ગુજરાતી વિષયનું ‘બારમા પહેલાંનું દસમું’

જૂન ૨, ૨૦૧૨ના રોજ દસમા ધોરણની બોર્ડની પરીક્ષાનું પરિણામ જાહેર થયું.   કુલ ૯.૨૬ લાખ વિદ્યાર્થી પરીક્ષામાં બેઠા હતા. તેમાંથી ૬.૨૯ લાખ (૬૯.૧૦ ટકા) વિદ્યાર્થી પાસ થયા. ગણિતમાં સૌથી વધારે, બે લાખથી પણ વઘુ વિદ્યાર્થીઓ, નાપાસ થયા. સારું ન કહેવાય, પણ સમજાય એવું ખરું. ગણિત માથાભારે વિષય તરીકે નામચીન છે. આપણી શિક્ષણ વ્યવસ્થા અને પાઠ્‌યપુસ્તકોએ તેને છે એના  કરતાં ઘણો વધારે ખતરનાક બનાવી મૂક્યો છે.

અંગ્રેજીમાં ૧ લાખ ૩૭ હજાર વિદ્યાર્થી નાપાસ થયા. ખોટું થયું, પણ એ આઘાતજનક નથી. અંગ્રેજીના પેપરનો કોઠો વીંધવાનું ગુજરાતી માઘ્યમમાં ભણતા ઘણા વિદ્યાર્થીઓ આકરું લાગે છે. મનમાં પેઠેલો અંગ્રેજીનો ડર, અંગ્રેજી શીખવનારાની આવડતના ગંભીર પ્રશ્નો, વિદ્યાર્થીઓ ભૂલથી પણ જાતે વિષય શીખી ન જાય એ પ્રકારનાં પાઠ્‌યપુસ્તકો, અંગ્રેજી વાચનનો અભાવ, ઘરમાં કે સમાજમાં અંગ્રેજી ભાષા સાથેનું છેટું...

પરંતુ સૌથી આશ્ચર્યજનક, આઘાતજનક અને સમજી કે સમજાવી ન શકાય એવું પરિણામ ગુજરાતીના પેપરનું આવ્યું : ૯.૨૬ લાખ વિદ્યાર્થીઓમાંથી ૮૮,૯૩૦ વિદ્યાર્થીઓ ગુજરાતીમાં નાપાસ થયા.  આ બધા વિદ્યાર્થીઓ અંગ્રેજી મીડિયમના નહીં, પણ ગુજરાતી માઘ્યમની શાળાઓમાં ભણનારા હતા. ગુજરાતી વાતાવરણમાં, ગુજરાતી ભાષા વચ્ચે જીવતા અને માતૃભાષામાં લખાયેલું માતૃભાષાનું પાઠ્‌યપુસ્તક ભણતા વિદ્યાર્થીઓ એની પરીક્ષામાં પાસ પણ ન થઇ શકે, એ હકીકત  પાઠ્‌યપુસ્તકોની ગુણવત્તા, શિક્ષકોની સમસ્યાઓ અને વિષય તરીકે ગુજરાતીની ગંભીર ઉપક્ષા જેવાં અનેક પરિબળોનો ખ્યાલ આપે છે. તેમાં સૌથી વઘુ જવાબદાર ગણાય શિક્ષણખાતું.

શિક્ષણના નામે જાતજાતના ઉત્સવોનાં ગતકડાં કરવામાં રાચતા મુખ્ય મંત્રી કેળવણીની આંકડાકીય ‘સિદ્ધિઓ’નાં ઢોલનગારાં વગાડતા ફરે છે. વિદ્યાસહાયકોના સત્તાવાર શોષણ અને શિક્ષણના બેફામ ધંધાદારીકરણનાં માઠાં પરિણામ હવે કોઇ પણ વ્યક્તિ જોઇ શકે એવાં ઉઘાડાં છે, પરંતુ ગુજરાતમાં મુખ્ય મંત્રીના જાહેરખબરીયા પ્રભાવથી દૂર હટીને, શાંતિથી વિચારવાનું હજુ ઘણા લોકોને અઘરું પડે છે.

ચિંતા અને ચર્ચા

ના, કહેવાનું તાત્પર્ય એ નથી કે મુખ્ય મંત્રી નિશાળોમાં જઇને દસમા ધોરણના ગુજરાતીના ક્લાસ લે. (એવું થાય તો વિદ્યાર્થીઓનું ગુજરાતી સુધરતાં સુધરે, પણ તે પહેલાં એમનું સમાજશાસ્ત્ર બગડી જાય.) પરંતુ નિશાળોમાં ગમે તે ભોગે- ગમે તેટલા ખર્ચે ભાડાના ટીવી સ્ક્રીન મૂકાવીને, પોતાની ભાષણબાજી વિદ્યાર્થીઓના માથે મારવાનો પ્રબંધ મુખ્ય મંત્રી કરી શકતા હોય, તેમને એ ઉંમરથી જ પોતાના પ્રભાવમાં આણવા કોઇ કચાશ ન છોડતા હોય, તો એ મુખ્ય મંત્રી વિદ્યાર્થીઓને મળતા શિક્ષણની ગુણવત્તા સુધારવા માટે પગલાં ન લઇ શકે?

