બક્ષિસ કોડીની, હિસાબ લાખનો

દિવાળી નિમિત્તે આપવાની થતી બક્ષિસ ઉર્ફે બોણી લેનારનો હક કહેવાય કે આપનારની ફરજ? આવા સવાલનો સંતોષકારક જવાબ ભારતના દળદાર બંધારણમાંથી પણ ન મળે.

સીધી વાત છેઃ કોને ત્યાં લગ્નમાં કેટલો ચાંલ્લો કરવો એવું બંધારણમાં લખેલું હોય? એ યજમાન અને મહેમાન વચ્ચેના સંબંધો પર આધારીત છે. દિવાળીની બોણી પણ એ જ ખાનામાં આવે. તેમાં ‘સરકારશ્રીએ નક્કી કરેલાં ધારાધોરણો અનુસાર, કલમ ફલાણી ને પેટાકલમ ઢીકણી અન્વયે’ કશું નક્કી થયેલું હોતું નથી. બોણી આપનાર-લેનાર વચ્ચે જેવો સંબંધ, જેવી મીઠાશ, પોતાની જીદ પર અડી રહેવાની જેવી મક્કમતા (સામેવાળાની દૃષ્ટિએ જડતા).

ઓફિસમાં કામ કરતા લોકોને મળતું બોનસ એક વાત છે. બોણીમાં આપનાર અને લેનાર વચ્ચે બોસ-કર્મચારી કે માલિક-કારીગર જેવા કાયમી સાંસારિક બંધનો હોતાં નથી. ટપાલી, ટેલીફોન ઓફિસના કર્મચારી, સફાઇ કામદાર, પાર્કિંગવાળા, દૂધવાળા અને આ પ્રકારની સેવાઓમાં જેમને ગણી શકાય એવા બીજા ઘણા બોણીની માગણી કરી શકે છે. દિવાળી નજીક આવે ત્યારે સામેથી કોઇ અકારણ મઘુર સ્મિત કરે ત્યારે મનમાં ફાળ પડે છે. કારણ કે ભારતમાં સામાન્ય રીતે લોકો એકબીજાની સાથે કારણ વગર ઝઘડી શકે છે, પણ સ્મિત કરી શકતા નથી. અસહકાર આંદોલન ગાંધીજીએ ભલે દાયકાઓ પહેલાં સમેટી લીઘું, પણ ભારતવર્ષના નાગરિકોના ડીએનએમાં અસહકાર બહુ ઉંડે સુધી ઉતરી ગયો છે. અભ્યાસીઓ ભલે સહકારી ચળવળની વાહવાહ કરતા હોય, પણ ભારતમાં સહકારી ચળવળથી માંડીને સહકારી/કો-ઓપરેટિવ હાઉસિંગ સોસાયટી સુધી નાનામાં નાના મુદ્દે અસહકાર કેમ કરવો તેની વણકહી ઝુંબેશ ચાલુ જ હોય છે.

તેમ છતાં, પાર્કિંગવાળા કે ટેલીફોનવાળા વડચકું ભરવાને બદલે હસીને વાત કરે ત્યારે ઘણા ગ્રાહકોને પહેલી વાર ઝબકારો થાય છેઃ ‘શું વાત છે! દિવાળી આવી ગઇ?’

યૌવનના પહેલા અહેસાસને લીધે મનમાં થાય, એના કરતાં જરા જુદા પ્રકારની મૂંઝવણ દિવાળીના ભણકારા સાંભળીને થાય છે. કહો કે બોણી આપનાર અને લેનાર વચ્ચે શીતયુદ્ધનો પ્રારંભ થાય છે. તેની ખાસિયત એ છે કે જેમ બોણી આપનાર માટે લેનારા એક નહીં, અનેક હોય છે, તેમ બોણી લેનાર માટે પણ આપનાર ઘણા હોય છે. એટલે બન્ને પક્ષે માણસ એટલા મોરચા ખુલી જાય છે.

બોણી આપનારા પોતપોતાની પ્રકૃતિ પ્રમાણે અને બોણી માગનારના મહત્ત્વ મુજબ રણનીતિ અપનાવે છે.

