અન્ના, આંબેડકર અને ગાંધીઃ લડતની સાક્ષીએ

બે દિવસ પછી ડો.આંબેડકરની જન્મતારીખ છે, પણ છેલ્લા થોડા વખતથી એમની યાદ તીવ્રપણે આવી રહી છે. ચોક્કસ કહીએ તો, સામાજિક આગેવાન અન્ના હઝારેએ ‘જન લોકપાલ’ ખરડાને કાયદો બનાવવાની માગ સાથે ઉપવાસનો પ્રારંભ કર્યો ત્યારથી.

આંબેડકર અને અન્ના વચ્ચે મહારાષ્ટ્રનાં મૂળીયાં બાદ કરતાં બીજો શો સંબંધ? એવો સહજ સવાલ થાય. ડો.આંબેડકરની આખી જિંદગી અસ્પૃશ્યતા સામે ઝઝૂમીને દલિતોને નાગરિક તરીકેનો સમાન દરજ્જો, સમાન તક અને સમાન ગૌરવ અપાવવાના પ્રયાસમાં વીતી. અન્ના હઝારે દોઢેક દાયકાથી ભ્રષ્ટાચાર સામેના ઝુંબેશકાર તરીકે જાણીતા છે. ડો.આંબેડકર અસ્પૃશ્યતાનાબૂદી માટે કડક કાયદો ઇચ્છતા હતા. અન્ના રાજકીય નેતાઓ અને જાહેર સેવકોના ભ્રષ્ટાચારને નાબૂદ કરવા માટે કાયદાકીય વ્યાપક સત્તા ધરાવતા લોકપાલની નિમણૂંક ઇચ્છે છે. બન્ને નેતાઓની વ્યક્તિગત નિષ્ઠા પોતપોતાના ઠેકાણે શંકાથી પર છે. અસ્પૃશ્યતા અને ભ્રષ્ટાચાર જેવાં દૂષણોને ગુનો ગણીને તેની સામે અસરકારક કાર્યવાહી અને કડક સજા થાય એ કોને ન ગમે?

સવાલ- અને ઇતિહાસનો બોધપાઠ- એ છે કે અસ્પૃશ્યતા અને ભ્રષ્ટાચાર જેવાં દૂષણો માટે કાયદો જરૂરી છે. છતાં, એ પૂરતો નથી. તેના માટે કાયદાકીય જોગવાઇ કરાવીને નાગરિકો નિરાંતે ઉંઘી શકતા નથી. ભ્રષ્ટાચાર હોય કે અસ્પૃશ્યતા, તે એવી ઉપરછલ્લી બાબતો નથી કે ફક્ત કાયદાથી - કે કાયદા અંતર્ગત રચાયેલી લોકપાલ જેવી સંસ્થાથી- નાબૂદ થઇ જાય અથવા મોળી પડી જાય. તેનો સીધો સંબંધ આખરે તો નાગરિક-જાગૃતિ અને સમાજની મૂલ્યવ્યવસ્થા સાથે હોય છે. જે સમાજમાં ધીરુભાઇ અંબાણી અને ગાંધીજીની સરખામણી સામે નાગરિકોને તીવ્ર વાંધા ન પડતા હોય, એ સમાજમાં પેદા થતા નેતાઓ માટે ગમે તેવા ભ્રષ્ટાચારવિરોધી કાયદા કેટલા અસરકારક થાય? આ અને આવી ઘણી ત્રિરાશી વિચારવા જેવી છે.

