‘લાઇફ’ની સામગ્રીઃ હરીફોને આઘાતના અને વાચકોને આશ્ચર્યના આંચકા

‘જે કોઇ ન કરે, તે ‘લાઇફ’ કરી શકે’- એવી ખ્યાતિ ધરાવતું તસવીરપ્રધાન સાપ્તાહિક ‘લાઇફ’ પત્રકારત્વ કરતાં પણ વધારે ફોટોગ્રાફીના મામલે અવ્વલ ગણાતું હતું. છતાં, અમેરિકાના પ્રમુખ જોન કેનેડીની હત્યા વખતે ફક્ત બે જ દિવસમાં, દૈનિક અખબારો જે ન કરી શક્યાં, તે એક અઠવાડિક તરીકે તેણે કરી બતાવ્યું.

નવા અંક આડે ફક્ત બે જ દિવસનો સમય હતો. કેનેડીની હત્યાના સમાચાર આવ્યા ત્યારે અઠવાડિયે ૭૦ લાખ નકલો છાપતા-વેચતા આ સામયિકની બે લાખ નકલો પ્રેસમાં છપાઇ ચૂકી હતી. તેને રદબાતલ કરીને નવેસરથી અંક તૈયાર કરવાનું નક્કી થયું. તેના પત્રકારોની એક ટુકડી હત્યાના સ્થળે દલાસ પહોંચી અને આશ્ચર્યજનક રીતે કેનેડીની હત્યાની ક્ષણોની ૭ સેકન્ડની ફિલ્મનો પતો તેમને મળ્યો. બીજા પત્રકારો હાથ ઘસતા રહી ગયા અને ‘લાઇફ’ના પત્રકારો એ ફિલ્મ ૫૦ હજાર ડોલરની કિમંતે ખરીદીની નીકળી ગયા.

અણધાર્યો જેકપોટઃ
હત્યારાની પત્ની અને માતા

પત્રકારોની બીજી ટીમ કેનેડીના હત્યારા લી ઓસ્વાલ્ડ હાર્વેના સગડ સુંઘતી એ ઠેકાણે પહોંચી, જ્યાં આશા હતી ઓસ્વાલ્ડના કોઇ મિત્ર મળે એવી, પણ મળી ગયું તેનું આખું પરિવારઃ માતા, રશિયન પત્ની અને તેમનાં બે બાળકો. ઓસ્વાલ્ડની માતાએ વાતચીત કરવાના બે-અઢી હજાર ડોલર માગ્યા. ‘લાઇફ’ની હેડઓફિસે પ્રમુખના હત્યારાના કુટુંબને કોઇ પણ રીતે આર્થિક મદદ આપવાનો સાફ ઇન્કાર કર્યો. નૈતિકતા ઉપરાંત ખાસ્સો ડર, એ હકીકત જાહેર થાય તો કેવી બદનામી થાય એ પણ ખરો.

મૂંઝાયેલા ‘લાઇફ’ના પત્રકારોએ થોમસન અને ગ્રાન્ટને ખરી ચિંતા બીજા કોઇ પત્રકારો હત્યારાના પરિવાર સુધી પહોંચી જાય અને પોતાની ‘એક્સક્લુઝિવ સ્ટોરી’ બીજા કોઇને મળી એની બીક હતી. તેમણે રસ્તો કાઢ્‌યો. ઓસ્વાલ્ડની માતાને અંધારામાં રાખીને કહ્યું કે ‘રકમ માટે હજુ બીજી વાર હેડઓફિસ સાથે વાત કરવી પડશે. પણ તમારો દીકરો ઓસ્વાલ્ડ દલાસની જેલમાં છે. તમે અમારી સાથે દલાસ આવો. હોટેલ પર રહો. ત્યાંથી અમે તમને ઓસ્વાલ્ડને મળવા લઇ જઇએ.’

