લોકશાહી સલામત, પ્રજાસત્તાક ખતરામાં

આઝાદી પહેલાં સૌરાષ્ટ્રનાં દેશી રજવાડાંમાં ગામડાંનું એક દૃશ્ય હજુ કેટલાકને યાદ હશેઃ વહેલા પરોઢિયાની ઘૂંધળાશમાં દૂરથી કોઇ ઓળો જોઇને રાજનો સિપાહી બૂમ પાડતોઃ ‘કોણ?’

સામેથી હાથ ઉંચો કરીને, આજ્ઞાંકિતતાના હળવા કંપ સાથેનો જવાબ મળતોઃ ‘રૈયત’.

૨૬ જાન્યુઆરી, ૧૯૫૦ના દિવસે આઝાદ ભારતનું બંધારણ અમલી બનતાં, લોકોને ‘રૈયત’માંથી ‘નાગરિક’ તરીકે બઢતી મળી. એ વાતને ૬૧ વર્ષનો લાંબો ગાળો વીત્યો. છતાં લાગે છે કે ઉપરથી થોપવામાં આવેલા ઘણાખરા સુધારાની જેમ, મોટા ભાગની રૈયત માટે ‘નાગરિક અવતાર’ દોહ્યલો રહ્યો છેઃ સ્વતંત્ર, પ્રજાસત્તાક દેશના નાગરિક તરીકેના ગૌરવથી વંચિત રહેલા લોકોનું પ્રમાણ મોટું છે. સાથોસાથ, નાગરિક તરીકેની સુખસુવિધાઓ ભોગવનારા અને ફરજ અદા કરવાની આવે ત્યારે પહેલી તકે ‘રૈયત’ બની જનારાની સંખ્યા પણ ચિંતાજનક રીતે વધી છે. આર્થિક સમૃદ્ધિ અને આર્થિક વિકાસ જેવા શબ્દોની ઝાકઝમાળ નાગરિકપણાને બદલે એકંદરે રૈયતપણું પોષતી-ઉત્તેજતી હોય એવી છાપ પડે છે.

સંઘર્ષઃ હક અને ફરજ

ચારેક દાયકા પહેલાં આચાર્ય કૃપલાણીએ આઝાદીનો રંગ ઉડી ગયા પછીના સમયગાળામાં એ મતલબની કબૂલાત કરી હતી કે ‘અમે નેતાઓ પ્રજાકીય ઘડતર કરવામાં નિષ્ફળ નીવડ્યા છીએ.’

ભારતને આઝાદી મળી તેમાં ગાંધીજીનું કેટલું પ્રદાન અને બીજા વિશ્વયુદ્ધનું પરિણામ, નાવિકોનો બળવો વગેરે બનાવોનું કેટલું પ્રદાન, એ અલગ ચર્ચાનો મુદ્દો છે, પરંતુ ગાંધીજીના કટ્ટર ટીકાકારો સુદ્ધાં એક વાતનો ઇન્કાર કરી શકે એમ નથી કે ગાંધીજીએ દુનિયાના સૌથી મોટા સામ્રાજ્ય સામે લડવા માટે ‘રૈયત’ને તૈયાર કરી. ઠરાવો અને અરજીઓમાં સંતોષ શોધતી લડતને તે આગળ-ઉપર લઇ ગયા અને લોકોમાં સામે ચાલીને પોલીસની લાઠી ખાવા સુધીની હિંમત પ્રગટાવી. ગાંધીજીના જીવનથી કે એકાદ મુલાકાતથી પ્રેરાઇને અનેક લોકોએ નવું જીવન, નવું કામ અપનાવ્યું અને જિંદગી આખી તેમાં સમર્પી દીધી.

બીજી તરફ, સરદાર પટેલે એક વાર ભાઇકાકાની ફરિયાદના જવાબમાં કહ્યું હતું તેમ, આઝાદીની લડત વખતે નેતાગીરીની જરૂર હતી એટલે ઘણા નેતાઓને તેમની મર્યાદાઓ અવગણીને મોટા ભા બનાવવામાં આવ્યા, પણ આઝાદી મળી ગઇ અને રાજ કરવાનું આવ્યું એટલે તેમના અસલી, માટીના પગ છતા થઇ ગયા. પહેલી-બીજી હરોળના નેતાઓના ઘડતરના ગંભીર પ્રશ્નો હોય, ત્યાં નાગરિક ઘડતર કેટલી દૂરની વાત કહેવાય?

