નવનિર્માણથી જંતરમંતર, વાયા ઉમાશંકર જોશી

આર્થિક ઉદારીકરણ પછીના યુગની ભ્રષ્ટાચારવિરોધી લોકઝુંબેશનો પહેલો અઘ્યાય સમાપ્ત થયો. અન્ના હઝારેના નેતૃત્વ હેઠળ, જાહેર જીવનનાં કેટલાંક જાણીતાં નામોના સહયોગથી અને ઘણા પ્રાણપ્રશ્નોની ઉપેક્ષા માટે નામીચા એવા મઘ્યમ વર્ગના ઉત્સાહી ટેકાથી પહેલું ડગલું મંડાયું છેઃ લોકપાલ ખરડાની જોગવાઇમાં દાંત-નહોર ઉમેરીને તેને સંસદમાં લાવવા માટે સરકાર પર દબાણ આણી શકાયું છે.

ભ્રષ્ટાચાર જેવા હાડમાં ઉતરી ગયેલી લક્ષણ સામેની લડતનો રસ્તો લાંબો જ હોય. તેથી લાંબા રસ્તે પહેલું ડગ મંડાયાનો આનંદ માણતી વખતે, ‘આગળઉપર ભટકી ન જવાય’ એવી ઘંટડી મનમાં વાગે, તો તેને નિરાશાવાદ નહીં, અગાઉના અનુભવોનું પરિણામ ગણીને સાબદા રહેવું. ‘આંદોલનકારીઓની જીત અને લોકશક્તિનો જયજયકાર’નાં બ્યુગલ બજાવનારા ગમે તે કહે, લોકોએ- ખાસ કરીને ગુજરાતના લોકોએ- ભ્રષ્ટાચારના વિરોધમાં થયેલા નવનિર્માણ આંદોલનના બોધપાઠ ભૂલવા જેવા નથી.

વાત ભલે ૧૯૭૪ની હોય, ભ્રષ્ટાચારના વિરોધ માટે દેશભરમાં જાણીતા બનેલા નવનિર્માણ આંદોલનની તાસીર અને દશા-અવદશાની વાત ૨૦૧૧માં પણ પ્રસ્તુત છે. ‘નવનિર્માણ’ના અંજામના આધારે વર્તમાન આંદોલનની સફળતા-નિષ્ફળતાની ત્રિરાશિ માંડવાની કે તેનું ભવિષ્ય ભાખવાની વાત નથી, પણ ભ્રષ્ટાચાર સામેના જનઆંદોલનની વાત થતી હોય ત્યારે આટલો નજીકનો ભૂતકાળ ભૂલી શકાય નહીં. તેના ઓથારમાં ભલે ન રહીએ, તેનાથી સાવ અજાણ્યા રહેવું પણ ન પાલવે.

૧૯૭૪થી ૨૦૧૧ વચ્ચેના લગભગ ચાર દાયકાના સમયગાળામાં પ્રજા અને નેતાઓની પેઢીઓ, તેમની કાર્યપદ્ધતિ, શાસક પક્ષ-વિરોધ પક્ષનાં સમીકરણો, ભ્રષ્ટાચારની અને વિરોધપ્રદર્શનની રીતો...ઘણું બઘું બદલાયું છે. છતાં એ બધાની પાછળ રહેલી માનસિકતા એમ ચાર દાયકામાં થોડી બદલાય?

વિશ્વાસની કટોકટી

એલ.ડી.એન્જિનિયરિગ કોલેજની હોસ્ટેલના ફૂડબિલમાં વધારો થતાં, તેના વિરોધમાં ૧૯૭૪નું નવનિર્માણ આંદોલન શરુ થયું. આ થયો એક લીટીનો ઇતિહાસ, પણ ઉમાશંકર જોશી જેવા સાહિત્યિક-સાંસ્કૃતિક તેમ જ જાહેર બાબતોમાં રસ ધરાવતા અભ્યાસીની દૃષ્ટિએ ‘નવનિર્માણ’ આંદોલનનો આલેખ અને તેની ફળશ્રુતિ- બોધપાઠ તપાસવા જેવાં છે.