આ દરખાસ્તથી તત્કાળ નાણાં આપવાની વાત ટળી ગઇ. ઓસ્વાલ્ડની માતા તૈયાર થઇ ગઇ, પણ તેની પત્ની રાત્રે ને રાત્રે બાળકો સાથે નીકળવા તૈયાર ન હતી. કચવાતા મને અને ઉચ્ચક જીવે બન્ને પત્રકારોએ ઘરથી થોડે દૂર પાર્ક કરેલી કારમાં રાત વીતાવી. એ અનુભવ વિશે થોમસને પછીથી લખ્યું હતું, ‘ઠંડીની આખી રાત અમે ગાડીમાં વાસી પીનટ કેન્ડી ખાઇને અને પાડોશીની ચકલીમાંથી પાણી પીને વીતાવી. એ વખતે કોઇ પણ માણસ હાથમાં પેડ કે કેમેરા લઇને ત્યાં દેખાયો હોત તો ઓસ્વાલ્ડ પરિવાર સુધી પહોંચવા દેવાને બદલે મેં એને ત્યાં જ બાંધી દીધો હોત.

એમ કરતાં ભળભાંખળું થયું - ન થયું ત્યાં બન્ને પત્રકારો ઓસ્વાલ્ડ પરિવારને લઇને ઉપડ્યા દલાસમાં પોતાની હોટેલ પર. રસ્તામાં ઓસ્વાલ્ડનાં બાળકો માટે ઢગલાબંધ ડાઇપર પણ નાખી લીધાં. એ લોકો હોટેલે પહોંચ્યાં ત્યાં સુધી ‘લાઇફ’ની દલાસની પ્રતિનિધિએ રશિયન જાણતા એક માણસની વ્યવસ્થા ગોઠવી દીધી હતી, જેથી ઓસ્વાલ્ડની રશિયન પત્ની સાથે વિગતે વાત થઇ શકે. હોટેલમાં કોઇની નજર ન પડે એટલા માટે ‘મહેમાનો’ને માલસામાનની લિફ્‌ટમાં ઉપર લઇ જવામાં આવ્યા. રૂમમાં પહોંચ્યા પછી સાસુ-વહુના સતત ચાલતા ઝઘડા અને છોકરાંનાં નિત્યક્રમો વચ્ચે ‘લાઇફ’ના બન્ને પત્રકારોએ શક્ય એટલા સવાલો પૂછ્‌યા ને માહિતી મેળવી. તેમનું ચાલે તો એ કલાકો સુધી વાતો કર્યે રાખે, પણ એટલામાં તેમની રૂમના દરવાજે ટકોરા પડ્યા.

‘કોણ?’ થોમસને પૂછ્‌યું.

‘એફ.બી.આઇ.’ સત્તાવાર અવાજમાં જવાબ મળ્યો. ‘અંદર કોણ છે તેની અમને ખબર છે. દરવાજો ખોલો.’

થોમસન ઘડીભર ખચકાયો. તેમણે મહામહેનતે મેળવેલો ‘સ્કૂપ’ હવે જાહેર થઇ જશે? પણ દરવાજા પર ઠક ઠક ચાલુ રહી.

થોમસને છેલ્લા પ્રયાસ તરીકે કહ્યું,‘તમારી કંઇ ભૂલ થતી લાગે છે.’

એ સાંભળીને એફબીઆઇના એજન્ટે દરવાજાની ફાટમાંથી પોતાનું ઓળખપત્ર અંદર સરકાવ્યું. હવે ખોલ્યા વિના છૂટકો ન હતો. નિઃસાસો નાખીને થોમસને દરવાજો ખોલ્યો. ફટાફટ એફ.બી.આઇ.ના એજન્ટ આવીને ઓસ્વાલ્ડ પરિવારને પોતાની સાથે લઇ ગયા. થોમસન અને ગ્રાન્ટનો જીવ બળી ગયો, પણ એજન્ટોના ગયા પછી તેમને વિચાર આવ્યોઃ ‘જે થયું તે સારું જ થયું. ઓસ્વાલ્ડનો પરિવાર હવે સરકારના કબજામાં છે. એટલે બીજો કોઇ પત્રકાર તેમને મળી નહીં શકે. આપણો રીપોર્ટ હવે એક્સક્લુઝિવ રહે- બીજા કોઇને ન મળે, તેનું ઘ્યાન સરકાર રાખશે.’ એ આશ્વાસન સાથે તે મળેલી માહિતીના આધારે ફટાફટ અહેવાલ લખવા બેસી ગયા.