ગાંધીજીની નેતાગીરીનું અત્યંત મહત્ત્વનું- અને અત્યારે સૌથી અપ્રસ્તુત બનાવી દેવાયેલું- પાસું છે : સંઘર્ષ. ભારત તો ઠીક, દક્ષિણ આફ્રિકાની અજાણી ધરતી પર અન્યાય સામે અવાજ ઉઠાવતી વખતે ગાંધીજીએ પરિણામોનો વિચાર કર્યો ન હતો. ‘આત્માનો અવાજ’ કહો કે ‘અન્યાય સામે ઝઝૂમવાની અદમ્ય વૃત્તિ’, પોતાનાથી શક્ય હોય એટલી લડત, બને ત્યાં સુધી નાગરિક તરીકેની ફરજો અદા કરીને, આપવામાં ગાંધીજી કદી પાછા પડ્યા નહીં. દરેક વખતે તેમના સંઘર્ષનું ધાર્યું પરિણામ મળ્યું નહીં એ જુદી વાત છે- અને એ માટે સંકોચ પામવાની કે સચ્ચાઇના ભોગે ગાંધીજીની મહત્તાને બઢાવીચઢાવીને રજૂ કરવાની જરૂર નથી. મહત્ત્વ અન્યાય સામે અવાજ ઉઠાવવાનું છે. ફક્ત ગુજરાતને જ નહીં, આખા ભારતને મહાત્માના મંદિરની નહીં, મહાત્મા સંઘર્ષ વિદ્યાલયોની જરૂર છે, જે નાગરિકોને ફરજ અદા કરતાં અને હક માટે માથું ઊંચકતા શીખવે.

ગાંધીજી જેવા ટોચના નેતાથી માંડીને ઉમાશંકર જોશી જેવા પ્રજાલક્ષી સાહિત્યકાર હોય કે આ વર્ષે જેમની જન્મશતાબ્દિ ઉજવાઇ રહી છે તે ભોગીભાઇ ગાંધી જેવા લડવૈયા, એ સૌની સ્વ-રાજની વ્યાખ્યા હતીઃ ‘નાગરિક-રાજ’, જેમાં ભારતનો ગરીબમાં ગરીબ નાગરિક પણ પોતાના હક ભોગવી શકે. એ લોકોએ પણ સંઘર્ષનો મહિમા કર્યો અને વિનોબા જેવા વિનોબા સંઘર્ષથી અળગા થતા લાગ્યા, ત્યારે આદરસહિત તેમની સાથે છેડો ફાડતાં ખચકાયા નહીં. પણ આખરે તો એ સૌ પોતાનું સ્વપ્ન સાકાર થવાને બદલે દિવસે દિવસે વઘુ વેરવિખેર થતું જોઇને ગયા.

ન હરખાવાનો અધિકાર

બરાબર ૨૫ વર્ષ પહેલાં, ૨૫ જાન્યુઆરી ૧૯૮૬ના દિવસે ભાલકાંઠાના ગોલાણા ગામે દલિત હત્યાકાંડ થયો ત્યારે પોતાનો જુવાનજોધ દીકરો ગુમાવનાર પીટર માસ્તરે ગામની મુલાકાતે આવેલા ગુજરાતના તત્કાલીન મુખ્ય મંત્રી અમરસિંહ ચૌધરી અને તત્કાલીન કોંગ્રેસપ્રમુખ અહેમદ પટેલને કહ્યું હતું.‘અમારે કશુંય જોઇતું નથી. તમે ખાલી એટલો જવાબ અમને આલો કે અમે આ દેશના માણસ ખરા કે નહીં?’