જાન્યુઆરી, ૧૯૪૭થી શરૂ થયેલા ઉમાશંકર જોશીના માસિક ‘સંસ્કૃતિ’નાં પાને (અને તેમાંથી ‘સમયરંગ’-‘શેષ સમયરંગ’ આ બન્ને સંપાદનોમાં) ઉમાશંકર જોશીની સજાગ દૃષ્ટિએ ઝીલાયેલી નવનિર્માણની છબી વર્તમાન આંદોલન સંબંધે વિચારવાની નવી દિશા ખોલી આપે એવી છે. કારણ કે ઉમાશંકર એ વખતે રાજ્યસભાના (નિયુક્ત) સભ્ય હોવા છતાં, તે સત્તાપક્ષે ન હતા. તેમની સ્વાભાવિક સહાનુભૂતિ વિદ્યાર્થીઓના ભ્રષ્ટાચારવિરોધી આંદોલન સાથે હોવા છતાં, એકાદ બે લડાઇ/બેટલની જીતથી ગાફેલ થઇને યુદ્ધ/વૉરમાં હારી ન જવાય, એ માટે તે સતત જાગ્રત હતા.

મહાગુજરાતના આંદોલન પછી ગુજરાતનું અલગ રાજ્ય અસ્તિત્ત્વમાં આવ્યું, ત્યારે ગુજરાતીને વિશ્વનાગરિક અને ગુર્જર ભારતવાસી બનવાની વાત કરનાર ઉમાશંકરે ‘નવનિર્માણ’ને મહાગુજરાત આંદોલન કરતાં વધારે મહત્ત્વનું ગણાવ્યું હતું. કારણ કે તેમને નવનિર્માણમાં ‘સામાજિક ક્રાંતિનાં પગરણ’ દેખાયાં હતાં. ફૂડબિલમાં વધારા સામે વિદ્યાથીઓની ઝુંબેશ જોતજોતાંમાં ભ્રષ્ટાચાર સામેના નવનિર્માણ આંદોલનમાં ફેરવાઇ. ઉમાશંકરે નોંઘ્યુ છે, ‘(આમ થવાનું) કારણ અનાજના પુરવઠાની મુશ્કેલી માત્ર ન હતું. મુખ્ય કારણ વિદ્યાર્થીઓની અને લોકોની તીક્ષ્ણ નજરે પકડી પાડ્યું. રાજકર્તાઓનો ભ્રષ્ટાચાર એ મુખ્ય કારણરૂપ હતો. જે આંદોલન ચાલ્યું તે છાત્રાલયનું માસિક ભોજનખર્ચ નીચું લાવવા માટે ન હતું...આપણી પ્રજાને રાજકર્તાઓની દાનતમાં વિશ્વાસ હોય તો તે પુરવઠાની મુશ્કેલી બરદાસ્ત કરવામાં ઘણી ધીરજ દાખવી શકે એવી છે. પણ એણે વિશ્વાસની કટોકટી અનુભવી.’

‘વિશ્વાસની કટોકટી’ ૧૯૭૪ અને ૨૦૧૧નાં આંદોલનોને જોડતો શબ્દપ્રયોગ ગણી શકાય. બન્ને ભ્રષ્ટાચારવિરોધી આંદોલનો અને તેમાં પ્રજાકીય સામેલગીરી અંગે એક વાત નોંધપાત્ર જણાય છેઃ ૧૯૭૪નું ભ્રષ્ટાચારવિરોધી આંદોલન જરૂરી ચીજવસ્તુઓના ભાવવધારા જેવા, મુખ્યત્વે મઘ્યમ વર્ગને સ્પર્શતા મુદ્દામાંથી સળગ્યું હતું. એવી જ રીતે, અન્ના હઝારેના ઉપવાસ નિમિત્તે ઉભો થયેલો જણાતો લોકજુવાળ મુખ્યત્વે એક પછી એક બહાર આવેલાં મોટી રકમનાં કૌભાંડો અને તેના કૌભાંડીઓ સામે મઘ્યમ વર્ગના અસંતોષમાંથી પેદા થયેલો છે.