એક સાથે અનેક મોરચે કામ કરીને બે દિવસથી પણ ઓછા સમયમાં ‘લાઇફ’ના નવા અંકમાં બે-પાંચ નહીં, પણ પૂરાં સાડત્રીસ નવાં પાનાં તૈયાર કરવામાં આવ્યાં. તેમાં કેનેડીની હત્યાની તસવીરો અને ઓસ્વાલ્ડ પરિવારની મુલાકાતો જેવી સામગ્રી વિશે દુનિયાને પહેલી વાર ‘લાઇફ’ થકી જાણ થવાની હતી.

પરંતુ રોમાંચગાથા હજુ પૂરી થઇ ન હતી. અંક પ્રેસ પર જાય તે પહેલાં ‘લાઇફ’ના શિકાગો બ્યુરોના વડાએ સમાચાર આપ્યા કે હત્યારા ઓસ્વાલ્ડની હત્યા થઇ છે અને તેના હત્યારાની તસવીર બજારમાં ફરી રહી છે.

બ્રેકિંગ ન્યૂઝના રેકોર્ડ પર રેકોર્ડ બ્રેક થઇ રહ્યા હતા. બીજી તરફ, લાખો નકલો છાપવાનો તકાદો. છતાં ‘લાઇફ’ની ટીમે છેલ્લી ઘડી સુધી, શક્ય એટલા ફેરફાર સમાવવાનું નક્કી કર્યું હતું. એટલે ઓસ્વાલ્ડના લેખના ગોઠવાઇ ગયેલા લે-આઉટમાંથી તેની સાદી તસવીરની જગ્યાએ, તેની પર ગોળીબાર થયો એ વખતની તસવીર મૂકવામાં આવી. ઓસ્વાલ્ડ વિશે થોમસનના લેખનું મથાળું હતું, ‘અસેસીનઃ ધ મેન હેલ્ડ ફોર મર્ડર’. એમાં થોડો ફેરફાર કરીને ‘ધ મેન હેલ્ડ- એન્ડ કિલ્ડ- ફોર મર્ડર’ લખવામાં આવ્યું. લેખની શરૂઆતના ફકરામાં ઓસ્વાલ્ડની હત્યાના સમાચાર મૂકી દેવાયા. લગભગ ૯૫ ટકા નકલો એ ફેરફાર સાથે છપાઇ.

ટીવી યુગની શરૂઆત થઇ ચૂકી હોવા છતાં, ‘લાઇફ’ પોતાની વિશિષ્ટતાના જોરે બાકીનાં પ્રસાર માઘ્યમો અને હરીફોને હંફાવી રહ્યું હતું. અલબત્ત, એ આથમણા સૂરજનો અજવાસ હતો.

કેનેડીની હત્યાના ત્રીજા દિવસે બજારમાં આવેલા ‘લાઇફ’ના અંક માટે સ્ટોલ પર લાઇનો લાગી. ઘણા ગ્રાહકોએ પોતાની નકલો બારોબાર ચોરાઇ ગયાની ફરિયાદો કરી. અંક તેની છાપેલી કિંમત કરતાં ચાર ગણી કિંમતે વેચાયાના અહેવાલ પણ આવ્યા. આ અંક પછીના અંકને પણ એવો જ પ્રતિસાદ મળ્યો. આ બન્ને અંકની સામગ્રી ભેગી કરીને તરત ને તરત ૮૪ પાનાંનો ખાસ અંક તૈયાર કરવામાં આવ્યો. એ વખતે વધારાની મૂંઝવણ ઊભી થઇ. અગાઉ બ્લેક એન્ડ વ્હાઇટમાં છપાયેલી કેનેડીની હત્યાની ફિલ્મની કેટલીક તસવીરો આ અંકમાં રંગીન અને મોટા કદમાં છપાવાની હતી. તેમાંની એક તસવીરમાં ગોળી વાગતાં કેનેડીના માથામાંથી ઉડતો લોહીનો નાનો ફુવારો સ્પષ્ટ જોઇ શકાતો હતો. કેનેડીની હત્યાના અહેવાલો મેળવવાની કામગીરી સાથે સંકળાયેલા મોટા ભાગના પત્રકારો માનતા હતા કે આ તસવીર વાપરવી જોઇએ, પરંતુ આર્ટ ડાયરેક્ટર અને તેમના સહાયકે તીવ્ર વિરોધ કર્યો. આખરે, સુરુચિનો ભંગ કરી શકે એવી આ તસવીર સિવાય અંક છપાયો. આ અંકનું ગાંભીર્ય જાળવવા માટે તેમાં એક પણ જાહેરખબર લેવામાં આવી નહીં. પચાસ સેન્ટની કિંમતના અંકની પહેલી વાર છાપેલી ૧૫ લાખ નકલો જોતજોતાંમાં ખપી ગઇ. ત્યાર પછી ત્રણ વાર તેનું પુનઃમુદ્રણ કરવું પડ્યું. એ અંકની કુલ ત્રીસેક લાખ નકલોના વેચાણમાંથી થયેલી એકાદ લાખ ડોલરની આવક કેનેડી મેમોરિયલ લાયબ્રેરીમાં આપવામાં આવી.