ગુજરાતી વિષયમાં વિદ્યાર્થીઓનો ધબડકો ફક્ત ૨૦૧૨ની ઘટના નથી. વર્ષ ૨૦૧૧માં ગુજરાતી માઘ્યમના ૬૮ હજાર વિદ્યાર્થીઓ ગુજરાતીમાં નાપાસ થયા હતા. ત્યાર પહેલાં, વર્ષ ૨૦૧૦માં ગુજરાતી માઘ્યમના ૮૬ હજાર વિદ્યાર્થીઓ ગુજરાતીમાં ‘ઉડ્યા’ હતા અને તેના આગલા વર્ષે, ૨૦૦૯માં ૯૫,૮૩૧ વિદ્યાર્થીઓનો ગુજરાતીમાં ધબડકો થયો હતો. પરંતુ ‘ગુજરાતની અસ્મિતા’નાં અને ‘ગુજરાતનું અપમાન’નાં ઢોલનગારાંમાં ક્યાંય આ બાબતનો ઉલ્લેખ સાંભળવા મળ્યો? ગુજરાતી વિદ્યાર્થીઓ ગુજરાતી ભાષામાં નાપાસ થાય છે, તેની જવાબદારી કેન્દ્ર સરકાર પર ઢોળી શકાતી હોત તો મુખ્ય મંત્રીએ ક્યારનો આ મુદ્દો ઉપાડ્યો હોત. પરંતુ એ શક્ય નથી. એટલે દસમા ધોરણનાં પરિણામ જાહેર થાય તેના બીજા દિવસે અખબારોમાં આવતા છૂટાછવાયા સમાચાર પછી,  એ વિશે ભાગ્યે જ આગળ ચર્ચા થાય છે.

અલબત્ત, આ બાબતે સરકારી રાહે કશું જ કામ થયું નથી, એવું ન કહી શકાય. બન્યું એવું કે વર્ષ ૨૦૦૪માં દસમા ધોરણમાં દોઢ લાખ વિદ્યાર્થીઓ ગુજરાતી વિષયમાં નાપાસ થયા. પરીક્ષા આપનાર વિદ્યાર્થીઓમાંથી ૩૦.૨૩ ટકા. દર દસમાંથી ત્રણ વિદ્યાર્થીઓ ગુજરાતીમાં ડૂલ. તેના પગલે સેકન્ડરી એજ્યુકેશન બોર્ડ તથા એજ્યુકેશન રીસર્ચ ઓફિસર વચ્ચે ચર્ચા શરૂ થઇ. બોર્ડના સભ્યો અને બીજા શિક્ષણવિદોએ પણ ગુજરાતી વિષયમાં વિદ્યાર્થીઓની ખરાબ દશા અંગે ચંિતા વ્યક્ત કરી. તેના પગલે એવું ઠરાવવામાં આવ્યું કે ગુજરાતીમાં વિદ્યાર્થીઓને ક્યાં મુશ્કેલી પડે છે, તે જાણવાનો પ્રયાસ કરવો અને એ મુશ્કેલીઓ દૂર કરવા માટે શું થઇ શકે તે સૂચવવું. પેપરના જવાબ લખવામાં વિદ્યાર્થીઓ ક્યાં અને કેવા છબરડા વાળે છે, એ પણ જાણવું જરૂરી બન્યું.