આ જ આંદોલન સામાન્યમાં સામાન્ય માણસને અસર કરતા કાંદા સિત્તેર-એંસી રૂપિયે કિલોના ભાવે પહોંચી ગયા ત્યારે કૃષિ મંત્રી અને તેમની સરકારના ભ્રષ્ટ આચાર સામે થયું હોત તો? મહારાષ્ટ્ર-કર્ણાટક-આંધ્ર પ્રદેશ-ગુજરાત સહિતનાં રાજ્યોમાં ખેડૂતોની આત્મહત્યાના બનાવોની સિલસિલાબંધ વિગતો બહાર આવતી હતી, ત્યારે એ સરકારોના ભ્રષ્ટ આચાર સામે થયું હોત તો? શક્ય છે કે તેને બોલકા મઘ્યમ વર્ગનો આટલો વ્યાપક ટેકો ન મળ્યો હોત. કારણ કે એ હેતુઓમાં ‘ભવ્યતા’ને બદલે સામાન્યતાની છાપ હતી.

પ્રસાર માઘ્યમો જે વર્ગના અસ્તિત્ત્વને ગણકારતાં નથી, એવા સામાન્ય લોકોની આ આંદોલનમાં બહુમતી હોત તો પૂરતા ‘કવરેજ’ના અભાવે તે કેટલું મોટું થઇ શક્યું હોત એ પણ વિચારવું રહ્યું. વર્તમાન આંદોલન મુખ્યત્વે મોટા કૌભાંડીઓને નિશાન બનાવવા ધારે છે. અબજો રૂપિયાના ભ્રષ્ટાચાર સામે આંદોલન આવકાર્ય જ છે, પણ સામાન્ય લોકોના જીવનને સીધી અસર કરે એવા ભ્રષ્ટ સરકારી નિર્ણયો સામે સ્થાનિક સ્તરે આંદોલનની પ્રાથમિકતા એટલી જ અથવા એનાથી પણ વધારે નથી?

વિજય પછીના સવાલ

વિદ્યાર્થીઓ પ્રેરિત નવનિર્માણ આંદોલન વખતે ચીમનભાઇ પટેલની આગેવાની હેઠળની રાજ્ય સરકાર અને ઇન્દિરા ગાંધીની આગેવાની ધરાવતી કેન્દ્ર સરકાર શરૂઆતમાં અડગ રહી. દમનનો પ્રયોગ થયો. છતાં પ્રજાકીય સામેલગીરી અને આંદોલનનો મહદ્‌ અંશે બિનરાજકીય રંગ દેખાયા પછી ચીમનભાઇ પટેલની ભ્રષ્ટાચારી સરકારને જવું પડ્યું. વાત એટલેથી ન અટકી. વિધાનસભાના વિસર્જનની લોકમાગણી ચાલુ રહી. સંસ્થા કોંગ્રેસના નેતા મોરારજીભાઇએ વિધાનસભા વિસર્જનની માગણી સાથે અચોક્કસ મુદતના ઉપવાસ કર્યા. આખરે સરકારને ઝૂકવું પડ્યું.

