કરોડ કિલોમીટર કાપ્યા પછી તે મંગળના મુકામે પહોંચે છે. મંગળની સપાટીથી ૧૨૫ કિલોમીટરની ઊંચાઇએ તેનો વેગ ૨૧ હજાર કિલોમીટર પ્રતિ કલાકથી પણ વધારે છે. એ ગતિએ મંગળના વાતાવરણમાં પ્રવેશતી વખતે ખરા અર્થમાં તેની અગ્નિપરીક્ષા થાય છે.  ઘર્ષણને કારણે યાનને પ્રચંડ ગરમી (આશરે ૧૬૦૦ અંશ સે.) ખમવાની આવે છે. તેમાંથી પાર ઉતર્યા પછી મંગળની ધરતીથી ૧૧ કિલોમીટરની ઊંચાઇ પર, યાનની ખાસ જાતની સુપરસોનિક પેરાશૂટ ખુલે છે. યાનનો વેગ ઘટીને ૧૪૦૦ કિલોમીટર પ્રતિ કલાક થાય છે.

ક્યુરિઓસિટીના મંગળ પર ઉતરાણ વેળાની અસલી તસવીર

ધસમસતા વેગમાં તૂટીફૂટી જવાને બદલે પ્રચંડ દબાણ સહી શકે એવી પેરાશૂટના જોરે ‘ઉડતી રકાબી’ વઘુ ૩ કિલોમીટર નીચે ઉતરે છે. એ તબક્કે પ્રચંડ ગરમીથી યાનનું રક્ષણ કરનાર, નીચલો રક્ષણાત્મક હિસ્સો (હીટ શિલ્ડ) અલગ પડી જાય છે. હવે યાન મંગળની સપાટીથી ફક્ત ૧.૬ કિલોમીટર દૂર રહ્યું છે, પરંતુ તેનો વેગ હજુ કલાકના ૨૮૮ કિલોમીટર જેટલો છે. આ ઝડપ જળવાઇ રહે તો યાન મંગળ પર ઉતરવાને બદલે અફળાય. આ તબક્કે ગોઠવણ પ્રમાણે, યાનનો ઉપરનો હિસ્સો અને તેની સાથે જોડાયેલી પેરાશૂટ અલગ પડી જાય છે. બાકી રહેલા હિસ્સાને જમીન પર ઉતારવા માટે નિયંત્રીત ગતિ-દિશા ધરાવતાં રોકેટ ચાલુ થાય છે.

લેન્ડિંગનો દિલધડક હિસ્સો હજુ બાકી છે. મંગળની સપાટી ૬૬ ફૂટ દૂર હોય ત્યારે, ઉડતા હેલિકોપ્ટરમાંથી દોરડું પકડીને નીચે ઉતરતા માણસની જેમ, યાનના ઉપરના હિસ્સા(સ્કાય ક્રેન)માંથી ૯૦૦ કિલો વજનનું ‘ક્યુરિઓસિટી’ ધીમે ધીમે નીચે ઉતરે છે. આખરે તેનાં છ પૈડાં  જરાય આંચકા કે આઘાત વિના મંગળની ભૂમિને સ્પર્શે છે. તેમના વજન પર આખા ‘ક્યુરિઓસિટી’નું માળખું ગોઠવાય છે. હવે ઉપર લટકતા અને રોકેટના પાવરથી સંચાલિત, સ્કાય ક્રેન સાથે છેડા છૂટા કરવાનો સમય છે. ‘ક્યુરિઓસિટી’ સલામત ઉતરાણ કરે એ સાથે જ રોકેટના બળે સ્કાયક્રેનનું માળખું દૂર ઉડી જાય છે અને મંગળની વિશાળ વેરાન ધરતી પર રહી જાય છે માણસજાતે મોકલેલું અત્યાર સુધીનું સૌથી મોટું યાન.  તેને એમએસએલ- માર્સ સાયન્સ લેબોરેટરી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

મંગળના વાતાવરણમાં પ્રવેશ્યા પછી ફક્ત સાત મિનીટમાં- અંદાજે ૪૧૬ સેકન્ડમાં -આખો ખેલ પૂરો થાય છે, પરંતુ આ સાત મિનીટનું વર્ણન વાંચતાં જણાશે કે તેમાં ડગલે ને પગલે ગરબડ થવાનો સંભવ રહેલો છે. એવું થાય તો અઢી અબજ ડોલર (મંગળની) માટીભેગા. પરંતુ ‘નાસા’ ટીમની એ સિદ્ધિ છે કે આટલા ‘જો’ અને ‘તો’ વચ્ચે ‘ક્યુરિઓસિટી’ સોમવારે મંગળ પર પહોંચી ગયું અને સલામત પહોંચ્યાના પુરાવા તરીકે પોતાની તસવીર પણ મોકલી આપી. મંગળથી પૃથ્વી પર સંદેશો પહોંચતાં ૧૪ મિનીટ જેટલો સમય લાગે છે. એટલે મંગળના વાતાવરણમાં પ્રવેશતી વખતે ‘ક્યુરિઓસિટી’નો ઘડોલાડવો થઇ જાય, તો ‘ખાક હો જાયેંગે હમ, તુમકો ખબર હોને તક’ એ પંક્તિ શબ્દાર્થમાં સાચી પડે.

મંગળ પર જીવસૃષ્ટિની કલ્પનાનું કાર્ટૂનસ્વરૂપ

‘ક્યુરિઓસિટી’ને મંગળ પર બે વર્ષની મુદત મળી છે. અલબત્ત, અગાઉ મોકલાયેલાં નાના કદનાં ‘રમકડાં’ની જેમ તેની કાર્યક્ષમતા જળવાઇ રહે તો તેનો કાર્યકાળ વધી શકે છે. પરંતુ તેનું પ્રાથમિક કામ મંગળ પર જીવસૃષ્ટિની અથવા તેની શક્યતાની તલાશ કરવાનું છે. પૃથ્વી પર સામાન્ય અનુભવ એવો રહ્યો છે કે જળ હોય ત્યાં જીવન પાંગરે. મંગળ પરની ખડકરચનાઓ સૂચવે છે કે ત્યાં અગાઉ પાણી હોવું જોઇએ. જો પાણી હોય તો જીવસૃષ્ટિ પણ પાંગરી હોય. આ ઉપરાંત, મંગળ અત્યારે નપાણિયો હોય તો પાણી વિનાની ધરતીમાં કેવી ખનીજો હોય? તેમનું બંધારણ કેવું હોય? સજીવની હાજરી સૂચવતો મિથેન વાયુ મંગળના વાતાવરણમાં મોજૂદ છે? ચુંબકીય ક્ષેત્ર ન હોવાને કારણે કોસ્મિક વિકિરણોનો સીધો માર ભોગવતા મંગળ પર માણસને મોકલી શકાશે?

આવી અનેક ક્યુરિઓસિટી- જિજ્ઞાસાઓ સંતોષવા માટે ફોટો અને વિડીયો કેમેરાથી માંડીને પ્રયોગશાળાનાં સાધનો મંગળ પર પહોંચી ચૂક્યાં છે. નજીકના ભવિષ્યમાં રાતા ગ્રહ મંગળનાં રહસ્યો પર રહેલા પરદા એક પછી એક ખુલશે અને માનવજાતના જ્ઞાનના સીમાડા વધારતા રહેશે.