પરિવર્તનના બે વિકલ્પ

અસ્પૃશ્યતાની જેમ ભ્રષ્ટાચારના વિરોધ માટે પૂરતી કાનૂની જોગવાઇઓ છે. દેશનાં ૧૮ રાજ્યોમાં અત્યારે પણ લોકાયુક્તનું માળખું અસ્તિત્ત્વ ધરાવે છે. એ સિવાય સરકારી (જાહેર) વિભાગોમાં ગેરરીતિની તપાસ માટે કોમ્પ્ટ્રોલર એન્ડ ઓડિટર જનરલ (કેગ), સેન્ટ્રલ વિજિલન્સ કમિશનર (સીવીસી) જેવી બંધારણીય સંસ્થાઓ છે. પોલીસમાં એન્ટીકરપ્શન બ્યુરો છે. આર્થિક અથવા બીજા ગુનાની તપાસ માટે સીબીઆઇ છે. સરકારના આર્થિક અને બીજા વ્યવહારોની માહિતી પ્રજા સુધી પહોંચાડતો માહિતી અધિકારનો કાયદો/રાઇટ ટુ ઇન્ફર્મેશન પણ હવે થયો છે. તેનો અમલ પૂરેપૂરો સંતોષકારક નથી. છતાં, જેવા છે તેવા માહિતી અધિકારના કાયદાથી ઘણા ગોટાળા ખુલ્લા પડ્યા છે. મુદ્દાનો પ્રશ્ન એ છે કે કાગળ પરની જોગવાઇનું જોર કેટલું?

બંધારણના ઘડતરમાં મહત્ત્વનો ફાળો આપનાર ડો.આંબેડકરે છ દાયકા પહેલાં કહ્યું હતું, ‘નવા બંધારણ પ્રમાણે રાજ્યનો કારભાર વ્યવસ્થિત રીતે ન ચાલે તો એમાં દોષ બંધારણનો નહીં હોય. મનુષ્યસમાજમાં જે અધમતા છે એને તેના માટે જવાબદાર ગણવી પડશે.’ બીજા પ્રસંગે તેમણે બંધારણસભામાં કહ્યું હતું, ‘બંધારણ ગમે તેટલું સારું હોય કે ગમે તેટલું ખરાબ, તે કેવું નીવડે છે તેનો છેવટનો આધાર ભાવિ રાજ્યકર્તાઓ તેનો કેવો ઉપયોગ કરે છે તેની પર છે.’

અમલ કરનારાની અધમતાનો નાગરિકોને બહોળો અનુભવ થઇ ચૂક્યો છે. એ સ્થિતિમાં નાગરિકો પાસે બે વિકલ્પ રહે છેઃ

૧) સ્થાનિકથી માંડીને રાજ્ય અને કેન્દ્ર કક્ષાએ નાગરિકોએ પોતાના પ્રતિનિધિઓ પર દબાણ આણવું, વર્તમાન જોગવાઇઓમાં સુધારાવધારા આણવા/ફાઇન ટ્યુનિંગ કરવું અને લોકશાહી બંધારણ હેઠળ અસ્તિત્ત્વ ધરાવતાં માળખાં વઘુ અસરકારક બને એવા પ્રયાસ કરવા. માહિતી અધિકાર જેવા કાયદા કે ન્યાયતંત્રનું ઉત્તરદાયિત્વ નક્કી કરતા કાયદા જેવાં ઓજારો આ કામ માટે ઉભાં કરી શકાય- વાપરી શકાય. આ પદ્ધતિમાં કામચલાઉ આવેશની નહીં, લાંબું ચાલે એવા ધીરજપૂર્વકના, દૃઢ સંકલ્પયુક્ત જુસ્સાની જરૂર પડે છે. તેની પ્રક્રિયા ધીમી, છતાં લાંબા ગાળે ટકાઉ પરિણામ આપનારી છે.

૨) વર્તમાન વ્યવસ્થા સુધારવાને બદલે, એક ઝાટકે, એક જ આંદોલનથી નવી સમાંતર વ્યવસ્થા ઉભી કરવી. આ પદ્ધતિ ટૂંકા ગાળે, જીતનો મઘુર છતાં આભાસી અહેસાસ આપનારી છે. તેમાં ભાગ લેનારને ટૂંકા ગાળામાં, ઓછામાં ઓછો ભોગ આપીને, ‘આઝાદી આંદોલન’માં ભાગ લીધાનો અને ક્રાંતિના એક મશાલચી હોવાનો સંતોષ મળે છે. અન્ના હઝારે અને સાથીદારોના આંદોલને મહદ્‌ અંશે બીજો રસ્તો લીધો છે.