આ બહુ મોટી જીત હતી. વર્તમાન કેન્દ્ર સરકાર અને અન્ના હઝારે વચ્ચે થયેલી સુલેહ કરતાં ઘણી મોટી. ગુજરાતના લોકઆંદોલનનો ચેપ દેશભરમાં ફેલાય એવી શક્યતા ઉભી થઇ. જયપ્રકાશ નારાયણ જેવા નેતાએ નવનિર્માણ આંદોલનમાંથી પ્રેરણા લઇને બિહારથી ‘સંપૂર્ણ ક્રાંતિ’ની શરૂઆત કરી. ગાંધીનું ગુજરાત જાણે ફરી એક વાર લડતમાં દેશને દોરવણી આપનાર બન્યું.

‘ભારતમાં લોકશાહી ઓક્સિજન પર છે અને જેપી એ ઓક્સિજન છે.’ એવું લખનાર ઉમાશંકર જોશી નવનિર્માણ આંદોલનની બે મોટી સફળતાથી રાજી હતા. ‘હવે પછી ગુજરાતમાં શું કે આખા ભારતમાં શું, પ્રજાને ગજવામાં ઘાલીને કોઇ ફરી શકશે નહિ, ભ્રષ્ટાચાર છાતી કાઢીને ચાલી શકશે નહિ’ એવું એમણે લખ્યું, પરંતુ એ કલ્પનાને વાસ્તવિકતા બનાવવાનું કેટલું કપરું છે એનો તેમને બરાબર ખ્યાલ હતો. તેમણે લખ્યું હતું, ‘આ લોક-આંદોલને ક્રાંતિની જે હવા જન્માવી છે તે ચરિતાર્થ તો ત્યારે થશે જ્યારે ભ્રષ્ટાચાર જેવો સમાજને રૂંવેરૂંવે વ્યાપેલો રોગ ઓસરશે. આ આંદોલન શુદ્ધિ આંદોલન છે. સમાજને નવો ઘાટ આપવા એ નિર્માયું છે.’

અન્ના હઝારેએ લોકપાલ પછીના ક્રમે ચૂંટણીસુધારા હાથ પર લેવાની જાહેરાત કરી છે. ઉમાશંકરે ફેબુ્રઆરી, ૧૯૭૪માં, નવનિર્માણની સફળતા પછી લખ્યું હતું, ‘ભ્રષ્ટાચારનું એક મુખ્ય કારણ ખર્ચાળ ચૂંટણીઓ છે. હવે પછીની ચૂંટણીઓમાં ગુજરાતના વિદ્યાર્થીઓ, શિક્ષકો અને અઘ્યાપકો અને સામાન્ય પ્રજાજનો એ દેખાડી આપે કે ચૂંટણી અધિકારીએ નિયત કરેલા ચૂંટણીખર્ચની મર્યાદામાં રહીને જ ચૂંટણીઓ થશે. ભારતમાં લોકશાહીને બચાવવામાં અને ભારતના રાજકીય-સામાજિક જીવનને શુદ્ધ કરવામાં આ નાનુંસૂનું અર્પણ નહીં હોય...નવનિર્માણ સમિતિઓ દૂરદૂરનાં નાનાંનાનાં ગામડાંમાં પણ ઊભી થઇ ગઇ છે. એ બધાનું સંગઠન થાય, બધાંને દોરવણી અને કાર્યક્રમ મળે એ જરૂરી છે. એવું સંગઠન વિધાનસભ્યોને ‘હિસાબ આપો’ એમ કહી શકે એવી ચોકી હંમેશ માટે પૂરી પાડશે.’

વિધાનસભાના વિસર્જન જેવી રોમાંચકારી સિદ્ધિઓ હવે નહીં હોવાની, એમ કહીને તેમણે લખ્યું હતું કે ‘હવેની કામગીરી ઠંડી તાકાત, મક્કમ નિર્ણય, સાચી ઊંડી લોકલગની માગી લે એવી રહેવાની. એ અઘરી પણ ઘણી હશે.’