અંદાજિત નહીં, પણ અભ્યાસ આધારિત જાણકારી મળે એ માટે વર્ષ ૨૦૦૪માં ગુજરાતી વિષયમાં ૩૦થી ઓછા માર્ક મેળવનાર ૫૦૦ વિદ્યાર્થીઓની ઉત્તરવહીઓ અડસટ્ટે પસંદ કરવામાં આવી. એ તપાસવા માટે ૪૫ શિક્ષકો પસંદ કરીને તેમાંથી પાંચ-પાંચ જણની ટુકડી પાડી દેવામાં આવી. દરેક ટુકડીએ બધાં પેપરમાંથી નક્કી કરેલા એક જ પ્રશ્નનો જવાબ તપાસવાનો. જવાબની ચકાસણી વખતે કઇ કઇ બાબતો ઘ્યાનમાં રાખવાની અને આ કવાયતનો આશય શો છે, તે શિક્ષકોને સમજાવવામાં આવ્યું. તેનાં પરિણામ ‘એનલાઇઝ્‌ડ સ્ટડી ઓફ ધ આન્સર બુક્સ ઓફ સ્ટુડન્ટ્‌સ હુ હેવ ગોટ લેસ ધેન ૩૦ % માર્ક્‌સ ઇન ગુજરાતી સબ્જેક્ટ ઇન એસ.એસ.સી. એક્ઝામિનેશન ઓફ માર્ચ-૨૦૦૪’ એવા મથાળા હેઠળ બહાર પાડવામાં આવ્યું. તેના લેખક તરીકે ડૉ.અશોક પટેલનું નામ હતું.

આ અભ્યાસ મૂળ ગુજરાતીમાં તૈયાર થયો હશે અને પછી તેનો સરકારી રાહે અંગ્રેજીમાં અનુવાદ કરાવવામાં આવ્યો હશે, એવું તેના અત્યંત રેઢિયાળ અને શરમજનક અંગ્રેજી પરથી ધારી શકાય. ગુજરાતી માઘ્યમમાં બારમું ધોરણ ભણેલો ધોરણસરનો વિદ્યાર્થી પણ આ ‘એનલાઇઝ્‌ડ સ્ટડી’માં છે એવા ભાષાના ગોટાળા ન કરે.

અભ્યાસ અને તારણો

શિક્ષણને લગતી વાત હોય ત્યારે તેના અહેવાલમાં ભાષાના છબરડાની વાત કરવાનું જરાય અસ્થાને નથી. છતાં, મૂળ વિષય બાજુએ ન રહી જાય એ માટે, અહેવાલનાં પરિણામો અને તારણો પર આવીએ. નવેમ્બર ૭, ૨૦૦૪ થી નવેમ્બર ૯, ૨૦૦૪ દરમિયાન શિક્ષકટુકડીઓએ તપાસેલાં ૫૦૦ પેપરમાંથી પ્રાથમિક ધોરણે આટલા મુદ્દા તારવ્યાઃ  અવાચ્ય- ગરબડીયા અક્ષરો, જુદા જુદા પ્રકારો લખવામાં પડતી મુશ્કેલીઓ (અંગ્રેજીઃ વીકનેસ ઇન રાઇટિંગ ડાઉન ધ વેરીયસ ફોર્મ્સ ઓફ રાઇટિંગ), જોડણીની અઢળક ભૂલો (જોડણીના માર્ક કપાતા હશે? અને વિદ્યાર્થીઓના માર્ક કાપી શકાય એટલી જોડણી મોટા ભાગના શિક્ષકોને આવડતી હશે?),  નબળું લેખનકૌશલ્ય, મૌલિકતાનો અભાવ (શિક્ષકો કરતાં પણ વધારે હશે? એવો સવાલ થાય).

વિગતવાર મુદ્દા આધારિત પૃથક્કરણમાંથી કઢાયેલાં કેટલાંક નમૂનારૂપ તારણઃ

ગદ્ય (પાઠ) આધારિત સવાલો ૩૦ ટકા વિદ્યાર્થીઓએ છોડી દીધા હતા. બાકીનાએ આપેલા જવાબમાંથી ૬૦ ટકા જવાબોની સામગ્રીમાં ગોટાળા હતા.

ગદ્ય કરતાં પદ્યના - પાઠ કરતાં કવિતાના જવાબ લખવાનું વિદ્યાર્થીઓને વધારે અઘરું પડ્યું હતું. ૩૫ ટકા લોકોએ અઘૂરા જવાબ લખ્યા હતા. ૭૦ ટકા લોકોના જવાબ ખોટા હતા. ૬૦ ટકા લોકોની લેખિત અભિવ્યક્તિ નબળી હતી.

નિબંધોમાં આરંભ, મઘ્ય અને અંત જેવા માળખામાં વિદ્યાર્થીઓ બરાબર લખ્યા ન હતા. તેમના નિબંધોમાં મૌલિકતાનો અભાવ હતો. ૩૦ ટકા વિદ્યાર્થીઓએ નિબંધ લખ્યા ન હતા. અહેવાલલેખનમાં પરિસ્થિતિ વધારે ખરાબ હતી. ૪૦ ટકા લોકો તેને અડ્યા ન હતા. મોટા ભાગના વિદ્યાર્થીઓ અહેવાલના સ્વરૂપથી અજાણ હતા. અહેવાલમાં શું લખાય અને કેવી રીતે લખાય એનો તેમને ખ્યાલ ન હતો.