લડતની ફિલ્મી રજૂઆત

હઝારે અને તેમના સાથીઓએ સરકાર દ્વારા તૈયાર કરાયેલા મોળા લોકપાલ ખરડાને બદલે ‘જનલોકપાલ’ તરીકે ઓળખાતો નાગરિક-મુસદ્દો તૈયાર કર્યો. તેમની માગણી હતી કે સરકાર પોતાના નબળા ખરડાને બદલે, નાગરિક-સંગઠનોના પ્રતિનિધિઓ દ્વારા ઘડાયેલો ‘જનલોકપાલ’ ખરડો સંસદના ચોમાસુ સત્રમાં દાખલ કરે. એ માગણીના સ્વીકાર માટે અન્નાએ આમરણ ઉપવાસ શરૂ કર્યા.

બેફામ અને નિરંકુશ ભ્રષ્ટાચારથી ત્રાસી ગયેલા લોકોએ અન્નાના ઉપવાસને ‘ભ્રષ્ટાચાર સામેની બહાદુરીભરી લડત’ તરીકે બિરદાવ્યા. ફેસબુક-ટિ્‌વટર જેવી વેબસાઇટો પર અન્નાની લડતને ટેકો આપવાની ઝુંબેશો ચાલી. ટીવી ચેનલો તેમાં સક્રિય ભાગીદાર બની. ‘ભ્રષ્ટાચાર વિરુદ્ધ ભારત’, ‘આઝાદીની બીજી લડાઇ’ જેવાં ભવ્ય મથાળાં બાંધવામાં આવ્યાં. અન્નાએ પારણાં કર્યાં ત્યારે ‘(વર્લ્ડકપ પછી) ભારતનો બીજો વિજય’, ‘લોકશાહી અને લોકશક્તિનો વિજય’ જેવો જયજયકાર થયો.

ભ્રષ્ટાચાર સામેની કોઇ પણ પહેલ- ખાસ કરીને તે નાગરિકોને સાંકળતી હોય ત્યારે- આવકારદાયક ગણાય. પરંતુ અન્નાના ઉપવાસને ભવ્ય સ્ટોરી તરીકે રજૂ કરવામાં, ઘણા મુદ્દે પ્રમાણભાન જળવાયું નહીં અને આખી લડતનો ખાસ્સા ફિલ્મી રંગે પ્રચાર થયો. અન્નાના ઉપવાસ અને તેની લાર્જર ધેન લાઇફ રજૂઆત એકથી વધારે કારણોસર ઘ્યાન અને વિચાર માગી લે છેઃ

અન્ના અને સાથીદારો તરફથી રજૂ કરવામાં આવેલો ‘જનલોકપાલ’ ખરડાનો મુસદ્દો વર્તમાન બંધારણ અને લોકશાહી કાર્યપદ્ધતિથી સાવ વિપરીત ગણાય એવી માગ કરતો હતો. જેમ કે, પ્રતિષ્ઠિત નાગરિકોની સમિતિ દ્વારા કેન્દ્રમાં નીમાયેલા લોકપાલને ભ્રષ્ટાચાર-ગેરરીતિના કેસમાં તપાસ કરવાની, ફરિયાદ નોંધવાની, ધરપકડ કરવાની, ભ્રષ્ટાચારની રકમ જપ્ત કરવાની અને ભ્રષ્ટાચારીને સજા કરવાની- એ તમામ સત્તા મળે. તેમની કામગીરીમાં પોલીસતંત્ર કે ન્યાયતંત્ર બિલકુલ દખલ કરી શકે નહીં. એક વર્ષમાં દરેક કેસનો નિકાલ લાવવામાં આવે. બંધારણ મુજબ નિમાયેલા વિજિલન્સ કમિશનને લોકપાલમાં ભેળવી દેવામાં આવે.