ટાળનારા (ટાળકો)

બોણી આપનાર-લેનાર વચ્ચે રીઢાપણાની સ્પર્ધા થાય ત્યારે બન્ને પક્ષોની ટાઢક જોવાલાયક હોય છે. દિવાળી આડા પંદર દિવસ હોય ત્યારે પહેલી વાર બોણી લેનાર અકારણ હસીને કે વાતવાતમાં બોલીને ગ્રાહકનું ઘ્યાન દોરે છે કે હવે દિવાળી આવી પહોંચી. બોણી તૈયાર રાખજો. અઠવાડિયું બાકી રહે એટલે પહેલી વાર બોણીની સ્પષ્ટ માગણી થાય છે. જેવા અકારણ હાસ્ય સાથે માગણી થાય, એવા જ અકારણ હાસ્ય સાથે એ માગણી ટાળી દેવામાં આવે છે. કારણ કે આ વર્ગમાં આવતા લોકો માને છે કે ‘રૂપિયાનો સવાલ નથી, પણ બોણીવાળા લેણદારની જેમ માગે શાના? રાજીખુશીથી રૂપિયા આપવાના છે, તે આપીશું. આપણે નાસી થોડા જવાના છીએ?’

એમ કરતાં ધનતેરસ આવે છે, પણ બોણીવાળાની ધનતેરસ થતી નથી. કાળીચૌદસે તે મરણીયા બને છે અને કહે છે,‘કાલે દિવાળી આવી ગઇ.’ પણ બોણી આપનારના પેટનું પાણી હાલતું નથી. એ કહે છે,‘મારી ઓફિસ બેસતા વર્ષની બપોર સુધી ચાલુ છે.’ અથવા ‘અમે ભાઇબીજ સુધી ઘરે જ છીએ. એ પહેલાં બોણી મળી જશે.’

દિવાળીના દિવસે બોણી માગનાર હાથમાં નોટ લઇને, ઢાંકણ પેનની પાછળ ખોસીને ખુલ્લી પેન સાથે રાહ જોતો હોય છે, પરંતુ ઉતાવળમાં ન માનતા ગ્રાહકો કહે છે,‘બહુ ઉતાવળો ભાઇ તું તો. દિવાળી પછી હજુ તો પડતર દિવસ છે. જરા કેલેન્ડર તો જો.’

આખરે બેસતું વર્ષ આવે છે. તેની બપોર પડે છે, પણ ગ્રાહકનો પતો નથી. તેમનાં દર્શન છેક લાભપાંચમ પછી થાય છે. બોણી માગનાર સહેજ નારાજગી દર્શાવે ત્યારે તે ખિસ્સામાંથી પાકિટ કાઢે છે અને ‘આવતા વર્ષે તો રજાઓ પૂરી થયા પછી પણ બોણી આપવાનું ટળાય એટલું ટાળીશ’ એવું મનોમન આશ્વાસન લઇને ખચકાતા હાથે આ વર્ષની બોણી આપી દે છે.

રકઝકીયા

‘આપણને મોડું કરવું ન ગમે. એ શું! એક વાર બોણી આપવી તે આપવી!’ આવું કોઇ કહે ત્યારે ઓડિયન્સનું અંજાઇ જવું સ્વાભાવિક છે. પણ આવું કહેનારામાં એક વર્ગ એવો હોય છે, જે બોણીના સમય અંગે નહીં, પણ રકમ અંગે ‘ધીરજથી’ કામ લે છે.

દિવાળીના ચાર-પાંચ દિવસ પહેલાં અત્યંત મઘુરતાથી બોણીની માગણી થાય એ સાથે જ આ પ્રકારના લોકો પોતાનું પાકિટ કાઢે છે. બોણી માગનાર આ ધન્ય દૃશ્ય જોઇ જ રહે છે. તેને થાય છે કે આ પાવન દૃશ્યમાંથી વહેતી પુનિત લાગણીના ધોધમાં હું નાહ્યા જ કરૂં. પરંતુ એ અહેસાસ લાંબું ટકતો નથી. પાકિટબહાદુર પોતાના પાકિટમાંથી દસની એક કડકડતી નોટ કાઢે છે અને બોણી માગનાર તરફ ધરે છે.