આજે આ સવાલ, આ જ શબ્દોમાં પૂછાતો ન હોય, પૂછી શકાતો ન હોય તેનાથી સવાલની અણી કે તેની પ્રસ્તુતતા ઓછી થતી નથી. દેશના આર્થિક વિકાસના જાદુઇ આંકડાની માયાજાળ વચ્ચે, વિકાસ જેમના માટે અનુભવવાની કે જીવવાની નહીં, પણ માત્ર જોવાની ચીજ છે, એવા કેટકેટલા લોકોના મનમાં પીટર માસ્તરે કરેલો સવાલ ઉગતો હશે! ૨૬મી જાન્યુઆરીના રોજ થતી લશ્કરી પરેડ અને ‘સારે જહાંસે અચ્છા’ના બેન્ડમ્યુઝિકમાં એ સવાલ ભલે સંભળાતો ન હોય.

પ્રજાસત્તાક બન્યા પછીનાં ૬૧ વર્ષમાં હકારાત્મક પરિવર્તનો આવ્યાં છે, પરંતુ તેની સરખામણીએ થયેલા નકારાત્મક ફેરફારો અને ભવિષ્યની દિશા વધારે ગંભીર, વધારે લાંબા ગાળાના છે. ઈંદિરા ગાંધીના વડાપ્રધાનપદા દરમિયાન શરૂ થયેલી બંધારણીય સંસ્થાઓની પડતી હવે ચરમસીમાએ પહોંચી છે. ચીફ વિજિલન્સ કમિશનર જેવા હોદ્દે ભ્રષ્ટાચારના આરોપથી ખરડાયેલા ઉમેદવાર હોય કે સર્વોચ્ચ અદાલતના નિવૃત્ત મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ સામે સગાવાદના આક્ષેપો થાય, ત્યારે ‘રાઇટ ટુ ઇન્ફર્મેશન’- માહિતી અધિકારથી કેટલું રાજી થવું એ નાગરિકો માટે નક્કી કરવું અઘરૂં છે.

લોકશાહીની વિવિધ પાંખો વચ્ચે સત્તાનું સંતુલન સધાયેલું રહે, એ રીતે રચવામાં આવેલી સંસ્થાઓ આખરે રાજકીય કૃપાવંતોનાં આશ્રયસ્થાન બની જાય, શિક્ષણસંસ્થાઓ નેતાઓ અને તેમના ટેકેદારોની દુકાનો બની જાય, યુનિવર્સિટીઓ પાળેલા ઉપકુલપતિઓના તબેલા બની જાય, સૈન્ય જેવું સૈન્ય ભ્રષ્ટાચારના કુંડાળામાં જણાય અને તેના કેટલાક અફસરો કારગીલના શહીદોના ફ્લેટ પચાવી પાડવાના કૌભાંડમાં સામેલ હોય... ત્યારે પ્રજા કયા ઉમંગે પ્રજાસત્તાક દિન ઉજવે?

નેતાશાહીમાંથી નાગરિકશાહી

‘ભારતમાં લોકશાહી હજુ મજબૂત છે’ એવું કહેવાય છે અને તેમાં તથ્ય છે, પરંતુ એમ તો વેન્ટીલેટર પર જીવતા માણસને ‘જીવીત’ જ ગણવામાં આવે છે. મુદ્દો વ્યાખ્યાનો નહીં, હાર્દનો છે. અત્યારની લોકશાહી નાગરિકોએ ચૂંટેલા પ્રતિનિધિઓ દ્વારા નહીં, પણ રૈયતે ચૂંટેલા નેતાઓથી ચાલે છે અને તેનાં પરિણામ આપણી સામે છે. હવે તો રૈયત પાસે પણ વિકલ્પો મર્યાદિત થતા જાય છે. બે દાયકા પહેલાં મતદારો પાસે કમ સે કમ એક યા બીજા પ્રકારની વિચારસરણી ધરાવતા પક્ષ તો હતા. હવે તમામ રાજકીય પક્ષોની એક જ વિચારધારા છેઃ જ્યાં, જ્યારે, જેટલી પણ સત્તા મળે ત્યારે તેનો મહત્તમ લાભ લઇ લેવો. રૂપિયા બનાવી લેવા. સંસ્થાઓ પર કબજો જમાવી દેવો. નાગરિકો કહેતાં મતદારોનો વિચાર આવે તો તેમના માટે ‘સાંસદનિધિ’ જેવા ટુકડા ક્યાં નથી? ફેંકી દેવાના બે-ચાર ટુકડા, એટલે મતદારો પણ રાજી.