ટૂંકમાં, લોકપાલ તરીકે નીમાયેલો એક માણસ પોલીસતંત્ર અને ન્યાયતંત્રના સરવાળા જેટલી સત્તાઓ ધરાવતો થઇ જાય.

‘કાયદો કામ ન કરે તો પછી કાયદો હાથમાં લેવો’ એવી ટોળાન્યાયની પ્રચલિત બનેલી માનસિકતાને મહાશક્તિમાન લોકપાલનો ખ્યાલ બહુ પસંદ પડે. બીજું કારણ એ પણ ખરું કે એક વાર સર્વશક્તિમાન લોકપાલ નિમાઇ જાય, એટલે અપેક્ષાનો બધો ભાર તેમના ખભે ઢોળીને નિરાંત અનુભવી શકાય. પણ એક જ વ્યક્તિના હાથમાં, કોઇ પણ પ્રકારના ઉત્તરદાયિત્વ વિના આટલી મોટી સત્તા આપી દેવાનું ઇચ્છનીય ખરું? એ હોદ્દે નીમાયેલો માણસ સારો જ હશે અને આટલી સત્તા મળ્યા પછી સારો જ રહેશે, એ આશાવાદ નથી? અને એ આશા નિષ્ફળ જાય તો તેના માટે ચૂકવવી પડતી કંિમત ઘણી વધારે ન હોય? આ સવાલો વાસ્તવિક અને અણીદાર છે. એ ઘ્યાનમાં રાખીને, ગણ્યાંગાંઠ્યાં પ્રસાર માઘ્યમોએ તથા કેટલાક સામાજિક અગ્રણીઓએ સર્વશક્તિમાન લોકપાલના ખ્યાલનો વિરોધ કર્યો છે. લોકશાહીનાં વર્તમાન માળખાંની ઉપેક્ષા કરીને, તેમની સમાંતરે, તેમનાથી ચડિયાતું અને યોગ્ય ઉત્તરદાયિત્વ વગરનું માળખું રચવાની માગણીને તેમણે લોકશાહી માટે ખતરનાક ગણાવી છે.

જીત કેટલી દૂર?

ટીવી ચેનલો અને ઇન્ટરનેટ પરના બહુમતી પ્રચારથી એવી છાપ ઉભી થાય કે ભારતીયો અને ભ્રષ્ટાચાર વચ્ચેની વન ડે મેચ ચાલી રહી હતી, જેમાં આખરે ભારતીયોનો વિજય થયો છે. આ (ગેર)સમજણ મુગ્ધ અને ખોટી છે. શરૂઆતમાં અન્ના હઝારેના ઉપવાસને ભાવ નહીં આપવાનાં તેવર દેખાડનારી સરકાર સમાધાન કરવા માટે ઝૂકી, તેને આંદોલનની એક ઉપલબ્ધિ કહી શકાય, પણ જીત? એ તો બહુ દૂરની વાત છે.

બન્ને પક્ષોએ સમાધાનમાં થોડું થોડું જતું કર્યું છે. સરકારે લોકપાલ ખરડાનો નવો મુસદ્દો બનાવવા માટેની સમિતિમાં પાંચ સરકારી સભ્યોની સાથે બિનસરકારી સભ્યો નીમવાનું સ્વીકાર્યું છે. પરંતુ કડક અમલ માટે જેનો સૌથી વધારે આગ્રહ રખાતો હતો તે ‘પોલીસતંત્ર-ન્યાયતંત્રની સહિયારી સત્તા’ સ્વીકારવાનું સરકારે કોઇ વચન આપ્યું નથી. લોકપાલ ખરડાનું આખરી સ્વરૂપ કેવું આવે છે, એ માટે થોડી રાહ જોવી પડશે. તૈયાર થયેલો ખરડો ચોમાસુ સત્ર દરમિયાન સંસદમાં મૂકવાનું સરકારના હાથમાં છે, પણ તેને પસાર કરવાની ખાતરી સરકાર આપી શકે એમ નથી. આંદોલનની અત્યારની આબોહવા જોતાં બીજા પક્ષો એ ખરડાની આડે ન આવે અને ખરડો બન્ને ગૃહોમાં પસાર થઇને રાષ્ટ્રપતિની સહી સાથે કાયદો બને, તો એ આંદોલનની બીજી ઉપલબ્ધિ બની રહે.