આપેલા ગદ્યખંડનો સંક્ષેપ લખવાનો સવાલ ૪૦ ટકા વિદ્યાર્થીઓએ છોડી દીધો હતો. ૫૦ ટકા વિદ્યાર્થીઓએ આખેઆખો ફકરો જવાબ તરીકે ઉતાર્યો હતો. ગદ્યખંડનું યોગ્ય શીર્ષક એક પણ વિદ્યાર્થી આપી શક્યો ન હતો.

કવિતા અને તેના સવાલજવાબ અડધાઅડધ વિદ્યાર્થીઓએ જવા દીધા હતા. એકેય વિદ્યાર્થીને કવિતાનો મુખ્ય ભાવ પકડાયો ન હતો. એવી જ રીતે, ૫૦ ટકા વિદ્યાર્થીઓએ વિચારવિસ્તારનો સવાલ પણ છોડી દીધો હતો.

 ૧૨ માર્કનું વ્યાકરણ વિદ્યાર્થીઓને સૌથી અઘરું લાગ્યું. ૨૮ ટકા લોકોએ આખો સવાલ છોડી દીધો. ૧૮ ટકાને તેમાં એકેય માર્ક મળ્યો નહીં અને ૫૦ ટકા લોકોને ફક્ત ૦ થી ૫ માર્ક જ મળ્યા.

***

પુનરોક્તિ કરીને પણ કહેવું પડે કે આખો અહેવાલ અત્યંત ભયંકર, હાસ્યાસ્પદ અને ગોટાળીયા અંગ્રેજીમાં લખાયો છે. જો એ ગુજરાત સેકન્ડરી એજ્યુકેશન બોર્ડનો સત્તાવાર અહેવાલ હોય તો, બોર્ડે શરમથી ડૂબી મરવાના વિકલ્પે જવાબદાર અધિકારીઓ પાસે સો-સો વાર આ અહેવાલ હાથેથી લખવાની શિક્ષા કરવી જોઇએ.

ગુજરાતીમાં નાપાસ થયેલા ૫૦૦ વિદ્યાર્થીઓના જવાબ તપાસવાની કવાયતનું મહત્ત્વ ખરું, પણ તેનાં તારણ વિદ્યાર્થીઓના જવાબ જોયા વિના કલ્પી શકાય એવાં છે. વિદ્યાર્થીઓને ગુજરાતી ભાષામાં રસ પ્રેરી શકે એવા શિક્ષકો અને એવા શિક્ષકોને પ્રોત્સાહન મળે એવું વાતાવરણ વર્ષોથી ખતમ થયું છે. ગુજરાતી વ્યાકરણ વર્ષોથી અસ્પૃશ્ય અને ન ચલાવવાનો વિષય ગણાય છે. ભણતરને બદલે ટકાઘેલાં માબાપ-શિક્ષણસંસ્થાઓ ટકાવારીની ઉંદરદોડમાંથી ઊંચાં આવે ત્યારે ભાષા પ્રત્યે ઘ્યાન જાય ને? એમાં પણ ગુજરાતી ભાષા એટલે ઘરકી મુર્ગી. એ બધાની અને કોઇની નહીં. તેની પાછળ સમય કોણ બગાડે? કારકિર્દીમાં એ શું કામ લાગવાની?

 જેટલું ખરાબ ગુજરાતી બોલીએ એટલું જ ખરાબ ગુજરાતી લખીએ તો ચાલી જશે, એવો આત્મવિશ્વાસ નવા સમયની તાસીર છે, તો શિક્ષકોની કથળતી ગુણવત્તા એ બે-ત્રણ દાયકા પહેલાંથી આરંભાયેલી પ્રક્રિયા છે. પરંતુ એ સુધારવા તરફ ઘ્યાન આપવાને બદલે, સસ્તા ભાવના શિક્ષકો મેળવવાનો અને શિક્ષણની દુકાનોને ઉત્તેજન આપવાનો વિકલ્પ સરકારોને વધારે અનુકૂળ આવ્યો છે.

આવાં અનેકવિધ કારણોનું કરુણ પરિણામ દસમા ધોરણના ગુજરાતીના પરિણામ વખતે ઘડીક પ્રકાશમાં આવીને પછી ભૂલાતું રહે છે. હવે એની શરમ પણ રહી નથી. એટલે, ‘એનલાઇઝ્‌ડ સ્ટડી’માં કરાયેલાં શિક્ષકોજોગ સૂચનો પોથીમાંનાં રીંગણાં બનીને રહી જાય એમાં કશી નવાઇ નથી- અને એના માટે શિક્ષકો કરતાં પણ વધારે દોષી શિક્ષણતંત્ર છે.