મહત્ત્વના પ્રસંગોએ ખાસ અહેવાલો ‘લાઇફ’ની ખાસિયત બની ગયા હતા. એ મેળવવા માટે સામયિક ખર્ચની પરવા કરતું નહીં. ‘લાઇફ’નો દબદબો પણ એવો હતો કે ભલભલા મહાનુભાવો તેના માટે લખવાનું પસંદ કરતા. વિન્સ્ટન્ટ ચર્ચિલે બીજું વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયા પછી, પોતાનાં યુદ્ધકાળનાં સંભારણમાં પાંચ વર્ષ સુધી ‘લાઇફ’નાં પાનાં પર હપ્તાવાર આલેખ્યાં હતાં. આ લખાણો બદલ ચર્ચિલને ૧૦ લાખ ડોલર ચૂકવાયા હતા. અર્નેસ્ટ હેમિંગ્વેની વિશ્વવિખ્યાત થનારી કૃતિ ‘ઓલ્ડ મેન એન્ડ ધ સી’ પહેલી વાર ‘લાઇફ’ના સપ્ટેમ્બર ૧, ૧૯૫૨ના અંકમાં, મોટાં કદનાં ૩૭ પાનાંમાં પ્રકાશિત થઇ .

બીજું વિશ્વયુદ્ધ શરૂ થતાં, ‘લાઇફ’ના તંત્રીને રશિયાના સરમુખત્યાર સ્તાલિન વિશે એક લેખ જોઇતો હતો. સ્તાલિનના ભૂતપૂર્વ સાથી અને પછીથી કટ્ટર વિરોધી બનેલા નેતા ટ્રોટ્‌સ્કી પાસે એ લેખ લખાવવાનું નક્કી થયું. ટ્રોટ્‌સ્કીએ ફોન પર સીધો જ સવાલ પૂછ્‌યો, ‘હાઉ મચ?’ (કેટલા મળશે?) જવાબ મળ્યો, ‘૧૫૦૦ ડોલર.’ (૧૯૩૯માં). ટ્રોટ્‌સ્કીએ લેખ લખી દીધો. ૧૯૫૯માં અમેરિકાએ સમાનવ અવકાશયાત્રાની તૈયારી તરીકે સાત પાયલટને સંભવિત અવકાશયાત્રી તરીકે પસંદ કર્યા, ત્યારે ખાસ્સી ખેંચતાણ પછી પાંચ લાખ ડોલરમાં ‘લાઇફ’ આ સ્ટોરીના હકો મેળવવામાં સફળ રહ્યું. આગામી દસ વર્ષ સુધી અવકાશયાત્રીઓની પસંદગીપ્રક્રિયાથી માંડીને તેમના પરિવારજનોની વિગતો ‘લાઇફ’માં પ્રગટ થતી રહી અને હરીફોની ઇર્ષ્યાનું કારણ બનતી રહી.

તેમ છતાં, ખાસ અહેવાલોમાં મેદાન મારી જનાર ‘લાઇફ’ની અસલી ખૂબી હતી તેના એકબીજાથી આંટી જાય એવા તસવીરકારો. વિશ્વના શ્રેષ્ઠ કહી શકાય એવા આ ફોટો-મેગેઝીનમાં તસવીરકારો કેવાં પરાક્રમ કરતા હતા? અને કેવી રીતે કામ કરતા હતા? (આવતા સપ્તાહે)