પણ જીત? જીત તો ત્યાર પછી પણ દૂર રહે છે.

ભ્રષ્ટાચારનો વ્યાપ એટલો મામૂલી નથી કે કેન્દ્રસ્તરે એક લોકપાલની નિમણૂંકથી લડાઇનો અંત આવી જાય. ભ્રષ્ટાચાર સામેની વ્યાપક લડાઇનું એ પહેલું કદમ જરૂર બની શકે, જેનાં પછીનાં પગલાંમાં સ્થાનિક અને રાજ્યસ્તરે, પક્ષાપક્ષીથી પર રહીને, જાગ્રત નાગરિકો દ્વારા ભ્રષ્ટાચાર સામે લોકઆંદોલનો થતાં રહે. એ ફેસબુક પર સ્ટેટસ અપડેટ કરીને કે ટ્‌વીટર પર ટ્‌વીટ કરીને ‘ક્રાંતિના હિસ્સેદાર’ બન્યાનો સંતોષ મેળવવા જેટલું સહેલું નથી. તેમાં પ્રસાર માઘ્યમોના ટેકા વિના સત્તાધીશો સામે બાથ ભીડવાની હામ અને ધીરજની જરૂર પડે છે. (મહુવાના આંદોલનકારીઓ પાસેથી આ વિશે વઘુ જાણી શકાય.)

અન્ના હઝારેના આમરણ ઉપવાસ અને આંબેડકરજયંતિ નિમિત્તે પૂના કરાર પહેલાં ગાંધીજીના આમરણ ઉપવાસની યાદ તાજી થાય છે- જોકે, મહાનતાના સંદર્ભે નહીં, ભ્રષ્ટાચાર અને અસ્પૃશ્યતા જેવા સંકુલ મુદ્દામાં આમરણના ઉપવાસના શસ્ત્રની મર્યાદાના સંદર્ભે. ગાંધીજીએ દલિતોને અલગ મતદાર મંડળ આપવાના- તેમને હિંદુઓથી અલગ ગણવાના વિરોધમાં ઉપવાસ કર્યા હતા. તેમની હૈયાધારણ એવી હતી અસ્પૃશ્યતા હિંદુઓનું પાપ છે અને તેનું પ્રાયશ્ચિત પણ હિંદુઓ જ કરશે. એ વખતે ગાંધીજીનો જીવ બચાવવા માટે ડો.આંબેડકરે પરાણે પૂનાકરાર કરવો પડ્યો. પૂનાકરારના પગલે આવેલો અસ્પૃશ્યતાનિવારણનો જુવાળ ત્યાર પછી થોડા સમયમાં ઓસરી ગયો હતો.

અન્ના હઝારેના ભ્રષ્ટાચાર સામેના ઉપવાસ અને તેના પહેલા તબક્કાને મળેલી આંશિક સફળતાથી ભ્રષ્ટાચારનો જંગ જિતાઇ ગયો હોય એવો માહોલ ઉભો કરવામાં આવ્યો છે- જાણે પૂનાકરાર પછી ઉભો થયેલો અસ્પૃશ્યતાનિવારણનો માહોલ! પણ અસ્પૃશ્યતા હોય કે ભ્રષ્ટાચાર, તેમાં એક લડાઇથી યુદ્ધ જીતાતું નથી. માટે, નાની લડાઇની જીતથી રાજી થવું, પણ તેનાથી સંતોષ માનીને બેસી જવું નહીં. લાંબું-મોટું યુદ્ધ હજુ બાકી છે અને પોતાની ખરા અર્થમાં સક્રિય હિસ્સેદારી વિના જીતાવાનું નથી એ નાગરિકોએ યાદ રાખવું.