એ કામગીરીના અઘરાપણાનો અંદાજ મેળવવા બહુ રાહ ન જોવી પડી. નવનિર્માણની સફળતાથી ઉભા થયેલા તમામ આશાવાદ છતાં ચૂંટણીઓ થઇ ત્યારે બાબુભાઇ પટેલની આગેવાની હેઠળ જનતા મોરચાને સ્પષ્ટ બહુમતિ ન મળી. જે ચીમનભાઇ પટેલને મુખ્ય મંત્રીપદેથી હાંકી કાઢવા એ નવનિર્માણની સિદ્ધિ ગણાઇ હતી, એ જ ચીમનભાઇ ચૂંટણીમાં ઉમેદવાર તરીકે હારી જવા છતાં, તેમના ‘કિસાન મજદૂર લોક પક્ષ’ (કિમલોપ)નો જનતા મોરચાએ બિનશરતી ટેકો લીધો. બીજી તરફ, સરકારે આપેલું ‘માસ પ્રમોશન’ સ્વીકારીને વિદ્યાર્થીઓ આગલા ધોરણમાં પહોંચી ગયા. તેનાથી ભ્રષ્ટાચાર સામે આંદોલનના હાર્દને વઘુ એક ધોખો પહોંચ્યો.

નવનિર્માણ જેવાં આંદોલનની કેટલીક લાંબા ગાળાની આડઅસર હોય છે. જેમ કે, સામાન્ય સંજોગોમાં સ્વીકાર્ય ન બને એવાં ભાગલાવાદી કે કોમવાદી રાજકીય પરિબળો ‘વ્યાપક હેતુ માટેનાં’ આંદોલનમાં સ્વીકૃતિ પામે છે. સમય જતાં આંદોલનનું મૂળ હાર્દ વિસરાઇ જાય, પણ તેના પગલે મળેલી સ્વીકૃતિ બરકરાર રહે છે. કટોકટી સામેની લડતને કારણ જનસંઘને મળેલી જનસ્વીકૃતિ કે રાજીવ ગાંધી સરકારના ભ્રષ્ટાચાર સામે વી.પી.સંિઘની ઝુંબેશ ટાણે ભાજપના હિદુત્વના રાજકારણને મળેલી સ્વીકૃતિ એવાં ઉદાહરણો છે.

હજુ પહેલા પગથિયે પહોંચેલા અન્ના હઝારેના આંદોલનમાં આ તબક્કે જ એવું એક આડપરિણામ ફૂટી નીકળ્યું છેઃ અન્નાએ તેમના આંદોલનના ક્ષેત્રની બહાર સ્વૈરવિહાર કરીને, ગુજરાતના અને બિહારના મુખ્ય મંત્રીને ઉત્કૃષ્ટ વિકાસ માટેનાં પ્રમાણપત્રો ફાડી આપ્યાં છે. વડાપ્રધાન બનવા ઉત્સુક, પણ એ માટેની રાષ્ટ્રિય સ્વીકૃતિથી વંચિત એવા ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી અન્નાના પ્રમાણપત્રનો ઉપયોગ બરાબર જાણતા-સમજતા જ હોય. પછી ભલે ને એ પ્રમાણપત્ર સામે પોતાના છ કરોડ નાગરિકોમાંથી ઘણાને ગંભીર પ્રશ્નો હોય!

ભ્રષ્ટાચાર સામે હાલના આંદોલન સંદર્ભે નવનિર્માણની લડતનો એક મુખ્ય બોધપાઠ એ પણ ગણી શકાય કે સામાજિક પરિવર્તન વિના, કેવળ રાજકીય બદલાવ આણવાથી ભ્રષ્ટાચાર નાબૂદ થતો નથી. એકંદર સામાજિક બદલાવને બદલે કેવળ ભ્રષ્ટાચારને નિશાન બનાવવામાં આવે તો ગમે તેટલા શુભ આશયો ધરાવતું આંદોલન પણ આખરે વિપક્ષનો સત્તા સુધીનો માર્ગ મોકળો કરી દીધા પછી નિરર્થક બનીને રહી જાય છે.