માગનાર ‘શું મજાક કરો છો?’ એવા ભાવથી જોઇને, ફિલ્મી ભગવાનોની જેમ મરક મરક હસે છે. એટલે બીજી એક દસની નોટ કાઢીને ‘બસ, હવે તો હદ થઇ’ એવા ભાવ સાથે આપનાર પાકિટ મ્યાન કરે છે. બોણીવાળો દસની બે નોટો જોઇને કકળી ઉઠે છે અને સંસદમાં વિપક્ષી નેતાઓની માફક મોંઘવારી અને ભાવવધારા અંગે કકળાટ કરે છે. એટલું ખરૂં કે મોંઘવારીનો કકળાટ મચાવ્યા પછી વિપક્ષી નેતાઓની માફક તેને સરકારી સગવડોમાં મહાલવાનું નથી હોતું. એટલે તેનો કકળાટ વધારે પ્રાણવંતો હોય છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં હિટલરની ફોજોને રશિયાએ દરેક મોરચે ભારે લડત આપી હતી તેમ, બોણી આપનાર અને લેનાર વચ્ચે દરેક દસની નોટ ઉપર ઘમાસાણ જંગ થાય છે. છેવટે જંગની સમાપ્તિ થાય ત્યારે વિશ્વયુદ્ધની માફક બન્નેમાંથી કોઇ પક્ષને વિજેતાપણાનો અહેસાસ થતો નથી.

ફરિયાદી

ફક્ત દિવાળી આવી રહી છે એવા નજીવા કારણસર ચૂપચાપ બોણી આપી દેવામાં ઘણા લોકોને અપમાન અથવા બેદરકારી અથવા ડફોળાઇ લાગે છે. એવા લોકો માને છે કે બોણી માગનારા તેમને મૂરખ બનાવીને તેમની પાસેથી રૂપિયા પડાવી રહ્યા છે. આ માન્યતાથી દોરવાઇને તે મનોમન ગાંઠ વાળે છે કે મંદિરોમાં કે બાવાઓ જોડે હું ભલે ગમે તેટલો મૂરખ બનું, પણ બોણી માગનારના હાથે હું કદી મૂરખ બનીશ નહીં.

બોણીવાળો પહેલી વાર અકારણ હસે ત્યારે તે ‘ટાળક’ની જેમ ઉપેક્ષાભાવ સેવે છે, પરંતુ બોણીની સ્પષ્ટ માગણી થતાં સાથે પ્રતિજ્ઞાના અમલની ઘડી આવી પહોંચે છે. તે બોણી માગનારની નિષ્ક્રિયતા, બેદરકારી, બેકાળજી, દાંડાઇ, આળસ, નઘરોળપણું, ઉદ્ધતાઇ જેવા અનેક અવગુણોનું સવિસ્તર અને ઉદાહરણો સહિત આખ્યાન કરવા બેસી જાય છે. વર્ષમાં ક્યારે કયા પ્રસંગે બોણી માગનારનું વર્તન અપેક્ષા કરતાં અનેક ગણું ઉણું ઉતર્યું હતું, તેની એક પછી એક યાદી તેમના શ્રીમુખેથી અસ્ખલિત ઝરવા લાગે છે. બોણી માગનાર એ ઝરણામાં સ્નાન કરીને પવિત્ર થતો નથી. બલ્કે, તેને બીક લાગે છે કે આ ઝરણામાં તેની બોણી ક્યાંક તણાઇ ન જાય.

ઘણા ફરિયાદીઓ પોતાની વૃત્તિનો પરચો આપવા માટે દિવાળી સુધી રાહ જોતા નથી. મહિને એક વાર સફાઇ કામદારને પાંચ-દસ રૂપિયા જેટલી મામૂલી રકમ આપવાની થાય ત્યારે પણ તે પોતે ચીંધેલાં અને નહીં થયેલાં કામોની યાદી રજૂ કરે છે. ત્યાર પછી પણ રૂપિયા આપવાના હોય છે, પણ ‘હું જાગ્રત છું. આંખ મીંચીને રૂપિયા આપી દેતો નથી’ એવો સંતોષ તેમની આંતરડી ઠારે છે.