અંગત કૌભાંડો અને ભ્રષ્ટાચાર તો ઠીક, ત્રાસવાદ, સંરક્ષણ, આર્થિક નીતિ, જાહેર સાહસો જેવા દેશહિતના મહત્ત્વના મુદ્દામાં પણ રૈયત દ્વારા ચૂંટાયેલા રાજનેતાઓ નિરાશાજનક હદે ગાફેલ અને બેજવાબદાર નીવડ્યા છે. ચીન જેવો જૂનો શત્રુદેશ પોતાની લશ્કરી તાકાત અને ખુલ્લી દાદાગીરી અનેક ગણી વધારી રહ્યો છે અને તે અમેરિકા જેવી મહાસત્તાને પણ ગાંઠતો નથી, ત્યારે ચીનના સંભવિત પ્રતિકાર વિશે ભારતના પક્ષ કે વિપક્ષને કંઇ જ નક્કર કહેવાનું નથી અને કાશ્મીરમાં ઘ્વજવંદન કરવા જેવા પ્રતીક કાર્યક્રમ સઘળું રાજકારણ ખેલવાનો અખાડો બની જાય છે.

સરકારોની બિનકાર્યક્ષમતા, ગરીબોના અમર્યાદ શોષણ અને આદિવાસીઓના હક પર આડેધડ તરાપમાંથી ઉભો થયેલો નક્સલવાદ હિંસા-પ્રતિહિંસાનાં ચક્રો પછી વિચારધારાનાં તમામ બંધનો ફગાવી ચૂક્યો છે. ભારતના મોટા હિસ્સામાં કેન્દ્ર અને રાજ્યોની જુદા જુદા પક્ષોની સરકારોએ નક્સલવાદનો પ્રભાવ એટલી હદે વધી જવા દીધો છે કે હવે તેમનું સમાંતર રાજ ચાલે છે અને નક્સલવાદીઓ પર હુમલો કરવા માટે ભારતીય વાયુસેનાની મદદ લેવા સુધીની દરખાસ્તો થાય છે. તેમ છતાં, નક્સલવાદીઓનો એકાદ ઘાતક હુમલો થાય અને થોડા સુરક્ષાકર્મીઓ મૃત્યુ પામે ત્યારે ઉઠતો ચર્ચાવિચારણાનો વંટોળ જોતજોતાંમાં, બીજો મોટો હુમલો ન થાય ત્યાં લગી શમી પણ જાય છે.

પ્રજાસત્તાક દિનની પૂર્વસવારનું ચિત્ર અત્યંત નિરાશાજનક લાગ્યું હોય તો પણ એ જરાય અતિશયોક્તિભર્યું નથી. ભારતની ચૂંટણીકેન્દ્રી લોકશાહી ભલે સલામત હોય, પણ ભારતીય પ્રજાસત્તાક અત્યંત નાજુક અવસ્થામાં છે- અને આ પરિસ્થિતિની જવાબદારીમાંથી રૈયત પોતાના હાથ ખંખેરી શકે એમ નથી.

તકવાદી અને પરસ્પરના હિત માટે ગમે તેવી સાંઠગાંઠ કરી શકતા રાજકીય પક્ષોમાં પોતાનો ઉદ્ધાર શોધવાને બદલે, નાગરિકો નાના પાયાથી શરૂઆત કરીને નવી પ્રજાકીય નેતાગીરી માટે પ્રવૃત્ત બને, જેનાથી રૈયતનું નાગરિકમાં રૂપાંતર થવાની પ્રક્રિયાનો આરંભ થાય. સાચા પ્રજાસત્તાકના સર્જન માટે, તેનાથી ચાર દિવસ પછી આવતો ગાંધીહત્યા દિવસ પણ સંભારવો રહ્યો. ગાંધીજીના સંઘર્ષના વારસાને અપનાવ્યા વિના દેશના બહુમતિ નાગરિકોનું સ્વ-રાજ કદી આવવાનું નથી, એ સચ્ચાઇ ઓછામાં ઓછી એક વાર, દર ૨૬ જાન્યુઆરીએ યાદ કરી લેવા જેવી છે.